คำอธิบาย

โคลงดั้นเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยนี้ เป็นผลงานเพียงเรื่องเดียวของพระยาตรังที่ระบุเวลาแต่งไว้ท้ายเรื่องว่าเป็นปี พ.ศ. ๒๓๖๑ วรรณกรรมเรื่องนี้มีลีลาการนำเสนอต่างไปจากวรรณกรรมเฉลิมพระเกียรติเรื่องอื่น ๆ ซึ่งมักแต่งร้อยเรียงพรรณนาความเรื่อยไปแต่ต้นจนจบ แต่วรรณกรรมเฉลิมพระเกียรติของพระยาตรังจะแบ่งเนื้อหาออกเป็นหัวข้อ ๆ และแต่งพรรณนาความในเรื่องดังกล่าวอย่างละเอียด ทำให้มีความยาวมากกว่าวรรณกรรมเฉลิมพระเกียรติเรื่องใด ๆ

เนื้อเรื่องโคลงดั้นเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้า นภาลัยเริ่มต้นด้วยร่ายดั้นสดุดีพระเกียรติ จากนั้นเป็นคำประพันธโคลงดั้นบาทกุญชรจำนวน ๔๗๘ บท แบ่งออกเป็น ๒๖ หัวข้อ หัวข้อแรก คือ เรื่อง “กล่าวเมีอง” เป็นบทพรรณนาถึงพระบรมมหาราชวังอย่างละเอียด และ สภาพภูมิสถานกรุงรัตนโกสินทร์โดยทั่วไป อาทิ

๕๕

๕๖

หัวข้อต่อมากล่าวถึงพระราชพิธีบรมราชาภิเษก เรื่องช้างเผือกมาสู่พระบารมี เรื่องม้าต้น เรือพระที่นั่ง และพระราชพิธีพยุหยาตราทางชลมารค จากนั้นเป็นเรื่องมอญเมาะตะมะมาพึ่งพระโพธิสมภาร เรื่องทหารถวายมือ โดยกล่าวถึงเหล่าทหารอาสาชาติต่าง ๆ อาทิ มอญ ญวน มลายู และจีน แสดงฝีมือด้วยการประลองยุทธ์ถวาย รวมทั้งบรรยายถึงแสนยานุภาพของกองทัพไทย ลำดับต่อไปกล่าวถึงพระราชพิธีโสกันต์ ของสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามงกุฎ (พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว) กล่าวถึงพระราชพิธีสิบสองเดือนว่าแต่ละเดือนมีพิธีใดบ้าง และพรรณนาถึงพระปรีชาสามารถในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ดังเช่น

๒๒๗

๒๓๕

จากนั้นกล่าวถึงพระมหากรุณาธิคุณที่ทรงมีต่อราษฎร และสดุดีพระองค์ประดุจดังพระอิศวร พระอินทร์ พระพรหม พระโพธิสัตว์ และพระเมตไตรย แม้แต่เทพดายังถวายพรให้ทรงพระเจริญ สุดท้ายกล่าวถึงเหตุผลในการประพันธ์ว่าเพื่อต้องการเฉลิมพระเกียรติยศในพระองค์ท่านพร้อมทั้งขอให้พระเกียรติคงอยู่คู่ฟ้าดิน เป็นที่น่าสังเกตว่าพระยาตรังแต่งวรรณกรรมเรื่องนี้ด้วยความตั้งใจสูง เลือกสรรถ้อยคำด้วยความประณีตบรรจง มีความเปรียบเด่น ลีลาการแต่งแพรวพราว อาทิ ใช้ลักษณะกลบทและกระทู้ในบางตอน ทำให้ผู้อ่านได้รับความเพลิดเพลินถึงแม้เนื้อเรื่องจะเต็มไปด้วยเนื้อหาสาระและบรรยากาศที่เคร่งขรึมจริงจัง ดังตัวอย่าง

โคลงกลบท

๓๔๐

๓๔๑

โคลงกระทู้

๓๘๔

๓๘๕

ดังนั้น เมื่อประกอบกับเนื้อความที่พระยาตรังแต่งพรรณนาเรื่องราวอย่างละเอียด เป็นผลให้ผู้อ่านสามารถใช้เป็นหลักฐานค้นคว้าทางโบราณคดีและประวัติศาสตร์ในสมัยรัชกาลที่ ๒ ได้เป็นอย่างดี ผลงานวรรณกรรมของพระยาตรังเรื่องนี้จึงสมควรได้รับการยกย่องว่ามีคุณค่าทั้งทางวรรณศิลป์และเอกสารอ้างอิงทางวิชาการ

โคลงดั้นเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยนี้ พิมพ์เผยแพร่ครั้งแรก เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๘ สำหรับการพิมพ์ครั้งนี้เป็นครั้งที่ ๔ ได้ตรวจสอบต้นฉบับกับสมุดไทยซึ่งเก็บรักษาไว้ที่กลุ่มหนังสือตัวเขียนและจารึก สำนักหอสมุดแห่งชาติ ในหมวดวรรณคดี หมู่โคลง ชื่อเรื่องเฉลิมพระเกียรติรัชกาลที่ ๒ จำนวน ๒ เล่ม คือ

๑. เลขที่ ๑๘๕ ตู้ ๑๑๔ ชั้น ๒/๕ มัดที่ ๑๖ ประวัติ สมบัติเดิมของ หอสมุด เป็นสมุดไทยดำ เส้นดินสอ มีเนื้อความถึงโคลงบทที่ ๑๐๙

๒. เลขที่ ๑๘๖ ตู้ ๑๑๔ ชั้น ๒/๕ มัดที่ ๑๑๖ ประวัติ สมบัติเดิมของหอสมุด เป็นสมุดไทยดำ ร่ายเขียนด้วยเส้นทอง ส่วนโคลงเขียนด้วยเส้นรงค์ มีเนื้อความสมบูรณ์  ที่หน้าต้นเขียนเส้นทองว่า “พระเกียรดิ์พระบาทสมเดจ์บรมนารถบรมบพิตร พระพุทธเจ้าอยู่หัวว ซึ่งทรงพระคุณอันประเสรอฐ” และมีข้อความเขียนด้วยดินสอขาวเพิ่มเติมภายหลังว่า “โคลงดั้นยอพระเกียรติ์ เสดจสภานายกทรงประทานมาแต่ห้องอาลักษณ ณ วัน ๓ ๗ ค่ำ ปีชวด สัมฤทธศก ๑๒๕๐”

การตรวจสอบชำระในครั้งนี้ ได้ถือตามต้นฉบับสมุดไทยเลขที่ ๑๘๖ อันเป็นสมุดไทยฉบับหลวงเป็นหลัก เข้าใจว่าใช้เป็นต้นฉบับที่พิมพ์ในครั้งแรกเพราะข้อความส่วนใหญ่ตรงกัน ดังนั้น เมื่อพบว่าคำใดผิดเพี้ยนไปจาก สมุดไทยเลขที่ดังกล่าวก็ได้แก้ไขให้ตรงกัน พร้อมทั้งปรับอักขรวิธีตัวสะกดบางคำให้ถูกต้องตามหลักภาษาปัจจุบัน ส่วนข้อความที่แตกต่างจากสมุดไทยเลขที่ ๑๘๕ นั้นก็ได้จัดทำเป็นเชิงอรรถไว้ รวมถึงได้ทำเชิงอรรถอธิบายความในเหตุการณ์และสถานที่ซึ่งพระยาตรังกล่าวถึงในเนื้อเรื่องด้วย