คำอธิบาย

นิทานเรื่องปาจิตกุมารที่นำมาจัดพิมพ์ในหนังสือวรรณกรรมสมัยธนบุรี เล่ม ๒ นี้ เป็นวรรณกรรมที่ยังไม่เคยพิมพ์เผยแพร่มาก่อน ต้นฉบับเดิมเป็นฉบับตัวเขียนมีจำนวน ๕ เล่มสมุดไทย เก็บรักษาอยู่ที่ฝ่ายบริการหนังสือตัวเขียนและจารึก กองหอสมุดแห่งชาติ ต้นฉบับทั้ง ๕ เล่มนี้ พิจารณาว่าต่างกันเป็น ๒ สำนวน

สำนวนที่ ๑ มีฉบับอยู่ ๔ เล่ม ลักษณะเป็นสมุดไทยกระดาษขาว เขียนเส้นหมึก อักษรไทย ลายมือเป็นของบุคคลคนเดียวโดยตลอดทั้ง ๔ เล่ม อาจเป็นลายมือของผู้แต่งเอง สำนวนนี้เป็นวรรณกรรมสมัยธนบุรี มีหลักฐานชัดเจน ตอนท้ายเรื่องระบุวันเดือนปีว่า “แต่งแล้วเดือนเก้า ขึ้น ๑๕ ค่ำ ปีขาน เขียนแล้วเดือน ๕ แรม ๑๔ ค่ำ ปีขาน ฉอศก สักกราช ๒๓๑๖ วาษา ปริยบูนน้านิถิตา” ฉบับนี้ไม่ปรากฏนามผู้แต่ง

สำนวนที่ ๒ มีฉบับอยู่เฉพาะเล่มต้น ๑ เล่มสมุดไทย ลักษณะเป็นสมุดไทยกระดาษขาวเขียนเส้นหมึก อักษรไทย ปรากฏนามผู้แต่งในตอนต้นเรื่องว่า

สำนวนนี้ในบทประณามพจน์ว่าแต่งในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ดังความพรรณนาไว้ว่า

เนื่องจากต้นฉบับสำนวนที่ ๑ ฉบับขาดเบื้องต้น และฉบับสำนวนที่ ๒ ฉบับขาดเบื้องปลาย ในการปริวรรตอักษรและจัดพิมพ์พิจารณาเห็นว่าหากพิมพ์เพียงสำนวนที่ ๑ อันเป็นวรรณกรรมสมัยธนบุรีเนื้อเรื่องก็จะขาดตอนไป จึงนำฉบับทั้งสองสำนวนมาพิมพ์ไว้เรียงตามลำดับดังนี้

(๑) ปาจิตต^๑กุมารกลอนอ่าน เล่ม ๑ เลขที่ ๑ ตู้ ๑๑๕ ชั้น ๖/๕ มัดที่ ๒๘ ประวัติหอซื้อ ๑๖/๕/๕๖ (ฉบับหลวงบำรุงสุวรรณแต่ง)

เนื้อความมีคำประณามพจน์ เริ่มเรื่องปาจิตกุมาร จนถึงพระปาจิตอำลานางอรพิมกลับเมืองนครทม^๒ เพื่อเตรียมยกกระบวนขันหมากมาสู่ขอนาง

(๒) ปาจิตตกุมารกลอนอ่าน เล่ม ๒ เลขที่ ๒ ตู้ ๑๑๕ ชั้น ๖/๕ มัดที่ ๒๘ ประวัติสมบัติเดิมของหอสมุด (ฉบับสมัยธนบุรี)

เนื้อเรื่องตั้งแต่พระปาจิตทรงสุบินนิมิต ให้โหรทำนายแล้วส่งอำมาตย์ไปสืบข่าวยังบ้านนางอรพิม จนถึงพรานไพรยิงพระปาจิตสิ้นชีวิต แล้วพานางอรพิมไป เล่ม ๒ นื้ไม่ต่อเนื่องกับเล่ม ๑ เนื่องจากเป็นฉบับต่างสำนวนกัน ไม่อาจเปรียบเทียบเนื้อความที่หายไป

(๓) ปาจิตตกุมารกลอนอ่าน เล่ม ๓ เลขที่ ๓ ตู้ ๑๑๕ ชั้น ๖/๕ มัดที่ ๒๘ ประวัติสมบัติเดิมของหอสมุด (ฉบับสมัยธนบุรี)

เนื้อความต่อเนื่องกับเล่ม ๒ ตั้งแต่นางอรพิมถูกนายพรานพาตัวไป นางคิดอุบายฆ่านายพรานตาย แล้วรีบกลับมาที่พระศพพระปาจิต พ่นยาที่พระอินทร์บอกช่วยสามีคืนชีวิต จนถึงนางอมรให้สาวใช้นำเภสัชและสารไปถวายสมเด็จพระสังฆราช

(๔) ปาจิตตกุมารกลอนอ่าน เล่ม ๔ เลขที่ ๔ ตู้ ๑๑๕ ชั้น ๖/๕ มัดที่ ๒๘ ประวัติสมบัติเดิมของหอสมุด (ฉบับสมัยธนบุรี)

เนื้อความต่อเนื่องกับเล่ม ๓ ตั้งแต่พระสังฆราชอ่านสารแล้วจึงตอบสารนางอมรทราบ จนถึงพระปาจิตพานางอรพิมออกจากนครจัมปาก

(๕) ปาจิตตกุมารกลอนอ่าน เล่ม ๕ เลขที่ ๕ ตู้ ๑๑๕ ชั้น ๖/๕ มัดที่ ๒๘ ประวัติสมบัติเดิมของหอสมุด (ฉบับสมัยธนบุรี)

เนื้อความตั้งแต่ไพร่พลของพระปาจิตสร้างเมรุถวายพระเพลิงพระเจ้าพรหมทัต ณ เมืองพาราณสี จนถึงประชุมชาดกจบเรื่อง มีวันเดือนปีที่แต่งเสร็จและคำอธิษฐานของผู้แต่ง ในตอนท้ายมีนิทานสุภาษิตเรื่องพระโพธิสัตว์โกสามภินได้ปริวรรตอักษรและจัดพิมพ์ไว้ด้วย

ต้นฉบับเล่มที่ ๕ นี้ไม่ต่อเนื่องกับเล่ม ๔ ขาดตอนตั้งแต่พระปาจิตชมดาวระหว่างเดินทางไปเมืองพาราณสี แล้วสั่งสร้างเมรุ

อนึ่ง ในการศึกษาเชิงประวัติเรื่อง ปาจิตกุมารกลอนอ่าน ทั้ง ๒ สำนวน รองศาสตราจารย์นิยะดา เหล่าสุนทร ได้ศึกษาวิจัยไว้ควรนำมากล่าวดังนี้^๓

ต้นฉบับตัวเขียนปาจิตกุมารกลอนอ่านสำนวนที่ ๑ ไม่สมบูรณ์จึงทำให้การศึกษาเชิงประวัติโดยเฉพาะที่เกี่ยวข้องกับผู้แต่งไม่อาจจะกระทำได้ แต่ในเวลาที่แต่งปรากฏในตอนท้ายว่า แต่งแล้วเมื่อพุทธศักราช ๒๓๑๖ อยู่ในรัชกาลของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี ที่มาของปาจิตกุมารกลอนอ่านสำนวนนี้ ถึงแม้ว่าผู้แต่งจะอ้างถึงชาดกฉบับบาลีหลายครั้งดังเช่น

ส่วนต้นฉบับสำนวนที่ ๒ ซึ่งมีเนื้อความเพียงตอนต้นปรากฏในคำประณามพจน์ว่า หลวงบำรุงสุวรรณแต่งในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว การแต่งมีจุดมุ่งหมายเพื่อบันทึกเรื่องราวไว้ให้ถูกต้องและเพื่อประโยชน์ของคนรุ่นหลัง ดังความที่ผู้แต่งได้พรรณนาไว้ว่า

ผู้แต่งรับรู้ว่าเรื่องปาจิตกุมารเป็นชาดกเรื่องหนึ่งในปัญญาสชาดกตามคำปรารภที่ยกมากล่าว แต่เนื้อเรื่องของกลอนอ่านดำเนินเรื่องแตกต่างจากชาดกหลายประการ^๗ โดยเฉพาะอย่างยิ่งการแทรกตำนานของหมู่บ้านจึ่งมีความสัมพันธ์กับเนื้อเรื่อง อันได้แก่ บ้านจารตำรา บ้านสำเร็จและบ้านตำแย ดังตัวอย่างเช่น

กลวิธีในการแต่งโดยเฉพาะการบันทึกที่มาชองตำนานของสถานที่ต่าง ๆ ในปาจิตตกุมารกลอนอ่านสำนวนที่ ๒ คล้ายคลึงกับในปาจิตตกุมารกลอนอ่าน สำนวนที่ ๑ มาก แต่การศึกษาและเปรียบเทียบความสัมพันธ์ของกลอนอ่านทั้ง ๒ สำนวนไม่อาจกระทำได้ เพราะต้นฉบับไม่สมบูรณ์ ประกอบกับเนื้อความของแต่ละสำนวนเป็นคนละตอนกัน

อย่างไรก็ดีในการปริวรรตอักษรได้พบรายละเอียดที่น่าสนใจในฉบับสำนวนที่ ๒ ควรยกไว้พิจารณาเปรียบเทียบดังนี้

(๑) วิธีเขียนตัวสะกดการันต์ในฉบับสำนวนที่ ๒ แม้มีฉบับเพียงเล่มเดียวก็พบว่า มีคำที่สะกดผิดแผกกันอยู่ในฉบับ ลักษณะตัวสะกดผิดแผกกันเช่นนี้แทบไม่ปรากฏในฉบับสำนวนที่ ๑ ตัวอย่างเช่น

คำว่า ปาจิตร ชื่อตัวเอก ท้ายเล่ม ๑ มีแห่งหนึ่งเขียนเป็น ปาจิต สะกดเหมือนฉบับสำนวนที่ ๑

คำว่า อรพิม ชื่อนางเอก มีใช้ ทั้ง อรพิม และอรภิม สำนวนที่ ๑ ใช้ ออระภิม คำว่า มิ ในความหมายว่าไม่ ในที่ควรใช้มิหลายแห่งใช้ว่า หมี สะกดเหมือนฉบับสำนวนที่ ๑

คำว่า ทร่าง ในความหมายว่าสร้าง ในที่ควรใช้สร้าง ใช้ว่า ทร่าง และส้าง ในขณะที่สำนวนที่ ๑ ใช้ ซ่าง

(๒) ถ้อยคำที่ใช้ในฉบับสำนวนที่ ๒ มีคำเก่าที่น่าสังเกตว่ามีใช้อยู่มากในฉบับสำนวนที่ ๑ เช่นคำว่า ยิ่งยอดสยำ เรืองสยำ ประนินทิน หมีใช่ หมีได้ ต้องเยื่อง ระเสิดระสัง จรจัน ฯลฯ

(๓) เนื้อเรื่องที่กล่าวถึงการสร้างเมืองพาราณสีมีเทวดาสร้างปรางค์ เป็นแนวความคิดที่มิได้ดำเนินไปตามเรื่องชาดก แต่ก็รับกันได้อย่างเหมาะสมกับฉบับสำนวนที่ ๑ ตอนที่กล่าวถึงประวัติเมืองพิมาย หรือพี่มา

(๔) ฉบับที่ ๒ สำนวนที่ว่าหลวงบำรุงสุวรรณแต่ง มีฉบับหลงเหลือเพียงเล่ม ๑ เล่มเดียว เป็นการแต่งเพียงเริ่มเรื่อง แต่บังเอิญต่อเนื่องกับฉบับสมัยธนบุรี สำนวนที่ ๑

(๕) ฉบับสำนวนที่ ๑ สมัยธนบุรี เข้าใจว่าเคยมีฉบับเล่ม ๑ มาก่อนแต่หายไป ในขณะที่ฉบับสำนวนที่ ๒ ของหลวงบำรุงสุวรรณมีลักษณะคล้ายกับว่ามิได้แต่งมากไปกว่าเท่าที่ปรากฏอยู่ในปัจจุบัน

แม้ยังไม่มีข้อสรุปเกี่ยวกับความสัมพันธ์ของปาจิตตกุมารกลอนอ่านทั้ง ๒ สำนวน การปริวรรตอักษรเป็นภาษาปัจจุบันทำให้สำนวนกลอนราบรื่นขึ้นเป็นอันมาก ทั้งนี้เพื่อให้เป็นไปตามวัตถุประสงค์ในการเผยแพร่และอนุรักษ์วรรณกรรม

ด้วยเหตุที่เรื่องปาจิตตกุมารชาดก^๙ เป็นนิทานที่แพร่หลายในรูปแบบของนิทานพื้นบ้านมาก่อน โดยเฉพาะเรื่องปาจิตกุมารนี้เป็นที่ยอมรับว่าเป็นนิทานเรื่องเก่าแก่ของเมืองพิมาย เห็นได้จากโบราณสถานหลายแห่งในบริเวณปราสาทหินพิมาย เช่น ปรางค์พรหมทัต เมรุพรหมทัต ท่านางสระผม สระแก้ว สระขวัญ ล้วนแต่มีประวัติเกี่ยวข้องกับเหตุการณ์ในเรื่องนี้ทั้งสิ้น^๑๐

อิทธิพลของนิทานพื้นบ้านจึงผสมผสานกับความนิยมฟังธรรมเรื่องชาดก ทำให้เรื่องปาจิตกุมารมีคนรู้จักแพร่หลายในท้องถิ่นถึงขั้นมีอิทธิพลต่อศิลปวัฒนธรรม ดังปรากฎเป็นภาพจิตรกรรมฝาผนังฝีมือช่างพื้นเมืองในท้องที่ของภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เช่น ที่อุโบสถวัดบ้านยาง ตำบลบัวมาด อำเภอบรบือ จังหวัดมหาสารคาม และภาพจิตรกรรมที่บานแผละหน้าต่างอุโบสถวัดทุ่งศรีเมือง อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี

ในส่วนที่เป็นมรดกวัฒนธรรม เรื่องปาจิตตกุมารชาดกได้ถูกนำมาแต่งเป็นวรรณกรรมคำกลอนในสมัยธนบุรี สันนิษฐานว่า เรื่องนี้อาจจะมีมาถึงกรุงธนบุรี พร้อมการปราบชุมนุมเจ้าพิมาย ผู้แต่งได้กล่าวพาดพิงไว้ตอนหนึ่งว่า

ปาจิตตกุมารกลอนอ่านสำนวนที่ ๑ สมัยธนบุรี ไม่ปรากฎนามผู้แต่ง จากการศึกษาผลงานเห็นได้ว่า ผู้แต่งเรื่องนี้อาจเป็นผู้คงแก่เรียน และรู้หนังสือดีมีศิษย์มาก ในการแต่งจึงพยายามแทรกเรื่องต่าง ๆ ชี้แจงขั้นตอนชองการดำเนินเรื่องได้ถี่ถ้วน ผู้แต่งมักกล่าวเสมอว่าเพื่อมิให้ผู้อ่านสงสัยใจ กลวิธีการดำเนินเรื่องเป็นแบบฉบับอันเป็นลักษณะสากลของการเล่านิทานมุขปาฐะ คือการเล่าย้อนต้นซ้ำหลายคราว แม้เขียนลงเป็นลายลักษณ์อักษรยังปรากฎลักษณะดังกล่าวชัดแจ้ง การแต่งปาจิตกุมารกลอนอ่าน นอกจากวัตถุประสงค์เพื่อจดบันทึกเรื่องราวเก่าๆ แล้ว ผู้แต่งยังเป็นผู้มีศรัทธาอย่างแรงกล้าในพุทธศาสนา การแต่งเรื่องนี้จึงมีจุดประสงค์อีกประการหนึ่งคือหวังเนื้อนาบุญจากการรจนาคำกลอนนี้ ดังปรากฏในคำอธิษฐานของผู้แต่งว่า

กวีผู้แต่งวรรณกรรมฉบับนี้จะเป็นผู้ใดก็ตาม ถ้าศึกษาโดยเปรียบเทียบกับวรรณกรรมชั้นหลัง เช่นผลงานเรื่องพระอภัยมณี ของสุนทรภู่ จะเห็นได้ว่าลักษณะคำประพันธ์ที่เรียกว่า กลอนสุภาพได้มีอยู่แล้วแต่สมัยธนบุรี แม้ข้อความที่กล่าวพาดพิงถึงนางผีเสื้อนํ้า^๑๓ และบทพรรณนาชมป่า ชมดาว^๑๔ ก็มีหลายแห่งที่ไพเราะ และมีแนวความคิดคล้ายคลึงกัน