คำชี้แจงเรื่อง ทารกาภิบาล

^๑เรื่อง ทารกาภิบาล เป็นหนังสือร้อยกรองว่าด้วยการผดุงครรภ์ตลอดจนถึงการดูแลรักษาอาการมารดาและทารกหลังคลอด ผลงานของหลวงมงคลรัตน์ (ช่วง ไกรฤกษ์) เนื้อหาเป็นประโยชน์สำหรับการปฏิบัติตนของผู้ที่ตั้งครรภ์และการเลี้ยงดูเด็กอ่อนตามภูมิปัญญาโบราณ อีกทั้งแสดงวัฒนธรรมและวิถีชีวิตคนไทยในอดีตสมัยที่การแพทย์ยังไม่เจริญก้าวหน้า

ในสมัยโบราณเมื่อการแพทย์ด้านการผดุงครรภ์และการอภิบาลทารกของไทยยังไม่เจริญ การคลอดบุตรนับเป็นเรื่องสำคัญเพราะอาจเป็นอันตรายต่อทั้งมารดาและทารก การดูแลมารดาและทารกของสังคมไทยในอดีตอยู่บนพื้นฐานของวิถีพื้นบ้านและคติความเชื่อที่สืบต่อกันมา ตลอดจนธรรมเนียมปฏิบัติต่างๆ เพื่อบำรุงรักษาให้มารดาและทารกปลอดภัย มีสุขภาพแข็งแรง ค่านิยมดังกล่าวสืบทอดมาจนกลายเป็นประเพณีเนื่องในการเกิดของสังคมไทย

คติความเชื่อและแนวปฏิบัติในอดีตที่เกี่ยวกับการเกิดและการเลี้ยงดูบุตร แบ่งช่วงเวลาของมารดาและทารกได้เป็น ๓ ระยะ (พระยาอนุมานราชธน, ๒๔๙๒ : ๓) คือ ระยะที่หนึ่ง เมื่อตั้งครรภ์ เพื่อป้องกันเหตุร้ายอันอาจมีขึ้นแก่หญิงที่มีครรภ์ เพราะแต่ก่อนถือกันว่าเป็นระยะที่เป็นอันตรายได้ง่าย ระยะที่​สอง เมื่อคลอด เพื่อให้คลอดง่าย ไม่เป็นอันตรายถึงแก่ชีวิต จึงถือกันว่าตอนคลอดลูกเป็นช่วงเวลาสำคัญ และระยะที่สาม เมื่อเลี้ยงดู เพื่อปกปักรักษาชีวิตทารกแรกคลอด ซึ่งมีร่างกายบอบบางและอาจเสียชีวิตได้ง่าย ให้เจริญเติบโตได้ต่อไป

สำหรับสตรีผู้ตั้งครรภ์นั้น ระยะเวลาตั้งแต่ตั้งครรภ์จนกว่าจะถึงเวลาคลอด ถือกันว่าเป็นช่วงที่มีภัยอันตรายอยู่รอบข้าง ผู้มีครรภ์จะต้องเสี่ยงต่ออันตรายต่างๆ จนกว่าจะพ้นไป ทำให้มีความกังวลไม่สบายใจ ด้วยเหตุนี้คนโบราณจึงหาอุบายป้องกันและปัดเป่าด้วยวิธีต่างๆ ตั้งแต่เมื่อสตรีทราบว่าตนตั้งครรภ์ต้องระวังรักษากิริยาอาการและการบริโภคต่างๆ ไม่ให้เป็นอันตรายแก่ทารกในครรภ์ ตลอดจนการรักษาอาการหลังคลอดของมารดาและทารก การดูแลรักษาอาการมารดาและทารกต้องอาศัยความรู้ วิธีปฏิบัติและตำรายาต่างๆ สำหรับบำรุงรักษาอาการทั้งก่อนคลอดและหลังคลอด เมื่อมารดาและทารกรอดชีวิตแล้วจึงจัดการเลี้ยงดูโดยประเพณีที่นับถือเป็นคติสืบกันมา

ประเพณีเนื่องด้วยการเกิดในสังคมไทย ตั้งแต่เริ่มตั้งครรภ์ ทำคลอดและอภิบาลทารกหลังคลอดให้รอดชีวิตจนเติบใหญ่ โดยเฉพาะการคลอดบุตรนั้นเป็นเรื่องสำคัญต่อผู้เกี่ยวข้อง ทั้งบิดามารดา ทารก ญาติ หมอตำแย ตลอดจนบ่าวไพร่ ปรากฏหลักฐานกล่าวถึงประเพณีเนื่องในการเกิดในวรรณคดีไทยสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้นหลายเรื่อง เช่น บทละครในเรื่องอิเหนา บทละครนอกเรื่องสังข์ทองและบทละครนอกเรื่องไชยเชษฐ์ บทเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน และนิทานคำกลอนเรื่องพระอภัยมณี เป็นต้น

​ตำราครรภ์รักษาของไทยที่กล่าวถึงการดูแลรักษาทารกมีบันทึกไว้ในเอกสารโบราณ เช่น คัมภีร์ประถมจินดา ตำราครรภ์รักษา ตำราจารึกวัดพระเชตุพนเรื่องโองการแม่ซื้อและโองการสารเดช เป็นต้น ในบรรดาตำราครรภ์รักษาโบราณนี้ คัมภีร์ประถมจินดา^๒ มีผู้นับถือคัดลอกสืบต่อกันมากในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น เมื่อพระยาอนุมานราชธน (๒๔๙๒ : ๒) เขียนหนังสือประเพณีเก่าของไทย ๑. ประเพณีเนื่องในการเกิดและการเลี้ยงลูก ได้อธิบายถึงตำราโบราณเกี่ยวกับการเกิด ว่า

“หนังสือซึ่งว่าด้วยประเพณีเนื่องในการเกิดของเรา หาอ่านไม่ใคร่ได้ เพราะถือเสียว่าเป็นเรื่องที่ใครๆ ก็รู้และเคยเห็น เราจึงไม่มีตำราเหล่านี้ที่เป็นของเก่าเหมือนอย่างคัมภีร์คฤหยสูตรและคัมภีร์อายุรเวชของอินเดีย ซึ่งมีเรื่องเกี่ยวกับการเกิดอยู่มาก ที่เรามีอยู่ก็แต่คัมภีร์ชื่อปฐมจินดา อันกล่าวว่าพระมหาเถรตำแยเป็นผู้รจนาไว้ พระมหาเถรตำแยจะเป็น​ชาวอินเดียหรือเป็นชาวชาติไรก็ตาม ที่ท่านแต่งตำรานี้ขึ้นก็เป็นไปตามคติที่เชื่อถือกันอยู่ในสมัยนั้น”

<img>

(บน) เอกสารสมุดไทย หมวดเวชศาสตร์ (ล่าง) เรื่องคัมภีร์ประถมจินดา เก็บรักษาที่สำนักหอสมุดแห่งชาติ

การเลี้ยงดูเด็กในอดีต ที่มาภาพ : จิตรกรรมฝาผนังภายในศาลาแม่ซื้อ วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม

​นอกจากตำราที่กล่าวมาแล้วในเบื้องต้น มีตำราร้อยกรองว่าด้วยการอภิบาลทารกตามคตินิยมของชาวไทยในอดีต คือ หนังสือ ทารกาภิบาล ของหลวงมงคลรัตน์ (ช่วง ไกรฤกษ์) กล่าวถึงการผดุงครรภ์ การเลี้ยงดูทารก ลักษณะแม่นม การสังเกตและรักษาโรคที่มักจะเกิดแก่เด็กทารก สะท้อนให้เห็นถึงคติ ความเชื่อ ค่านิยม วิถีชีวิตของสังคมไทยในอดีตก่อนได้รับอิทธิพลด้านการแพทย์แผนปัจจุบัน

​เรื่อง ทารกาภิบาล ของหลวงมงคลรัตน์ (ช่วง ไกรฤกษ์)

ต้นฉบับ

เรื่องทารกาภิบาลนี้มีต้นฉบับเอกสารพิมพ์ดีดเก็บรักษาไว้ที่กองวรรณคดี กรมศิลปากร ๑ ฉบับ และหนังสือ ทารกาภิบาล ฉบับพิมพ์ครั้งแรกเมื่อพุทธศักราช ๒๔๗๗ พิมพ์เป็นที่ระลึกในการพระราชทานเพลิงศพท่านขรัวยายไข่ ไกรฤกษ์ ภรรยาหลวงมงคลรัตน์ (ช่วง ไกรฤกษ์) ซึ่งสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงพระกรุณาให้คัดหนังสือจากหอพระสมุดวชิรญาณที่เกี่ยวข้องกับผลงานของหลวงมงคลรัตน์ (ช่วง ไกรฤกษ์) ประทานให้ทายาทเก็บรักษาไว้ ถ้ามีโอกาสเหมาะสมก็จะได้รวบรวมพิมพ์ขึ้นไว้ เพื่อบุตรหลานและญาติมิตรจะได้เห็นถ้อยคำสำนวนของหลวงมงคลรัตน์ (ช่วง ไกรฤกษ์) ต่อไป

<img>

หนังสือทารกาภิบาล ฉบับพิมพ์ครั้งแรก และท่านขรัวยายไข่ ไกรฤกษ์

​เรื่องทารกาภิบาลมีเนื้อหาเป็นประโยชน์สำหรับผู้ที่ตั้งครรภ์ เป็นข้อแนะนำให้ปฏิบัติตนและดูแลเด็กอ่อน เมื่อพิมพ์ครั้งแรกพระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ (นพ ไกรฤกษ์) บุตรชายของหลวงมงคลรัตน์พิจารณาเห็นว่า เรื่องทารกาภิบาลนี้เป็นหนังสือขนาดสั้น เมื่อพิมพ์แล้วจะมีขนาดสั้นเกินไป จึงขอคำแนะนำจากเจ้าคุณดำรงแพทยาคุณ ให้ช่วยเขียนอธิบายเรื่องทารกาภิบาลเพิ่มเติม โดยได้นำมารวมพิมพ์ไว้ด้วยในฉบับพิมพ์ครั้งแรก พุทธศักราช ๒๔๗๗ ดังคำนำในการจัดพิมพ์ครั้งแรก ว่า

“โคลง “ทารกาภิบาล” ของท่านบิดาเรียบเรียงไว้ เนื้อเรื่องแปลกถ้อยคำเกลี้ยงเกลาดี สำหรับผู้มีครรภปฏิบัติตนและวิธีเลี้ยงเด็กอ่อน แต่เป็นหนังสือเล็กน้อย เมื่อพิมพ์แล้วจะได้สักยกครึ่งเท่านั้น จึงได้ไปหาเจ้าคุณดำรงแพทยาคุณขอความแนะนำ ก็ได้รับความช่วยเหลือจะเขียนเป็นข้อความเรื่อง ทารกาภิบาล ให้ตามแต่จะมีเวลาพอที่จะทำได้และก็ได้เขียนเสร็จแล้ว ส่งมาให้กับที่ข้าพเจ้าได้รวมพิมพ์ไว้”

ทารกาภิบาลแต่งด้วยคำประพันธ์ประเภทกลอนแปด จำนวน ๙๘ บท และโคลงสี่สุภาพ จำนวน ๒๖ บท โคลงสี่สุภาพตอนต้นบอกชื่อผู้แต่ง ๑ บท โคลงสี่สุภาพตอนท้ายแสดงตำรับยา ๒๕ บท ระบุชื่อผู้แต่งและจุดมุ่งหมายการแต่งไว้ในโคลงนำเรื่องและบทกลอนตอนท้ายอย่างชัดเจน ว่า

คำประพันธ์ที่แต่งด้วยกลอนสุภาพ ๙๘ บท เนื้อหากล่าวถึงการสังเกตรักษาอาการตั้งแต่เริ่มตั้งครรภ์ การเลือกแม่นม การดูแลมารดาและทารกหลังคลอด จนถึงการดูแลเลี้ยงดูเด็กเล็ก ซึ่งหลวงมงคลรัตน์ (ช่วง ไกรฤกษ์) อ้างถึงที่มาของความรู้เรื่องการตั้งครรภ์และการคลอดบุตรไว้ในตอนต้นของเรื่อง ว่านำมาจากคัมภีร์ประถมจินดา

เนื้อหา

เรื่อง ทารกาภิบาล แบ่งเนื้อหาได้เป็น ๓ ส่วน คือ การรักษาครรภ์ การดูแลเด็กทารกหลังคลอด และตำรับยารักษาอาการมารดาหลังคลอด รายละเอียดดังต่อไปนี้

​๑. การรักษาครรภ์

เริ่มเรื่องด้วยการบอกนามผู้แต่ง คือ หลวงมงคลรัตน์ ต่อมาบอกจุดมุ่งหมายการแต่งเพื่อเป็นความรู้ไว้ใช้สั่งสอนและสืบทอดเรื่องการผดุงครรภ์ต่อไป ดังนี้

สิ่งที่สตรีตั้งครรภ์พึงระวังรักษา คือ กิริยาอาการ อาหารและยา โดยเฉพาะช่วงสัปดาห์แรกของการตั้งครรภ์จนกว่าจะพ้นสิบห้าวัน เรื่องการดูแลรักษาครรภ์นี้ให้ดูในคัมภีร์ปฐมจินดา คือ พึงพิจารณาอาหารและยา ทำจิตใจให้ผ่องใส รักษาศีล ๕ ทำทานและภาวนา ไม่คิดร้าย เมื่อใกล้ครบกำหนดคลอดควรพิจารณาเลือกหมอตำแยและคนทำคลอดที่มีประสบการณ์ รู้วิธีทำคลอดให้ปลอดภัย เช่น เมื่อทารกคลอดออกมาต้องจับตัวเด็กพลิกคว่ำก่อนที่เด็กจะร้องเพื่อไม่ให้เลือดไหลลงคอ

การเลือกน้ำนมที่ดี เลือกจากลักษณะกายภาพของแม่นมตามคัมภีร์ประถมจินดา จัดเป็น ๔ ลักษณะ แม่นมที่มีลักษณะตามตำราจะเป็นหญิงในตระกูลขุนนาง เศรษฐี พ่อค้า ชาวสวนชาวนา หรือบัณฑิตก็ได้ ถ้าหาหญิงลักษณะตามตำราไม่ได้ก็ให้พิจารณาจากรสน้ำนม

๒. การดูแลเด็กทารกหลังคลอด

ผู้ที่มีหน้าที่เลี้ยงเด็กทารกทั้งแม่นมและบ่าวไพร่พี่เลี้ยงเด็ก ให้ดูแลเด็กตามที่ปฏิบัติกันมาแต่โบราณ ผู้เลี้ยงดูเด็กพึงระวังรักษากายวาจาใจ สอนให้เด็กรู้จักการปฏิบัติตนต่อผู้ใหญ่ สอนให้รู้กาลเทศะ

​การดูแลเด็กทารก ให้ป้องกันแมลงสัตว์กัดต่อย ให้รู้จักสังเกตอาการเด็กและควรมีความรู้ด้านการรักษาโรคแผนไทย เช่น วิธีแก้หละ ซางตาน แก้ไข้ ร้อนใน แม่นมต้องระวังอาหารการกิน ไม่กินของแสลงน้ำนม ดูแลระวังเรื่องอาหารและอาการเด็กอ่อน เช่น ความเชื่อเรื่องโรคแม่ซื้อซึ่งหมายถึงโรคและอาการที่เกิดแก่ทารกตั้งแต่แรกคลอดจนถึงอายุ ๑๒ เดือน เช่น ปักษีหรือปีศาจและอัคคมุขี เป็นต้น

๓. ตำรับยารักษาอาการมารดาหลังคลอด

ตอนท้ายเรื่องกล่าวถึงตำรับยาสมุนไพรรักษาอาการหลังคลอด ได้แก่ ยาแก้ปวดน้ำคร่ำ แก้ปวดท้องคลอด ขับลม ขับเลือด ประสะลำไส้ล้างเลือด ยาสะเดาะรก ยาแก้ปวดมดลูก ยาสมานแผล ยาบำรุงน้ำนม และยาขับน้ำนม โคลงตอนท้าย ๔ บท กล่าวถึงการเสกเป่าเพื่อช่วยเรื่องการสะเดาะรก

ผู้แต่งแสดงความมุ่งหมายว่าการใช้ยาสมุนไพรแผนโบราณขนานต่างๆ สำหรับรักษาอาการหลังคลอดของมารดา เช่น ยาแก้ไข้เด็ก การทำน้ำสะเดาะรก ยาขับน้ำนมในเรื่องทารกาภิบาลนี้ เป็นเพียงตำรารักษาบรรเทาอาการเบื้องต้น สำหรับผู้ที่ไม่สามารถไปรักษากับแพทย์ได้ ความปรากฏว่า

​เรื่อง ทารกาภิบาล ของหลวงมงคลรัตน์ (ช่วง ไกรฤกษ์) แสดงวิถีชีวิต ความเชื่อ และภูมิปัญญาด้านการแพทย์และอนามัยของแม่และเด็กของคนไทยในอดีต ทั้งการรักษาแผนโบราณ เช่น การใช้ยาสมุนไพร ความเชื่อเรื่องปีศาจหรือแม่ซื้อ เป็นต้น ขณะเดียวกันก็แสดงการอภิบาลทารกและมารดาตามแบบโบราณบางประการซึ่งตรงกับการรักษาแผนปัจจุบัน เรื่องทารกาภิบาลจึงเป็นเครื่องสะท้อนวัฒนธรรมไทยในอดีต และแสดงภูมิปัญญาด้านครรภ์รักษาและการดูแลทารกตามคติความเชื่อแบบโบราณของบรรพบุรุษ ที่สืบทอดมาถึงปัจจุบันให้คนรุ่นหลังได้ศึกษา

การจัดพิมพ์ เรื่อง ทารกาภิบาล ของหลวงมงคลรัตน์ (ช่วง ไกรฤกษ์) ครั้งนี้ ใช้ฉบับพิมพ์ครั้งแรก พุทธศักราช ๒๔๗๗ ตรวจสอบกับต้นฉบับเอกสารพิมพ์ดีดเก่าซึ่งเก็บรักษาที่กองวรรณคดี กรมศิลปากร และปรับอักขรวิธีบางส่วนเป็นปัจจุบัน ผู้ตรวจสอบต้นฉบับได้ค้นคว้าข้อมูลเพิ่มเติมจากคัมภีร์ประถมจินดาโดยได้จัดทำเชิงอรรถอธิบายประกอบเนื้อหาเพื่อประโยชน์แก่ผู้อ่าน ทั้งได้นำคำนำฉบับพิมพ์ครั้งแรก พร้อมทั้งยังคงคำอธิบายของพระยาดำรงแพทยคุณไว้ในภาคผนวกตามฉบับพิมพ์ครั้งแรกทุกประการ

----------------------------

บรรณานุกรม

มงคลรัตน (ช่วง ไกรฤกษ์), หลวง. ทารกาภิบาล. พระนคร : โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร (พิมพ์เป็นที่ระลึกในการพระราชทานเพลิงศพท่านขรัวยายไข่ ไกรฤกษ์), ๒๔๗๗.

เยาวลักษณ์ ขยันการ. ความรู้แบบตำรับหลวงเรื่องครรภ์รักษาในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น. กรุงเทพฯ : สาขาวิชาประวัติศาสตร์ คณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, ๒๕๓๙.

สมาน สุดโต. “ขรัวยายไข่ มารดาเจ้าจอมมารดาชุ่ม ในรัชกาลที่ ๕.” ในวารสารวชิราวุธานุสรณ์สาร. ปีที่ ๒๘ ฉบับที่ ๓ (กรกฎาคม ๒๕๕๒) กรุงเทพฯ : มูลนิธิพระบรมราชานุสรณ์ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ในพระบรมราชูปถัมภ์, หน้า ๓๙ - ๔๒.

อนุมานราชธน, พระยา. ประเพณีเก่าของไทย ๑. ประเพณีเนื่องในการเกิดและการเลี้ยงลูก. พระนคร : โรงพิมพ์ไทยเขษม (พิมพ์ในงานฌาปนกิจศพ นางเตชเสนา (จันทร์ เตชะเสน) ณ วัดมกุฎกษัตริยาราม วันที่ ๘ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๙๒), ๒๔๙๒.