วันที่ ๒๕ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๑ น

​บ้านปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๒๕ มีนาคม ๒๔๗๑

กราบทูล กรมพระดำรงราชานุภาพ

ได้นึกคำบาลีสันสกฤตที่ใช้แบ่งหนังสือซึ่งผ่านหูไทย นึกได้ ๕ คำ คือ กัณฑ์ บรรพ บท บาท และ วรรค ค้นอภิธานเห็นความหมายแน่ใจดั่งนี้

กัณฑ์ เป็นภาษาบาลี สันสกฤตเป็น กาณฑ์ เห็นควรจะแปลว่า ท่อน เพราะนอกจากใช้แบ่งหนังสือ ยังใช้เรียกท่อนกะดูกระหว่างข้อถึงข้อ และใช้เรียกก้านไม้ระหว่างข้อต่อกิ่งกับดอกใบด้วย (คนหลงภาษาสันสกฤตอาจเห็นว่า ก้าน มาแต่ กาณฑ์ ก็ได้) ที่ใช้ในหนังสือฝรั่งเขาแปลว่า section, part;

บรรพ คล้ายกับกัณฑ์ แต่ดูเหมือนจะหมายได้กว้างกว่า เป็น ส่วน ท่อน ตอน ผูก เล่ม ก็ได้ นอกจากใช้ในหนังสือยังใช้ในส่วนร่างกาย เช่น แต่ปลายนิ้วถึงข้อมือ แต่ข้อมือถึงข้อศอก แต่ข้อศอกถึงไหล่ก็ได้ ใช้ในพระจันทร์แหว่งเป็นส่วน ๘ ส่วน ๑๔ ก็ได้ ที่ใช้ใน หนังสือฝรั่งเขาแปลว่า division, section; book, chapter;

บท แปลว่า ย่าง ว่า ก้าว ที่ใช้ในหนังสือย่อมใช้ในคำแต่งที่มีจังหวะเป็นระยะเสมอกันเปรียบดุจระยะย่าง เช่นบทโคลงบทฉันท์เป็นต้น

บาท หมายความว่า ๑/๔ คาถาหรือโคลงบาทหนึ่ง หมายความว่า ๑/๔ ในคาถาในโคลง เงินบาทหนึ่ง หมายความว่า ๑/๔ ในตำลึง บาท ว่า ท้าว นั้น หมายถึงสัตว์สี่ท้าว คือ จตุบาท ก่อน แล้วก็เลยไหลไปเป็น ทวิบาท พหุบาท อัปบาท ต่อไป

วรรค แปลว่า พวก เหล่า หมู่ หมวด ใช้ในสัณฐานที่จัดไว้เป็นหมวดหมู่ เช่น วรรค ก หมวด ๕ แห่งพยัญชนที่เกิดแต่คอ วรรค จ หมวค ๕ แห่งพยญชนที่เกิดแต่เพดาล ปุปผวัคค์ หมวดที่ว่าด้วยดอกไม้ ชราวัคค์ หมวดที่ว่าด้วยความแก่เป็นต้น ฝรั่งเขาแปลว่า division, group, class, tribe, troop, company, society, family, party, side.

นอกจาก ๕ คำนี้ลางทีจะมีอะไรอีก ยังนึกไม่ออก

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด