การพิธีฮดพระ (สรงน้ำพระ)

การฮด (รด) พระภิกษุสงฆ์ขึ้นเปนสำเด็จ, ซา, ครู, ของชาวพื้นเมือง ซึ่งนิยมกระทำมาแต่ครั้งโบราณดึกดำบรรพ์ มีเครื่องบริขารประกอบดังนี้

​เครื่องครองของพระที่ฮด

๑. ผ้าสังฆาฏิ ๑ ผืน ๒ ผ้าจีวร ๑ ผืน ๓ ผ้าสบง ๑ ผืน ๔ รัดประคต ๑ สาย ๕ มีดโกน ๑ เล่ม ๖ กล่องเข็ม ๑ กล่อง ๗ ธรรมกรก ๑ อัน ๘ มีดตัดเล็บ ๑ เล่ม ๙ ผ้าห่มงีสีแดงหรือสีเหลือง (ผ้าสี่เหลี่ยม) ๑ ผืน ๑๐ รองเท้าคีบ ๑ คู่ ๑๑ ไม้เท้าเหล็ก ๑ อัน ๑๒ ตาลิปัตร์ ๑ อัน ๑๓ หว่อมกาบ (หมวก) ทำด้วยผ้าแดงปักด้วยไหมทองสำหรับสวมพระทำเปนเกศ ๑ หว่อม

เครื่องประกอบการฮด

๑. โฮงฮดหรือฮางฮด ๑ ศีร์ษะทำเปนรูปพระยานาค หางทำเปนรูปหางพระยานาค ที่ตรงคอนาคเจาะเปนรูกลม ๆ สำหรับหลั่งน้ำให้ไหลลงที่ตรงนั้น ที่ท้องโฮงฮดหรือฮางฮดขุดเปนรางเอาเหล็กกลม ๆ ทำเปนราวติดเทียนบูชา ๑ ราวขึ้นที่ท้องโฮงฮดหรือฮางฮด

๒. หลาบเงินหรือหลาบทอง ๑ สมมุติว่าได้จารึกเปนหิรัญบัตร์หรือสุวรรณบัตร์ ว่าเมื่อวันเดือนปึนั้นได้ฮดสรงพระภิกษุนั้นขึ้นเปนสำเด็จหรือเปนซาเปนครูณที่วัดนั้น ส่วนขนาดกว้างยาวของหลาบนั้นดังนี้ ถ้าฮดครั้งแรกเปนสำเด็จ คือวัดหางคิ้วซ้ายผ่านทางหน้าผากจนถึงหางคิ้วขวา ถ้าฮดครั้งที่ ๒ เปนซาคือวัดจากหูซ้ายผ่านทางหน้าผากจนถึงหูขวา ถ้าฮดครั้งที่ ๓ เปนครูยาวรอบศีร์ษะ คือวัดรอบศีร์ษะทีเดียว ขนาดกว้างไม่เกินกว่า ๒ นิ้ว ขนาดหนาบางตามสมควร (แต่ฮดเปนสำเด็จนั้นเวลานี้ไม่มีแล้ว)

​๓ เทียนกิ่ง ๓ คู่ เทียนกาบ ๓ คู่ ติดไว้ที่ราวเทียนในโฮงฮดหรือฮางฮด สำหรับจุดบูชาในเมื่อเวลาหลั่งน้ำฮดสรง

๔. บายศรี ๑ คู่ มีเทียนอาด (คือเทียนไชย) ปักที่บายศรีข้างละ ๑ เล่มซ้ายขวา

๕. เทียนเล็ก ๑ คู่ สำหรับจุดให้พระที่ฮดนั้นถือบูชาฟังผู้เถ้าอ่านหิรัญบัตร์หรือสุวรรณบัตร์

๖. มีศิลาโต ๆ ๑ ก้อน สำหรับให้พระนั่งเปนอาสน์ในเวลาจะฮดสรง เพราะครั้งโบราณท่านฮดกันที่บัลลังก์ศิลาอาสน์ มาในสมัยนี้จึงได้ใช้ก้อนศิลาธรรมดาแทนบัลลังก์ศิลาอาสน์ ใต้ก้อนศิลานั้นมีหญ้าแพรกแลใบตองรอง

๗. น้ำหอมที่จะฮดสรงนั้นต่างคนต่างถือไป แล้วแต่จะมีน้ำหอมชนิดใดใช้ได้ทั้งนั้น แต่ภาชนะที่จะถือไปฮดนั้น ถ้าเปนเจ้านายเสนาอำมาตย์ ข้าราชการต้องใส่หอยสังข์ไป ถ้าเปนราษฎรสามัญให้ใส่หม้อดินที่เผาใหม่ ๆ ถือไป

วิธีฮดสรง

วิธีฮดสรงนั้น คือเอาโฮงฮดหรือฮางฮดไปตั้งลงที่กลางแจ้ง ปลูกศาลเพียงตาขึ้นที่ข้างโฮงฮดหรือฮางฮดทั้ง ๒ ข้างสำหรับตั้งบายศรีซ้ายขวา (บายศรีนี้ชาวร้อยเอ็จนิยมกันเรียกว่าหมากเบ็ง) แล้วเอาก้อนศิลาไปวางไว้ใต้โฮงฮดหรือฮางฮดตรงคอนาค เอาหลาบทองหรือหลาบเงินม้วนเปนห่อหรือเปนวง เอาผ้าขาวบาง ๆ พันหลาบใส่รองลง​ที่รูคอนาค ในระหว่างทางเดิรตั้งแต่ศาลเพียงตาไปจนถึงศาลาวัดปลูกกล้วยอ้อย ๒ ข้างทางเดิร ทางเดิรนั้นข้างบนดาดเพดานด้วยผ้าขาว ตั้งแต่โฮงฮดหรือฮางฮดไปตามทางระหว่างปลูกกล้วยอ้อยจนถึงศาลาวัด ที่ก้อนศิลาที่พระจะนั่งนั้นต้องล้อมรั้วไว้สำหรับมิให้บุคคลผู้หนึ่งผู้ใดเดิรล่วงล้ำเข้าไป แล้วอาราธนาพระภิกษุซึ่งมีอาวุโสสูงกว่าหมู่นำไม้เท้าเหล็กไปจูงเอาพระภิกษุที่จะฮดนั้น ให้เดิรมาตามทางระหว่างที่ปลูกกล้วยอ้อย ระหว่างนี้มีญาติโยมเข้าไปเกาะจีวรพระเปนหมู่เปนกลุ่มคล้ายกับจูงนาคเข้าโบถไปนั่งที่ก้อนศิลา ประนมมือกระทำจิตต์ระฦกถึงคุณพระรัตนตรัย ผู้เถ้าจุดเทียนกิ่งเทียนกาบที่โฮงฮดหรือฮางฮด เจ้านายเสนาอำมาตย์ข้าราชการพ่อค้าราษฎรหลั่งน้ำหอมฮดสรงลงที่โฮงฮดหรือฮางฮด น้ำหอมก็ไหลลงถูกพระที่นั่งอยู่ที่ก้อนศิลา แล้วบัลเลงเครื่องมหรศพเปาหอยสังข์ ตีระฆังฆ้องกลอง ตีปง เมื่อเสร็จการฮดสรงแล้ว พระภิกษุนั้นก็ลุกยืนขึ้นที่ก้อนศิลา ทายกนำเครื่องอัฏฐบริขารที่ตั้งในพิธีนั้นมาถวายให้ครอง สวมหว่อมที่ศีร์ษะห่มผ้างี มือซ้ายถือไม้เท้ากับตาลิปัตร์ แล้วใช้กำปั้นมือขวาตีฆ้อง ๓ ที เมื่อเวลาจะตีฆ้องต้องว่าคาถาดังนี้ สีหนาทํ นทนฺเต เต ๓ ครั้ง คือตีลงทีใดก็ให้ว่าทีนั้น เมื่อเสร็จแล้วแห่เอาพระภิกษุนั้นกลับขึ้นไปนั่งบนอาสน์ที่ศาลาวัดในท่ามกลางประชุมชน ทายกนำเอาบายศรีมาตั้งลงที่ข้างซ้ายขวาของพระภิกษุนั้น ผู้เถ้าจุดเทียนเล็กคู่ ๑ ถวายให้พระภิกษุนั้นถือ เวลาถือเทียนเล็กต้องเอาแขนซ้ายก่ายแขนขวาไขว้​กันครั้งหนึ่ง แล้วเอาแขนขวาก่ายแขนซ้ายครั้งหนึ่ง ผู้เถ้าจุดเทียนอาด (เทียนไชย) ที่ปักอยู่บายศรีซ้ายขวา แล้วอ่านหิรัญบัตร์หรือสุวรรณบัตร์นี้ในที่ประชุมชน หรืออ่านหนังสือบอกศักราชวันเดือนปี ว่าได้ฮดพระนั้นขึ้นเปนนั้น เอาแผ่นเงินหรือแผ่นทองที่เรียกว่าหลายรองใต้หนังสือที่อ่าน เมื่ออ่านจบแล้วก็บัลเลงเครื่องมหรศพ เป่าหอยสังข์ ตีระฆัง ฆ้อง กลอง ติปง ผู้เถ้าก็มอบหิรัญบัตร์หรือสุวรรณบัตร์ถวายแก่พระภิกษุที่ฮดสรงรับไปไว้ เพื่อเปนหลักฐานในการที่ได้ฮดขึ้นเปนสำเด็จหรือเปนซาเปนครู ในกาลต่อไปภายหน้า ทายกก็พากันนำเครื่องบริขารต่าง ๆ ทั้งหลายซึ่งจะต้องถวายเปนพิเศษ มาถวายแก่พระภิกษุองค์ที่ฮดนั้นแล้ว ก็เปนการหมดพิธีการฮดแต่เพียงเท่านี้