โคลงดั้นเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย

[๑] สมุดไทยเลขที่ ๑๘๕ ว่า “ระบายบาประเบียนบร”

[๒] สมุดไทยเลขที่ ๑๘๕ ว่า “หล้าศิระสยบ”

[๓] ฉบับพิมพ์แต่เดิมว่า “การเมือง” ในที่นี้ได้แก้ไขเป็น “กล่าวเมือง” ตามต้นฉบับ ไทยทั้งสองเล่ม

[๔] สมุดไทยเลขที่ ๑๕๘ ว่า “ริมรายรุกขชาติเชื้อ”

[๕] คือสวนขวา มีรายละเอียดเรื่องสร้างสวนขวาในพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์รัชกาลที่ ๒ พระนิพนธ์สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ

[๖] สมุดไทยเลขที่ ๑๘๕ ว่า “ทางพระหิมพานต์พร้อง”

[๗] ในสมัยรัชกาลที่ ๒ พระยาสุริยวงศ์มนตรี (สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ (ดิศ บุนนาค) คิดดัดแปลงเรือสำปั้นขนาดใหญ่ เพิ่มเก๋งสลักลวดลายกลางลำ เรียกว่า เรือเก๋งพั้ง เรือนี้ใช้งานมาจนในรัชกาลที่ ๕ จึงเปลี่ยนมาใช้เรือกลไฟขนาดย่อม

[๘] สมุดไทยเลขที่ ๑๘๕ ว่า “บางประทับที่นั่งน้ำ”

[๙] สมุดไทยเลขที่ ๑๘๕ ว่า “เชิดช้อย”

[๑๐] สมุดไทยเลขที่ ๑๘๕ ว่า “ฝรั่งรักษาช่อง”

[๑๑] สมุดไทยสองเล่มว่า “พิรุณแสนหาวมี”

[๑๒] สมุดไทยเลขที่ ๑๘๕ ว่า “เผด็จดัสกรฝืน”

[๑๓] สมุดไทยเลขที่ ๑๘๕ ว่า “หาญไป่หาญหายกล้า”

[๑๔] รายละเอียดพระราชพิธีบรมราชาภิเษกนี้ ดูในพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๒ พระนิพนธ์ สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชนุภาพ

[๑๕] คือเครื่องหมายความเป็นพระราชาธิบดี ได้แก่ พระมหาพิชัยมงกุฎ พระแสงขรรค์ชัยศรี ธารพระกร วาลวิชนี และฉลองพระบาท

[๑๖] เป็นอาวุธ ๘ อย่างที่อัญเชิญมาถวายในพระราชพิธีบรมราชาภิเษก คือ พระแสงดาบเชลย พระแสงจักร พระแสงตรีศูล พระแสงธนู พระแสงดาบเขน พระแสงหอกชัย พระแสงปืนคาบชุดข้ามแม่น้ำสะโตง และพระแสงของ้าวเจ้าพระยาแสนพลพ่าย

[๑๗] ฉบับพิมพ์แต่เดิมว่า “ช้างเผือกมาสู่พระบารมี” ในที่นี้ได้แก้ไขตามต้นฉบับสมุดไทยทั้งสองเล่มเป็น “ช้างเผือกผู้มา” เข้าใจว่าผู้แต่งต้องการเน้นถึง “ช้างเผือกผู้” เพราะรัชกาลก่อนมี “ช้างเผือกพัง” ดังความในโคลงบทที่ ๗๕

[๑๘] สมุดไทยเลขที่ ๑๘๕ ว่า “เฉลิมบุญพระผ่านแผ้ว”

[๑๙] คือ พระยาเศวตกุญชร ช้างพลายเผือกเอกได้มาแต่เมืองโพธิสัตว์ เมื่อ พ.ศ. ๒๓๕๕

[๒๐] คือ พระยาเศวตไอยรา ช้างพลายเผือกเอกได้มาแต่เมืองเชียงใหม่ เมื่อ พ.ศ. ๒๓๕๙

[๒๑] คือ พระยาเศวตคชลักษณ์ ช้างพลายเผือกเอกได้มาแต่เมืองน่าน เมื่อ พ.ศ. ๒๓๕๙

[๒๒] สมัยรัชกาลที่ ๑ ทรงได้ช้างเผือกพัง ๒ ช้าง จากเมืองภูเขียว พระราชทานนามว่า พระอินทรไอยรา และพระเทพกุญชร

[๒๓] สมุดไทยเลขที่ ๑๘๕ ว่า “ตัวร่ำตัวเร็วเร้า”

[๒๔] สมุดไทยเลขที่ ๑๘๕ ว่า “ละลำละลำปลึกไล้”

[๒๕] ฉบับพิมพ์แต่เดิมว่า “พยุหยาตราเรือ”

[๒๖] จบเล่มสมุดไทยเลขที่ ๑๘๕

[๒๗] พวกมอญซึ่งมีสมิงสอดเบาเป็นหัวหน้า อพยพครอบครัวหนีพม่าเข้ามาพึ่งพระบารมี เมื่อพ.ศ. ๒๓๕๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย โปรดให้สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามงกุฎ (พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว) คุมไพร่พลออกไปรับครัวมอญที่เมืองกาญจบบุรึ แล้วโปรดให้ตั้งภูมิลำเนาอยู่ที่แขวงเมืองปทุมธานี เมืองนนทบุรี และเมืองนครเขื่อนขันธ์

[๒๘] คือ เมืองเมาะตะมะ

[๒๙] มอญที่อพยพมาในสมัยรัชกาลที่ ๒ นี้ถูกเรียกว่า “มอญใหม่” ส่วน “มอญเก่า” คือ พวกมอญพระยาเจ่ง ซึ่งอพยพเข้ามาในสมัยกรุงธนบุรี เมื่อ พ.ศ. ๒๓๑๗

[๓๐] คือ ชาวมลายู

[๓๑] ชื่อชนชาติชวามลายูในเกาะเซลีเบส

[๓๒] ชื่อชนชาติชาวอินโดนีเซียในมะกัสซาร์ตอนใต้เกาะเซลีเบส

[๓๓] ฉบับพิมพ์แต่เดิมว่า “พังพินาศพลผลาญ”

[๓๔] พระราชพิธีโสกันต์สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามงกุฎ (พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว) เมื่อ พ.ศ. ๒๓๕๙

[๓๕] ข้า = ค่า โทโทษ

[๓๖] ค่าง = ข้าง เอกโทษ

[๓๗] หยิ้ง = ยิ่ง โทโทษ

[๓๘] พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยทรงพระราชดำริด้วยสมเด็จพระสังฆราช (มี) ให้ทำพิธีวิสาขบูชาเป็นครั้งแรกในกรุงรัตนโกสินทร์ เมื่อ พ.ศ. ๒๓๖๐

[๓๙] ในสมัยรัชกาลที่ ๑ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดให้สมเด็จพระอนุชาธิราช กรมพระราชวังบวรสถานมงคลเป็นแม่กองสร้างมณฑปพระพุทธบาทขึ้นใหม่ จากของเดิมทำเป็นห้ายอด โปรดแก้ให้เป็นยอดเดียว การสร้างพระมณฑปในรัชกาลนี้ สำเร็จแต่พระมณฑปใหญ่ แต่พระมณฑปน้อยสวมรอยพระพุทธบาทข้างในอีกชั้นหนึ่งยังมิได้ดำเนินการ ครั้นถึง พ.ศ. ๒๓๕๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย จึงโปรดให้สร้างพระมณฑปเล็กข้างในให้บริบูรณ์

[๔๐] เมื่อ พ.ศ. ๒๓๕๗ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย โปรดส่งสมณฑูตไป ลังกา เมื่อกลับมาคราวนั้น ได้หน่อพระมหาโพธิเมืองอนุราธบุรีเข้ามาด้วย ๖ ต้น พระอาจารย์ขอเอาไปปลูกไว้ที่เมืองกลันตัน ๑ ต้น เจ้าพระยานครศรีธรรมราช ขอเอาไปปลูกที่เมืองนคร ๒ ต้น ได้เข้ามาถวาย ๓ ต้น โปรดให้ปลูกไว้ที่วัดสุทัศน์ วัดมหาธาตุ และวัดสระเกศ

[๔๑] เดิมพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ขณะดำรงพระยศเป็นกรมหมื่นเจษฎา บดินทร์ ทรงพระดำริจัดตั้งโรงทานขึ้นที่วังก่อน เมื่อความทราบถึงพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงพระราชดำริเห็นชอบด้วย จึงได้โปรดให้ตั้งโรงทานขึ้นที่ ริมประตูศรีสุนทร ระหว่างกำแพงพระราชวังกับกำแพงเมือง พระราชทานอาหารเลี้ยงราษฎรและนิมนต์พระสงฆ์มาแสดงธรรมทานทุกวันมิได้ขาด