วันที่ ๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๖๔ น

​บ้านปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๒ พฤษภาคม ๒๔๖๔

กราบทูล กรมพระดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ขอประทานถวายคำทัก ในกลอนพระลอ ฉบับของพระยาพจน ซึ่งจับได้ว่าไม่เก่า เปนข้อๆ ต่อไปนี้

ข้อ ๑ ถ้อยคำสำนวนไม่เสมอต้นเสมอปลาย ดุจตัวอย่างนี้

ขอได้ทรงสังเกต เปนถ้อยคำรุ่มร่ามอย่างเก่าอยู่คำแรกคำเดียว ต่อลงมาเรียบแลกอบด้วยสำผัสในเปนอย่างใหม่ ในคำที่ ๕ เหนได้ชัดทีเดียว สำนวนเก่าไม่เคยเหนใช้ถ้อยคำกระตุ้งกระติ้งเช่นนี้

ข้อ ๒ ว่าด้วยเครื่องแต่งช้างต้น มีดังนี้

เครื่องพระคชาธารเราได้ตรวจกันแล้ว ของเก่าไม่มีมิใช่ฤๅ

ข้อ ๓ ท้าวแมนสรวงบอกนามเมือง

​กรุงเทพมหานคร น่าตาสมเปนบางกอก จึ่งได้ทูลยืนยันเมื่อวานนี้ว่าเปนบางกอก แต่ทีหลังมาคิดดู คำเก่ามีเรียกมาแล้วว่ากรุงเทพมหานคร บวรทวาราวดีศรีอยุธยา แต่ถึงคำกรุงเทพมหานครเปนกรุงเก่าได้ ก็ไม่ล้างถ้อยคำสำนวนที่เปนรุ่นบางกอกไปได้

ข้อ ๔ ที่กล่าวว่าท้าวแมนสรวงมีช้างเผือก เปนข้อเสิมนอกออกไปจากพระลอลิลิต ซึ่งเปนต้นเรื่องเดิม ย่อมส่องให้เหนได้ว่าเวลาแต่งพระลอคำกลอนนี้ เปนเวลากำลังนิยมยิ่งยวด ว่าพระเจ้าแผ่นดินพระองค์ใดมีช้างเผือกแล้ว เปนผู้มีบุญยิ่งใหญ่, การนิยมเช่นนี้ เหนมีสองคราว คือสมเด็จพระมหาจักรพรรดิคราวหนึ่ง พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้าคราวหนึ่ง หนังสือพระลอคำกลอนนี้ เหนสำนวนจะส่งขึ้นไปถึงแผ่นดินสมเดจพระมหาจักรพรรดิไม่ได้ ก็จะตกอยู่ในชั้นรัชกาลที่ ๒ กรุงเทพ ฯ นี้เอง

สังเกตดูคำรุ่มร่ามอย่างกรุงเก่า ในบทหนึ่งก็มีแต่คำต้นคำเดียว ต่อลงมาก็เปนบางกอก สงสัยว่าตั้งใจจะเดิรทางเลียนกรุงเก่าเท่านั้น ความเหนทั้งนี้จะผิดฤๅถูกก็เปนแต่เดาเล่นเท่านั้น แล้วแต่จะโปรส