โคลงกวีโบราณ

[๑] ต้นฉบับสมุดไทยว่า “พระศรีมหาราช”

[๒] ต้นฉบับสมุดไทยว่า “อรษร”

[๓] ต้นฉบับสมุดไทยว่า “ต่ำต้อยเดียรฉาน”

[๔] พระยาปริยัติธรรมธาดา (แพ ตาละลักษมณ์) สันนิษฐานไว้ในตำนานศรีปราชญ์ว่าน่าจะเป็นเหตุการณ์งานสมโภชเจ้าพระยาบรมคเชนทรฉัททันต์ ช้างเผือกผู้สูง ๔ ศอกเศษ อันได้มาแต่ป่าแขวงเมืองนครสวรรค์ พ.ศ. ๒๒๐๓

[๕] เข้าใจว่าหมายถึงเจ้าฟ้าอภัยทศ ซึ่งดำรงตำแหน่งยุพราช ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช

[๖] ตำแหน่งเจ้ากรมพระอาลักษณ์

[๗] โคลงบทนี้คล้ายกับโคลงของเจ้าเชียงใหม่ ซึ่งพระยาปริยัติธรรมธาดา (แพ ตาละลักษมณ์) เขียนไว้ในเรื่องตำนานศรีปราชญ์ ว่า

[๘] เจ้าฟ้าอภัยทรงเป็นพระราชโอรสในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวท้ายสระ ทรงมีงานพระนิพนธ์หลงเหลือถึงปัจจุบันคือโคลงสี่สุภาพ ๒๕ บทนี้ เรียกว่า “โคลงนิราศเจ้าฟ้าอภัย” เนื้อความพรรณนาถึงความรู้สึกที่ต้องจากนางที่รัก ขณะเดินทางจากกรุงศรีอยุธยาไปทางลพบุรี ผ่านทุ่งสมอคอน วังวารี แล้วทรงเซ่นบวงสรวงศาลเจ้าแห่งหนึ่ง

[๙] ตระเว็ดหมายถึงรูปเทพารักษ์ประดิษฐานไว้ในศาลพระภูมิหรือศาลเจ้า บางทีเรียกว่า เจว็ด หรือ เตว็ด ซึ่งในบาทนี้ ฉบับพิมพ์แต่เดิมว่า “เจว็ดประดิษฐ์แกล้ง เกลาเพรา” แต่ได้แก้ไขเป็น “ตระเว็ด” ตามต้นฉบับสมุดไทย

[๑๐] ชุมพาเป็นชื่อสัตว์สี่เท้าชนิดหนึ่ง ขนยาวคล้ายขนแกะ

[๑๑] ชเล คือ ทะเล ในบาทนี้ฉบับพิมพ์แต่เดิมว่า “ดงรังทะเลไกล กลางป่า ก็ดี” แต่ได้แก้ไขเป็น “ชเล” ตามต้นฉบับสมุดไทย

[๑๒] พระนาค วัดท่าทราย (ปัจจุบันอยู่ในบริเวณวัดราชประดิษฐาน จังหวัดพระนครศรีอยุธยา) เป็นผู้แต่งวรรณคดีเรื่องปุณโณวาทคำฉันท์ ในสมัยพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ พรรณนาการสมโภชพระพุทธบาทสระบุรี ส่วนโคลงสี่สุภาพ ๒๒ บทนี้ และอีก ๓ บทในหน้า ๓๑๓ คือเรื่องโคลงนิราศพระพุทธบาท พรรณนาการเดินทางไปพระพุทธบาทในทำนองนิราศ จึงเป็นที่เข้าใจกันว่า ท่านแต่งขึ้นเพี่อให้คู่กับปุณโณวาทคำฉันท์

[๑๓] คือนกโพระดก

[๑๔] คือพระนาค วัดท่าทราย จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ส่วนโคลงสี่สุภาพ ๓ บทนี้ คือ เรื่องโคลงนิราศพระพุทธบาท ซึ่งต่อจากหน้า ๓๐๘

[๑๕] โคลงบทนี้มีในจินดามณี เรียกว่า “พันธวิสติการกระทู้ ๒๐”

[๑๖] เจ้าพระยาพลเทพ เสนาบดีกระทรวงเกษตราธิการ