บทที่ ๖. การฝึกฝนเรื่องโวหารกฎหมาย

ความเข้าใจผิดที่สำคัญประการหนึ่งของบรรดานักกฎหมายก็คือ, เรามักจะคิดกันเสียว่า เมื่อเป็นนักกฎหมายแล้ว, การพูดการเขียนในเชิงกฎหมายย่อมดีอยู่เอง, เพราะเป็นส่วนหนึ่งของ​วิชาชีพอยู่แล้ว, หาจำต้องฝึกฝนอบรมเรื่องโวหารกฎหมายเป็นพิเศษแต่ประการใดไม่. สักขีพยานในเรื่องความเข้าใจผิดนี้ มีปรากฏอยู่ในคุณภาพแห่งวรรณกรรมกฎหมายไทยส่วนมากในปัจจุบัน.

อันโวหารกฎหมายนั้น จะดีเพียงไรย่อมขึ้นอยู่กับวิทยาการในด้านกฎหมายประการหนึ่ง, และศิลปแห่งภาษากฎหมายอีกประการหนึ่ง. พรสวรรค์ในด้านเขียนเก่งและพูดคล่องนั้นเป็นเรื่องสำคัญ, และเป็นเรื่องเฉพาะตัวนักกฎหมายแต่ละคน. เราไม่อาจเพาะ, เราไม่อาจฝึกฝนพรสวรรค์นี้ได้. เราจะทำได้ก็แต่เพียงทางเดียว คือ นำพรสวรรค์นี้มาใช้ให้ถูกทาง. อนึ่ง พรสวรรค์นี้ก็หาใช่ปัจจัยสำคัญในเรื่องโวหารกฎหมายที่ดีแต่เพียงประการเดียวไม่. บุคคลใดก็ตาม แม้จะมีพรสวรรค์ในด้านการเขียนเก่งและพูดคล่อง, มีความคิดเห็นในเชิงกฎหมาย (the legal mind) สูง, ถ้าหากขาดการฝึกฝนในเรื่องของโวหารกฎหมายโดยเฉพาะแล้ว ย่อมจะมีโวหารกฎหมายที่ดีได้ยาก. เช่นเดียวกับการศึกษาหลักภาษาไทยโดยปราศจากการฝึกหัดเขียนหรือพูด, เปรียบได้เสมือนการหัดว่ายน้ำบนบกนั่นเอง.

ในด้านการฝึกฝนโวหารกฎหมายโดยตรงนี้, วิธีการฝึกฝนเขียนและพูดในภาษามาตรฐานย่อมนำมาใช้ได้โดยอนุโลม, ท่านผู้ทรงคุณวุฒิในวิชาภาษาไทยท่านหนึ่งให้ข้อแนะนำที่มีเหตุผลและพึงถือปฏิบัติได้ในเรื่องการใช้ภาษาว่า:

‘ผู้ที่จะรู้ภาษาดี ต้องเรียนรู้หลัก ๓ ประการ ต้องเรียนรู้หลักภาษาให้เข้าใจดี ประการ ๑ ต้องเรียนรู้วรรณคดีของภาษาให้เข้าใจดี ประการ ๑ ต้องเรียนรู้วิชาใช้ภาษาดี ประการ ๑ เมื่อศึกษาได้ครบถ้วนตามหลักทั้งสามนี้แล้วก็ได้ชื่อว่า เป็นผู้รู้ภาษาดี ฯลฯ’^๑

ตามหลักดังกล่าวนี้, ผู้ที่จะมีโวหารกฎหมายดี, จำเป็นต้องเป็นผู้พหูสูตร, อ่านและฟังมาก, เป็นคนช่างสังเกต, จดจำโวหารที่สละสลวยไว้ใช้ในโอกาสอันควร, เว้นแต่โวหารนั้นเป็นโวหารเฉพาะตัวของบุคคลใดบุคคลหนึ่ง. นักอักษรศาสตร์บางท่านแนะนำว่า, ในการฝึกฝนเรื่องโวหารนี้, สมควรจะอ่านวรรณกรรมชิ้นเอกต่าง ๆ เพื่อศึกษาเรื่องโวหารโดยเฉพาะเป็นครั้งคราว, โดยไม่ต้องคำนึงถึงเนื้อหาสาระของเรื่องที่อ่าน, แต่ควรสังเกตและวิจารณ์เฉพาะในเรื่องโวหารที่ว่าดีนั้น, ดีอย่างไร ? มีคุณลักษณะที่ดีเด่นประการใดบ้าง ? ถ้าหากโวหารนั้นไม่ดี, ​ไม่ดีอย่างไร ? ท่านสามารถจะปรับปรุงแก้ไขวรรณกรรมชิ้นนั้นให้ดีขึ้นได้หรือไม่ ?^๒

เป็นที่น่าสังเกตว่า, ในบางครั้งเราอ่านวรรณกรรมบางชิ้นแล้ว รู้สึกว่าเขียนดี และเป็นที่ประทับใจ, แต่พอย้อนกลับมาอ่านใหม่อย่างพินิจพิเคราะห์, กลับกลายเป็นเรื่อง ‘งามผาด’ และมิใช่ ‘งามพิศ’ แต่ส่วนใหญ่ มักจะได้แก่เรื่องที่เราไม่ค่อยได้แลเห็นคุณค่าอันดีเด่นของวรรณกรรมนั้นๆ ในการอ่านครั้งแรก, คล้ายกันกับการฟังเพลงครั้งแรกนั่นเอง, ตรงกันข้าม, เมื่อฟังเพลงนั้นหลายครั้ง หรืออ่านวรรณกรรมนั้นหลายหน, อาจแลเห็นคุณค่าดีเด่นขึ้นเป็นลำดับ, หรือกล่าวอีกนัยหนึ่งว่า ‘เข้าถึง’ ความไพเราะของเพลงที่ฟัง, หรือ ‘เข้าถึง’ อรรถรสของเรื่องที่อ่าน, ซึ่งเรื่องนี้สำคัญอยู่ที่ต้องมีสมาธิและใช้วิจารณญาณอย่างพินิจพิเคราะห์.

อันการคิดค้นโวหารใหม่ ๆ ขึ้นใช้เองเฉพาะตัวนั้น, พึงกระทำอย่างยิ่งแต่ก็เปรียบเสมือนดาบสองคม. ถ้าสำนวนโวหารนั้นบังเอิญมีผู้นิยมว่าสละสลวย, ก็เป็นสิ่งที่มีค่าในด้านช่วยเสริมให้วรรณกรรมนั้นชวนอ่านชวนฟังขึ้นอีก, ทั้งยังช่วยสร้างสรรค์ภาษาให้มีชีวิต ให้มีความกว้างขวางก้าวหน้าขึ้นอีกโสดหนึ่งด้วย, และภาษาจะเจริญได้ก็โดยที่มีคนต้นคิดและสร้างสรรค์ผันแปรภาษาให้มีสำนวนโวหารใหม่, แปลก, เหมาะสมกับเรื่องที่ใช้อยู่เสมอ, ทั้งการใช้ถ้อยคำก็ถูกต้องตามหลักภาษาไทยด้วย. ตามปกติ ผู้อ่านผู้ฟังมักจะแหนงหน่ายต่อการอ่านการฟังสำนวนโวหารเก่าและซ้ำซาก, แต่อีกด้านหนึ่ง, สำนวนโวหารที่คิดค้นขึ้นใหม่นั้น, แม้ว่าใหม่และแปลก แต่ก็อาจยุ่งยากหรืออาจไม่เหมาะสม, หรืออย่างน้อยที่สุด, ในความรู้สึกของบุคคลทั่วไปอาจเห็นว่าขัดเขินก็ได้. โปรดพิจารณาตัวอย่างต่อไปนี้:

‘คำเบิกความของนางประยูรที่เป็นปฏิปักษ์ต่อคดีฝ่ายจำเลย จึ่งจะฟังเป็นประมาณมิได้เสียแล้ว’

‘คดีแพ่งดุจกล่าวนั้น’

สำนวนที่ว่า ‘จึ่งจะฟังเป็นประมาณมิได้เสียแล้ว’ ก็ดี, ‘ดุจกล่าว’ ก็ดี, บางท่านคงจะเห็นพ้องด้วยกับผู้เขียนว่า เราไม่ค่อยเคยได้ยินใครใช้กัน, และดูจะเป็นสำนวนเฉพาะตัวอันฟังดูขัดเขินอยู่. อย่างไรก็ดี บางท่านอาจเห็นว่าสำนวนดังกล่าวไม่ขัดเขิน และอาจมีผู้นิยมใช้ตามในภายภาคหน้าก็เป็นได้.

​สำหรับตัวอย่างภาษากฎหมายที่ดีนั้น, ในระบบกฎหมายของเราก็มีอยู่เป็นจำนวนมิใช่น้อย, ตัวอย่างที่นำมาแสดงในบทความนี้เป็นเพียงส่วนน้อยเท่านั้น. สำหรับภาษาในตัวบทกฎหมายที่ได้รับการยกย่องว่าเป็นโวหารที่ดีมีคุณลักษณะครบถ้วนทุกประการ ดังที่ได้กล่าวแล้วข้างต้นก็มีอยู่ในพระราชบัญญัติบางฉบับเหมือนกัน, อาทิ เช่น, พระราชบัญญัติการเดินอากาศ, พ.ศ. ๒๔๙๗. นัยว่าพระราชบัญญัติฉบับนี้ ทางคณะกรรมการพิจารณาร่างกฎหมายของสภาผู้แทนราษฎร มิได้แก้ไขเปลี่ยนแปลงต้นร่างของหน่วยงานเจ้าของเรื่องเลยแม้แต่น้อย. สำหรับตัวอย่างภาษาคำพิพากษาที่ดี, ก็มีคำพิพากษาศาลฎีกาเป็นจำนวนมาก ที่อาจเลือกศึกษาโวหารได้. อย่างไรก็ดี, เรื่องของโวหารเป็นเรื่องของศิลปเฉพาะตัวดังกล่าวแล้วข้างต้นด้วย. ดังนั้น แม้ว่าโดยส่วนรวมอาจกล่าวได้ว่า คำพิพากษาศาลฎีกามีมาตรฐานโวหารกฎหมายสูง, คำพิพากษาของท่านผู้พิพากษาบางท่านมีโวหารดีเด่นเป็นพิเศษด้วย. ส่วนวรรณกรรมกฎหมายประเภทอื่นๆ ก็มีโวหารกฎหมายไทยที่ดีและมีปริมาณพอเลือกศึกษาได้. อันวรรณกรรมชิ้นใดจะถือว่ามีโวหารดีเด่นอย่างใดเป็นเรื่องซึ่งพอวินิจฉัยได้, ถ้าหากใช้วิจารณญาณอย่างพินิจพิเคราะห์ดังกล่าวแล้วข้างต้น. เพื่อประโยชน์ในด้านการศึกษาเกี่ยวกับเรื่องของโวหารโดยเฉพาะ, แม้ว่าโวหารที่ไม่ดี ก็เป็นบทเรียนที่ควรจะได้ศึกษาดุจกัน.

ในเรื่องแนวความคิดเห็นในการพูดหรือการเขียนนั้น ท่านศาสตราจารย์สัญญา ธรรมศักดิ์ ได้ให้คำแนะนำอันมีค่าอีกแง่หนึ่งว่า :

‘ศิลปแห่งการแสดงออกนั้น ผู้เขียนเชื่อว่าฝึกให้มีขึ้นได้ ไม่เหลือวิสัยขอให้ฝึกตนให้พูดโดยได้ความชัดเจนเรียบร้อย ให้เขียนโดยภาษาหนังสือที่ดี นำความหมายมาตีแผ่ให้เด่น และขอให้ระลึกด้วยว่า การที่จะเป็นได้เช่นนี้ เราต้องมีความคิดแจ่มใสด้วย จึงจะพูดได้ดี นี่เป็นความสำคัญนัก’.^๓

สำหรับเรื่องแนวความคิดเห็นในการเขียนโดยเฉพาะนั้น, นักอักษรศาสตร์ท่านหนึ่งให้คำแนะนำว่า:

‘ก่อนที่จะลงมือเขียน ผู้เขียนต้องคิดแล้วคิดอีก จนกว่าความคิดนั้นจะแจ่มแจ้งอยู่ในสมอง แล้วจึงเขียนลงไป เขียนด้วยถ้อยคำสั้นๆ ใช้ประโยครัดกุม แต่ละย่อหน้าไม่ต้องเขียนยาวนัก ไม่ควรจะเขียนทุกสิ่งทุกอย่างลงไปในขณะเดียวกัน

​สิ่งที่สำคัญที่สุดก็คือ ขณะที่เขียนนั้น ควรจะสมมุติตนเองเป็นผู้อ่านไปด้วย ว่าจะเข้าใจมากน้อยเพียงไร หรือลองนำไปอ่านให้คนอื่นฟังก่อน มีเรื่องเล่าว่านักเขียนบทละครที่มีชื่อเสียงชาวฝรั่งเศสคนหนึ่ง ก่อนที่จะพิมพ์บทละครของเขาออกไปนั้น เขามักจะนำไปอ่านให้คนครัวฟังก่อนเสมอ ถ้าผู้ฟังไม่เข้าใจ เขาก็จะแก้ไขให้เรียบร้อยฯลฯ’.^๔

ตามหลักเกณฑ์เรื่องแนวคิดเห็นดังกล่าว, เราจะสังเกตจากโวหารที่ดีในวรรณกรรมกฎหมายชิ้นเอกทั้งหลายได้ประการหนึ่ง, คือแม้ว่าวรรณกรรมกฎหมายเหล่านั้นจะเป็นของบุคคลคนเดียวกันก็ตาม, คุณภาพของโวหารก็หาเป็นวรรณกรรมชิ้นเอกทัดเทียมกันเสมอไปไม่, ทั้งนี้ อาจจะเนื่องมาจากจิตใจและอารมณ์ของเจ้าของโวหารในขณะเขียนนั้น. เปรียบเสมือนเจ้าของโวหารนั้นเป็นศิลปินประเภทหนึ่ง: บางขณะอาจจะมี ‘แรงดลใจ’ ดีกว่าอีกขณะหนึ่งก็เป็นได้. หากจิตใจไม่ผ่องแผ้วแจ่มใสหรือฝืนใจเขียนในขณะที่ไม่มีอารมณ์ชวนเขียนแล้ว, ยากนักหนาที่ผลงานแห่งวรรณกรรมกฎหมายนั้นๆ จะดีเด่นเท่าที่ควร แต่ก็จะมีมนุษย์ปุถุชนคนใดเล่าที่จะมีดวงจิตอันบริสุทธิ์ผ่องใสและมีแรงดลใจอยู่ได้ทุกขณะจิต, นอกจากองค์พระบรมศาสดา พระสัมมาสัมพุทธเจ้าเท่านั้น.

อย่างไรก็ดี, เรื่องอารมณ์นี้ นักกฎหมายฝ่ายนิติบัญญัติอเมริกันนายหนึ่งมีความเห็นว่า นักกฎหมายไม่ได้ใช้อารมณ์ให้เป็นประโยชน์ในการเขียนเรื่องกฎหมายเหมือนกับกวี, นักประพันธ์ หรือนักเขียนประเภทอื่น ๆ เมื่อมีจุดด้อยเช่นนี้, นักกฎหมายจึงต้องหาจุดเด่นในเรื่องอื่นมาทดแทน, กล่าวคือ ต้องพยายามเอาใจใส่ในด้านแบบฉบับ, และลีลาแห่งการเขียนให้มากขึ้น.^๕ ผู้เขียนเห็นว่า ความเห็นของนักกฎหมายอเมริกันผู้นี้มีส่วนจริงอยู่บ้างก็แต่เพียงในด้านภาษาของตัวบทกฎหมาย ซึ่งจัดได้ว่าเป็นโวหารประเภทไม่เฉพาะตัว (impersonal style) ดังกล่าวแล้วข้างต้นเท่านั้น. ส่วนภาษากฎหมายประเภทอื่น ๆ, ไม่น่าจะเป็นเช่นคำกล่าวหานั้นเลย, เพราะภาษากฎหมาย ในประเภทเหล่านี้ต้องอาศัยหลักวิชาและศิลปะประกอบกัน. เมื่อเป็นเรื่องของศิลปะแล้ว, อารมณ์​ของศิลปินย่อมมีบทบาทสำคัญยิ่งดังได้กล่าวแล้วข้างต้น แต่การแสดงออกซึ่งศิลปะในภาษากฎหมายย่อมแตกต่างกับศิลปะของภาษาประเภทอื่นๆ เป็นธรรมดา.

สืบเนื่องมาจากเรื่องของจิตใจและอารมณ์ของผู้เขียนดังกล่าวนี้, เคล็ดลับในการเขียนที่ดีย่อมอยู่ที่มีแนวคิดเห็นที่ดี, วางแผนเค้าโครงการเขียนที่ดี, และเขียนในระหว่างที่จิตใจผ่องแผ้วแจ่มใส, ทั้งมีอารมณ์ชวนเขียน. แต่อุปสรรคสำคัญอยู่ที่ว่า นักกฎหมายมักจะต้องทำงานแข่งกับเวลาเสมอ. เป็นต้นว่า อุทธรณ์, ฎีกา, ก็ต้องยื่นภายในระยะเวลาที่กฎหมายกำหนด การเรียงคำพิพากษาคดีอาญาของศาลชั้นต้นก็ดุจกัน. นอกจากนั้น ในวิชาชีพกฎหมายก็มีงานที่จะต้องเรียบเรียงในฉับพลันทันใดเป็นจำนวนมาก. เรามักจะไม่มีเวลารอให้เกิดอารมณ์ชวนคิด, ชวนเขียนเลยแม้แต่น้อย. ปริมาณแห่งวรรณกรรมกฎหมายที่มีความดีเด่นเป็นพิเศษจึงมีไม่มากเท่าที่เราหวังกัน.

ท่านศาสตราจารย์บอนเนอมี โดเบร (Bonomy Dobrée) แห่งมหาวิทยาลัยอ๊อกซฟอร์ด ได้ให้ข้อเตือนใจที่น่าคิดเกี่ยวกับการฝึกโวหารที่ดีข้อหนึ่งว่า, อันการเขียนนั้นควรเขียนตามที่คิด, และอย่าปล่อยให้ ‘ปากกาพาไป.’^๖ ข้อแนะนำที่สำคัญอีกข้อหนึ่งของท่านศาสตราจารย์ผู้นี้คือ, การ ฝึกหัดเฝ้าดูจิตใจตนเองว่ามีหัวงคิดนึกอย่างไร ? และห้วงคิดนึกนั้นดำเนินไปอย่างไร ? หรือกล่าวอีกนัยหนึ่งว่าปรึกษาหารือกับตนเอง, ฟังตนเองคิดในใจ, และต้องฝึกหัดพูดหรือเขียนให้ตรงตามที่ใจคิดและประสงค์จะกล่าว. การเฝ้าดูจิตใจในลักษณะดังกล่าวนี้จะบังคับให้เราเป็นนักคิดด้วย เพราะเรื่องที่จะกล่าวจะเกิดขึ้นได้ก็ด้วยการกลั่นกรองการใช้ถ้อยคำด้วยจิตใจเสียก่อนเป็นเบื้องต้น. สิ่งเหล่านี้มิใช่เรื่องที่ทำได้ง่ายดาย, แต่ก็เป็นเรื่องจำเป็นสำหรับการฝึกและเหาะโวหารที่ดี.^๗

ผู้ฝึกฝนภาษากฎหมายต้องฝึกหัดใช้ห้วงความคิดนึกในเรื่องที่จะเขียนโดยคิดก่อนทั้ง​เรื่องว่า, ในเรื่องนั้นประสงค์จะกล่าวอะไรบ้าง, แล้วจึงแยกแยะออกมาเป็นประเด็น ๆ, จัดลำดับประเด็นตามเหตุผลที่ควรจะเป็น, และเหมาะสมกับเรื่องที่จะกล่าว. จากนั้น สมควรคิดต่อไปว่า, ประเด็นใด ควรกล่าวสั้นหรือยาวอย่างไร, ประเด็นใดเป็นประเด็นสำคัญ, ประเด็นใดเป็นเพียงส่วนประกอบ, ทั้งนี้ ย่อมแล้วแต่เนื้อเรื่องและความมุ่งหมายของผู้เขียน. ถ้าจำเป็นต้องอ้างถึงเรื่องอื่นซึ่งมิใช่เรื่องในประเด็นโดยตรง, หากแต่เป็นเพียงเรื่องที่เกี่ยวเนื่องกับประเด็นเท่านั้น, ก็สมควรกล่าวไว้ด้วย. เมื่อพิจารณากำหนดประเด็นเบื้องต้นแล้ว, สมควรพิจารณาอีกชั้นหนึ่งว่า, แต่ะละประเด็นนั้น มีส่วนสัมพันธ์กันและเกี่ยวเนื่องกับเรื่องที่กล่าวหรือไม่. ในเบื้องสุดท้าย ควรพิจารณาทั้งเรื่องว่า, คำกล่าวในแต่ละประเด็น มีขนาดสั้นยาว และน้ำหนักถ้อยคำ ได้ส่วนสัดกันหรือไม่ มีความพอดีกับเรื่องนั้นทั้งเรื่องหรือไม่.^๘

สำหรับการร่างตัวบทกฎหมายนั้น, เซอร์ เฟรเดอริก พอลล็อก (Sir Frederic Pollock) กล่าวว่า, ผู้ร่างต้องมีความจัดเจนหลายประการด้วยกัน : ประการแรก, ต้องมีความสามารถแสดงออกซึ่งความคิดเห็นชัดแจ้ง, ซึ่งมิใช่เรื่องที่ง่ายอย่างที่คนทั่วไปคิดกัน, ประการที่สอง, ต้องรู้ศัพท์กฎหมายดี, และตระหนักด้วยว่า ผู้ใช้กฎหมายที่ความภาษาตัวบทกฎหมายนั้นอย่างไร, ประการที่สาม, ต้องสามารถคาดการณ์ได้ล่วงหน้าว่า, ร่างกฎหมายนั้น ๆ จะใช้บังคับแก่บุคคลใด ในกรณีใดบ้าง, และจะได้ผลเพียงใด. ท่านเองไม่ประสงค์ที่จะสบประมาทว่า, นักนิติบัญญัติของอังกฤษ ส่วนมากเป็นผู้ที่ไร้วุฒิเหล่านี้โดยสิ้นเชิง.^๙

​อนึ่ง ดั่งที่ได้กล่าวแล้วในตอนต้นว่า, การร่างกฎหมายนั้นจะร่างให้ผู้ที่สุจริตเข้าใจได้ถูกต้องเท่านั้นหาเพียงพอไม่, หากแต่ต้องพยายามร่างโดยมิยอมให้ผู้ไม่สุจริตมีโอกาสจงใจเข้าใจผิดด้วย. ดังนั้นจึงต้องพิจารณาในแง่ของผู้ไม่สุจริตด้วยว่า, มีช่องทางที่จะทุจริตบิดเบือนตีความหมายกฎหมายนั้นเป็นอื่นได้หรือไม่. ในทำนองเดียวกัน, การร่างสัญญาก็ดี, การร่างพินัยกรรมก็ดี ต้องพยายามทดสอบในมุมกลับว่ามีช่องโหว่ต่าง ๆ หรือไม่ด้วย.

เฮอร์เบิร์ต สเปนเซอร์ (Herbert Spencer) ปรัชญาเมธีชาวอังกฤษสมัยปลายคริสตศตวรรษที่ ๑๙ กล่าวในเรื่องการใช้ภาษาอังกฤษที่ดี ในหนังสือ เรื่อง ‘หลักวิชาสังคมวิทยา’ (Principles of Sociology) ว่า : ‘หลักการใช้ภาษาอังกฤษที่ดีมี ห้าประการ, แต่ละประการมีความสำคัญลดหลั่นกันดังนี้คือ (๑) ใช้คำอังกฤษแท้, แทนที่จะใช้คำอังกฤษที่มีรากเง่ามาจากภาษาอื่น, (๒) ใช้คำเฉพาะและคำที่จัดอยู่ในประเภทรูปธรรม แทนที่จะใช้คำทั่วไป หรือคำที่จัดอยู่ในประเภทนามธรรม, (๓) เรียงลำดับคำในแต่ละประโยคให้ถูกต้อง, (๔) ให้ความหมายของคำในประโยคตรงกันกับความนึกคิดของผู้กล่าว, และ (๕) ใช้ถ้อยคำในรูปต่าง ๆ กัน เป็นต้นว่า, ใช้คำพังเพย เพื่อประหยัดเวลาของผู้อ่าน’.^๑๐ หลักการเหล่านี้ น่าจะนำมาปรับใช้กับการใช้ภาษากฎหมายไทยได้ดี.

จริงอยู่ ที่กฎหมายบางลักษณะเป็นเรื่องที่น่าสนใจ, แต่ส่วนใหญ่มักจะเห็นกันไปว่า เรื่องของกฎหมายเป็นเรื่องน่าเบื่อหน่าย. ปัญหาน่าคิดมีว่าจะเรียกร้องให้บุคคลทั่วไปหรือแม้แต่นักกฎหมายเองสนใจในวรรณกรรมกฎหมายได้อย่างไรบ้าง ? สำหรับเรื่องตัวบทกฎหมายโดยตรงนั้น ย่อมอยู่ที่ว่า, กฎหมายนั้นว่าด้วยเรื่องใด. ถ้าเป็นเรื่องครอบครัวมรดก, หรือกฎหมายอาญา, ย่อมมีผู้สนใจอยู่แล้วไม่มากก็น้อย; ถ้าหากเป็นกฎหมายลักษณะอื่นบางลักษณะ, อาจมีผู้สนใจน้อย, แม้ในวงการนักกฎหมายเอง, นอกจากในหมู่ผู้ที่ต้องใช้กฎหมายนั้นโดยเฉพาะ. เรื่องนี้แก้ไขยาก. นักศึกษากฎหมายบางคนพูดทีเล่นทีจริงว่า, ถ้าหากใครนอนไม่หลับ, สมควรแนะนำให้อ่านหนังสือ​กฎหมาย, เพราะจะหลับง่ายและเร็วกว่ารับประทานยานอนหลับหลายเท่าตัว. ส่วนวรรณกรรมกฎหมายประเภทอื่น ๆ เช่น, บทความหรือตำรากฎหมายนั้น, อาจเรียกร้องความสนใจจากผู้อ่านได้บางประการ, กล่าวคือ, โดยการปรับปรุงโวหารให้ดีเด่น, ชวนอ่าน, ให้โวหารนั้นมีคุณลักษณะครบถ้วนดังกล่าวแล้วข้างต้น ประการหนึ่ง, และอีกประการหนึ่ง, ควรใช้ความคิดเห็นในเชิงกฎหมายที่ใหม่, แปลก, น่าคิด, ลึกซึ้งและกว้างขวาง, ชี้ช่อง และเสนอแนะเงื่อนแง่ต่าง ๆ ของปัญหาทั้งหลายในกฎหมายลักษณะนั้น ๆ, แต่ทางเสียที่มีอยู่, กล่าวคือ การพิจารณาปัญหาใดก็ตาม ถ้าละเอียดเกินไปในประเด็นใดประเด็นหนึ่ง อาจทำให้ผู้อ่าน ‘เห็นพฤกษ์แต่ไม่เห็นไพร’, หรือ ‘เห็นไพรแต่ไม่เห็นพฤกษ์’, หรือกลับกลายเป็นการทำเรื่องง่ายให้เป็นยาก นอกจากนั้น, ตัวอย่างที่นำมาแสดงประกอบนั้น, ถ้าหากเป็นตัวอย่างเรื่องจริงที่น่าสนใจ ย่อมทำให้เรื่องที่เขียนมีภาพพจน์น่าสนใจ ชวนอ่านขึ้น และเข้าใจเรื่องง่ายเข้า, ทั้งมีน้ำหนักให้ผู้อ่านคล้อยตามเหตุผล และความคิดเห็นของผู้กล่าวยิ่งขึ้นด้วย.

สำหรับการฝึกพูดนั้น, ดั่งได้กล่าวแล้วข้างต้น, วาทศิลป์ต้องอาศัยปัจจัยสำคัญหลายประการนอกเหนือไปจากโวหารการพูด, การฝึกพูดจึงต้องขยายขอบเขตให้กว้างขวางกว่าการฝึกเขียน, การฝึกพูดควรรวมตลอดทั้งการสร้างบุคคลิกภาพในเชิงพูด, ปรับปรุงน้ำเสียงที่พูดให้สดชื่น แจ่มใส, พูดชัดทุกถ้อยคำ, มีความเชื่อมั่นในตนเอง, ฝึกฝนการวางเค้าโครงการพูด ซึ่งต้องประกอบด้วยคำนำ, ตัวเรื่อง, และสรุป, คิดก่อนพูดว่า จะพูดเรื่องอะไร ? พูดกับใคร ? และสมควรพูดอย่างไร ? การพูดที่ดีนั้น ต้องเหมือนกับการพูดในการสนทนาตามปกติ, พูดจากใจจริง, พูดช้า, ชัด, และฉะฉาน.

ในเรื่องวาทศิลป์แห่งการว่าความนั้น, ลอร์ด เบอร์คิท แนะนำว่า การแถลงการณ์ด้วยวาจาในศาลนั้นมีวิธีการและศิลปะโดยเฉพาะ, ผู้พูดต้องฝึกฝนในเรื่องศิลปะของการจูงใจ, พยายามเอาชนะใจผู้ฟังให้จงได้. ผู้พูดจะจูงใจได้ดีก็ต่อเมื่อตนรู้ข้อเท็จจริง ข้อกฎหมายในคดีของตนอย่างละเอียด, สามารถเล่าข้อเท็จจริงในคดีนั้นอย่างแจ่มแจ้ง ผู้พูดต้องมีหลักจิตวิทยาดี, มีปฏิภาณไว, รู้ใจผู้ฟังดี, มีสัญชาติญาณในเชิงคดีว่า ตนสมควรพูดอย่างไร; และต้องฝึกฝนในด้านการเลือกเฟ้นใช้ถ้อยคำให้ถูกต้องและถูกที่;^๑๑ และเคล็ดลับในเรื่องของวาทศิลปในเชิงคดีก็คือ, ​ควรพูดให้เข้าใจง่าย, และพูดจากส่วนลึกของดวงใจผู้พูด.^๑๒

ประการสุดท้าย, เคล็ดลับสำหรับการเขียนและการพูดอีกข้อหนึ่งคือ, เมื่อฝึกเขียนและฝึกพูดแล้ว, ต้องมีผู้ช่วยติชมด้วย, จึงจะได้ประโยชน์ในด้านการฝึกฝนเรื่องโวหารอย่างเต็มที่ ดังที่ ‘ยาขอบ’ นักประพันธ์สำคัญคนหนึ่งของไทย เคยกล่าวเน้นไว้ว่า :

‘เพื่อนที่ดีจะช่วยให้เราเขียนหนังสือได้ชัดเจน, โดยการช่วยติชมข้อเขียนของเรา’.^๑๓

ในด้านการพูดก็เช่นเดียวกัน และผู้ติชมที่มีความสำคัญไม่ยิ่งและหย่อนกว่า ‘เพื่อนที่ดี’ ก็คือ ตัวผู้เขียนหรือผู้พูดเอง. แต่มีข้อน่าคิดอยู่ว่า ตนเองจะติชมตนเองได้ดี ก็ต่อเมื่อเขียนหรือพูดแล้วเก็บไว้สักชั่วระยะเวลาหนึ่ง, อาจจะเป็น ๒ - ๓ วัน, หรือเป็นเวลาแรมสัปดาห์, แล้วย้อนกลับมาพิจารณาจุดเด่นจุดด้อยในข้อเขียน, หรือเรื่องที่พูดซึ่งบันทึกเสียงหรือบันทึกไว้ด้วยวิธีอื่นนั้นอีกครั้งหนึ่ง, ผู้เขียนหรือผู้พูดจะแลเห็นส่วนดีและข้อบกพร่องได้อย่างชัดเจน. วาระนั้นน่าจะเป็นโอกาสที่จะแก้ไขปรับปรุงข้อเขียนหรือคำกล่าวของตนเองได้ดีที่สุด.