คำนำ (ฉบับ พ.ศ. ๒๕๔๔)
เรื่อง ราชาธิราช เปนหนังสือที่มีต้นเรื่องจากพงศาวดารมอญซึ่งพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ ๑ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้แปลและเรียบเรียงขึ้นเพื่อสืบทอดตามพระราชประสงค์ที่จะทรงสร้างหนังสือให้คงมีไว้เป็นต้นฉบับสำหรับพระนครตั้งแต่ก่อนโดยเฉพาะฝ่ายพระราชอาณาจักร เช่น เรื่อง พระราชกำหนดกฎหมาย ตำราราชประเพณีตลอดจนพระราชพงศาวดาร ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ประชุมลูกขุนและบุคคลซึ่งรู้แบบแผนเรื่องราวโบราณแต่ดั้งเดิมช่วยกันเรียบเรียงขึ้น โดยทรงตรวจแก้ไขอีกชั้นหนึ่ง
เรื่องราชาธิราชนี้ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้กวีราชสำนัก ๔ คน คือ เจ้าพระยาพระคลัง (หน) เมื่อครั้งเป็นพระยาพระคลัง พระยาอินทรอัคคราช พระภิรมรัศมี และพระศรีภูริปรีชา ช่วยกันแปลและเรียบเรียงขึ้นเมื่อปีมะเส็ง พุทธศักราช ๒๓๒๘ เป็นคำประพันธ์ร้อยแก้วที่มีความไพเราะ ถ้อยคำภาษางดงามสละสลวย สำนวนโวหารคมคายลึกซึ้งชวนให้จดจำ และเป็นแนวทางในการปฏิบัติและการดำเนินชีวิตของมนุษย์สืบทอดไปทุกยุคทุกสมัยตั้งแต่ครั้งโบราณกาล ระหว่างเจ้าผู้ครองแผ่นดินกับขุนนางหรือไพร่ฟ้าอาณาประชาราษฎร์ ตลอดจนการทำศึกสงครามอันยาวนานระหว่างมอญและพม่า ซึ่งจำเป็นต้องอาศัยชั้นเชิงทางกลยุทธ์ และสติปัญญายิ่งกว่าพละกำลังกาย นอกจากนี้ยังได้คุณค่าสาระโดยเฉพาะสัจธรรม อาทิ ความซื่อสัตย์สุจริต ความกล้าหาญ และความจงรักภักดีที่ผู้น้อยพึงปฏิบัติต่อผู้ใหญ่ จึงทำให้เรื่องราชาธิราชเป็นวรรณกรรมดีเด่น ควรค่าแก่การอ่านและศึกษาต่อไป
หนังสือเรื่องราชาธิราชได้รับการตีพิมพ์เผยแพร่ครั้งแรกเมื่อ พ.ศ. ๒๔๒๓ โดยหมอบรัดเลเป็นผู้นำต้นฉบับที่สมบูรณ์มาพิมพ์จำหน่าย และกรมวิชาการกระทรวงศึกษาธิการ เมื่อครั้งเป็นกรมตำรา ได้คัดเฉพาะตอนศึกพระเจ้าฝรั่งมังฆ้อง ตอน ๑ พิมพ์เป็นแบบเรียน
กรมศิลปากรหวังว่าหนังสือเรื่องราชาธิราชนี้ จะอำนวยประโยชน์แก่นักเรียน นักศึกษาและผู้สนใจในวรรณคดีโดยทั่วกัน
กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร
๒๖ มกราคม ๒๕๔๔
คัดย่อจากฉบับพิมพ์ พ.ศ.๒๕๔๔