พระนารายน์

​พระเป็นเจ้าซึ่งมักจะออกนามว่านารายน์นั้น คือผู้ที่มีนามโดยเฉพาะว่า วิษณุ หรือ พิษณุ พวกพราหมณ์นับถือเป็นองค์ ๑ ในพระเป็นเจ้าทั้งสามของเขา และพราหมณ์บางเหล่า ก็ยกย่องว่าเป็นใหญ่กว่าพระเป็นเจ้าทั้งปวง พราหมณ์ผู้นับถือพระนารายน์ว่าเป็นใหญ่ยิ่งเช่นนี้ ได้นามว่า ไพษณพ (ไวษ์ณว)

ในชั้นต้น เมื่อพระไตรเพทยังเป็นคัมภีร์หลักแห่งลัทธิไสยศาสตร์นั้น พระวิษณุมิได้เป็นเทวดาอันมีฤทธานุภาพมากมายปานใดนัก เช่นในพระฤคเวทกล่าวถึงพระวิษณุว่าเป็นองค์แห่งกำลังตะวัน และว่าดำเนินผ่านสัปตภูมิ (ภูมิทั้ง ๗) โดยย่างสามย่าง และว่าหุ้มห่อสรรพสิ่งทั้งปวงด้วยรัศมีของพระองค์ ย่างทั้งสามซึ่งกล่าวในที่นี้ อรรถกถาจารย์อธิบายว่ามุ่งเอาองค์แห่งแสงสว่าง ๓ ประการ กล่าวคือไฟ ๑ แสงฟ้าแลบ ๑ ดวงตะวัน ๑ หรืออีกนัยหนึ่ง ๑ ก็ว่ามุ่งเอาอาการแห่งตะวัน กล่าวคือเวลาขึ้น ๑ เวลาเที่ยง ๑ เวลาตกหนึ่ง ๑ กับในพระเวทและในหนังสืออื่นๆ ซึ่งแต่งในยุคเดียวกันนั้น มีกล่าวถึงพระวิษณุว่าเป็นมิตรกับพระอินทร ซึ่งในยุคไตรเพทนี้เป็นเทวราชผู้มีฤทธานุภาพเป็นชั้นที่ ๑ พระวิษณุเป็นแต่เทวดาชั้นรองลงมาเท่านั้น แต่ถึงแม้ในสมัยนั้นก็ได้นามอยู่แล้วว่า “พระผู้สงวนอันไม่มีผู้ชำนะได้”

​ครั้นต่อ ๆ ลงมา มีคณาจารย์สอนลัทธิไสยศาสตร์ต่างคนต่างคิดแผลงกันออกไป เรื่องราวแห่งพระเป็นเจ้าทั้งหลายวิจิตรพิสดารขึ้นทุกที จึงมีข้อความผิดแผกแปลกไปจากข้อความที่มีอยู่ในตำหรับพระเวทเดิม ทั้งเกิดแบ่งแยกเป็นสาขาเป็นนิกายต่างๆกันไป ต่างนิกายก็ต่างยกย่องนับถือพระเป็นเจ้าองค์ ๑ ว่าเป็นใหญ่ยิ่งยวด และบรรดาสิ่งใดๆ ซึ่งเป็นปาฏิหาริย์ก็เก็บเอามายกให้แก่พระเป็นเจ้าผู้ที่ตนนับถือนั้นทั้งสิ้น เช่นการสร้างโลก ตามความนิยมกันในชั้นต้นก็ว่าเป็นหน้าที่พระพรหมา แต่พวกที่นับถือพระวิษณุเก็บเอามายกให้พระวิษณุ โดยอธิบายไปต่าง ๆ เช่นว่าพระวิษณุแบ่งภาคเป็นพระพรหมาและสร้างโลกขึ้นในน้ำ หรืออีกนัย ๑ ว่า พระพรหมานั้นกำเนิดในดอกบัว ซึ่งผุดขึ้นมาจากพระนาภีแห่งพระวิษณุ เพราะฉะนั้นจึ่งควรนับว่าพระวิษณุนั้นแลเป็นผู้สร้างโลก เพราะพระองค์ได้สร้างพระพรหมาขึ้นก่อน พระพรหมาจึ่งได้สร้างโลกขึ้น ในหนังสือปัทมปุราณะยังอธิบายยิ่งไปกว่านั้น คือแสดงว่าพระวิษณุคือพระปรพรหมผู้เป็นปฐมบรมมูลแห่งโลกตามคำในคัมภีร์นั้นมีอยู่ว่า “ในเมื่อจำเดิมเริ่มรังสรรค์โลก พระมหาวิษณุมีพระหฤทัยปรารถนาจะใคร่ทรงสร้างโลกทั้งหมด จึ่งบันดาลพระองค์ให้เป็นสามภาค กล่าวคือเป็นผู้สร้าง ๑ ผู้สงวน ๑ ผู้ล้าง ๑ พระมหาบุรุษได้ทรงสร้างพระพรหมาขึ้นจากบั้นพระองค์เบื้องขวา เพื่อสร้างโลกนี้ ทรงสร้างพระวิษณุขึ้นจากบั้นพระองค์เบื้องซ้ายเพื่อสงวนโลกนี้ แล้วจึ่งสร้างพระศีวะมหากาลขึ้นจากกลางพระองค์เพื่อล้างโลกนี้ คนเราไซร้บางคนก็บูชาพระพรหมา บางคนก็บูชาพระวิษณุ บางคนก็บูชาพระศีวะ แต่พระวิษณุเป็นเจ้า พระองค์ผู้เป็น ๑ แบ่งภาค ๓ นั้นไซร้ ทรงสร้าง สงวน และล้างโลก เหตุฉะนี้ผู้มีศรัทธาแท้จริงจง​อย่าได้บูชาพระเป็นเจ้าทั้งสามนั้นให้แปลกกันไปเลย”

ในหนังสือวิษณุปุราณะ (ซึ่งจะได้กล่าวถึงต่อไปอีกมากในหนังสือนี้) เป็นตำหรับสำหรับแสดงเรื่องพระวิษณุเป็นเจ้าเป็นอาทิ มีข้อสรุปความไว้แห่ง ๑ ว่า “โลกนี้ไซร้ ได้บังเกิดมาแต่พระวิษณุ โลกนี้มีอยู่ในพระองค์ พระองค์เป็นผู้บันดาลให้โลกนี้คงอยู่และสูญไป พระองค์ไซร้คือโลกนี้แล้ว” ดังนี้ ก็ตรงกับคำในโองการแช่งน้ำ ซึ่งมีอยู่ว่า “แกว่นกลืนฟ้ากลืนดิน” นั้นแล

ในหนังสือวิษณุปราณะนั้น ต่อจากวรรคที่กล่าวแล้วข้างบนนี้ มีข้อความเป็นคำสรรเสริญไว้ว่า “ข้าขอไหว้พระองค์ไม่มีความเปลี่ยนแปลง ผู้ควรเคารพ ผู้ไม่มีดับ พระวิษณุผู้เป็นใหญ่ยิ่ง ผู้มีลักษณะอัน ๑ อันเดียวทั่วไป ผู้มีฤทธิอำนาจเหนือสรรพสิ่งทั่วไป ข้าขอไหว้พระองค์ผู้เป็นหิรัณยะครรภ เป็นหะริ และเป็นสังกร คือผู้สร้าง ผู้สงวน และผู้ล้างโลก” ขอจงสังเกตว่า “หิรัณยะครรภ” นั้น เป็นนามใช้เรียกพระพรหมาผู้สร้างซึ่งมีกำเนิดจากไข่ “หริ” เป็นนามแห่งพระนารายน์ แปลว่า “สงวน” ตรงตามหน้าที่ “สังกร” นั้นเป็นนามแห่งพระศีวะ

พระวิษณุนั้นโดยมากมักเรียกกันว่า นารายน์ ซึ่งบางอาจารย์ก็แปลว่ามาจาก “นร”-น้ำ “อายน”-กระดิก สนธิเป็น “นารายน” แปลว่าผู้กระดิกในน้ำ อธิบายว่าที่เรียกเช่นนี้เพราะในเวลาที่สร้างนั้น สร้างในน้ำและบรรทมในน้ำ เมื่อขณะที่สร้าง แต่เดิมนามว่านารายน์นี้ก็เป็นของพระพรหมา แต่ครั้นเมื่อมีความนับถือพระวิษณุกันมากขึ้น จึ่งยกนามนารายน์นี้มาให้พระวิษณุ ๆ ก็เลยครอบครองเป็นเจ้าของต่อมาทีเดียว ผู้ที่นับถือพระนารายน์นั้น มักเรียกพระศีวะว่าพระมหาเทพ และศัพท์ “อิศวร” ​(พระผู้เป็นใหญ่) นั้น ก็ใช้เรียกพระนารายน์ แต่ตามความนิยมแห่งคนโดยมาก นามอิศวรเป็นของพระศีวะเป็นเจ้า เรียกพระศีวะเป็นเจ้าว่าอิศวรทั่วกันแล้ว จึ่งเป็นอันจะตู่ไปใช้เป็นนามพระนารายน์ไม่ได้ถนัดนัก

ในคัมภีร์จำพวกปุราณะต่างๆ ซึ่งพวกพราหมณ์ไพษณนิกายแต่ง มีเรื่องราวอยู่หลายแห่งสำหรับแสดงความเป็นใหญ่ของพระนารายน์ เช่นมีตัวอย่างดังต่อไปนี้

ในหนังสือจำพวกภาควัตปุราณะ มีเรื่องว่า;- ในกาลครั้ง ๑ พระฤษีเจ้าทั้งปวงกำลังกระทำพิธีพลีกรรมอยู่ที่ริมฝั่งน้ำสะรัสวดี ได้เกิดมีข้อเถียงกันขึ้นในระหว่างพระฤษีเจ้าว่า อันพระเป็นเจ้าทั้งสามนั้น องค์ใดจะประเสริฐยิ่งกว่าองค์อื่น จึ่งพร้อมกันแต่งให้พระภฤคุมุนีพรหมบุตรเป็นผู้สอบสวนในข้อนี้ พระภฤคุมุนีตรงไปยังพรหมโลกก่อนและเดินตรงเข้าไปในวิมานพระพรหมาโดยมิได้แสดงกิริยาเคารพตามประเพณีเลย พระพรหมาทอดพระเนตรเห็นพระมุนีประพฤติกิริยาหยาบเช่นนั้นก็ทรงพระโกรธแต่ทรงรำลึกขึ้นได้ว่าผู้ผิดนั้นเป็นโอรสแห่งพระองค์เอง จนสู้ดับโทษะสงบลงได้ พระภฤคุได้แลเห็นดังนั้นแล้วจึ่งไปยังเขาไกรลาศ ครั้นเมื่อพระมเหศวรรีบเสด็จลุกมากอดอย่างฉันพี่น้อง พระภฤคุก็หันหน้าหนีเสีย พระอิศวรมีความขัดพระทัยในความประพฤติแห่งพระมุนี จึ่งฉวยพระแสงตรีศูลเงื้อง่าจะฆ่าพระมุนี แต่นางบรรพตี (พระอุมา) เข้าไปกราบแทบพระบาทและทูลทัดทานพระสามีไว้ พระภฤคุก็ไปยังไวกูนฐ์ (ที่สถิตพระนารายน์) เห็นพระนารายน์บรรทมหลับอยู่ที่ตักพระลักษมี พระมุนีก็ยกเท้าขึ้นถีบกลางพระทรวง พระเป็นเจ้าเสด็จลุกขึ้น นมัสการพระภฤคุแล้วตรัสว่า “ข้ายินดีขอต้อนรับท่านมหาพราหมณ์ ขอเชิญท่านจงนั่งลงพัก​ผ่อนกาย และขอจงให้อภัยแก่ข้าพเจ้า ผู้ได้กระทำผิดไปแล้วโดยความโฉดเขลา (คือในการที่มิได้ลุกขึ้นต้อนรับแขกโดยเร็ว) และขออภัยซึ่งทำให้เท้าอันอ่อนของท่านต้องเจ็บเพราะข้าพเจ้า” ตรัสเช่นนั้นแล้ว ก็เอาพระหัตถ์นวดฟั้นเท้าพระภฤคุ และตรัสต่อไปว่า “วันนี้ข้าพเจ้าเป็นผู้ที่ได้มีบุญยิ่งนัก เพราะพระคุณเจ้าได้เอาธุลีละอองพระบาทแห่งพระองค์อันเป็นเครื่องล้างบาปได้นั้น แตะแล้วบนหน้าอกแห่งข้า” เมื่อพระวิษณุเป็นเจ้าได้ตรัสฉะนี้แล้ว พระภฤคุมุนีมีความปีติเต็มตื้นไปจนพูดไม่ออกจึ่งมิได้ทูลตอบประการใด ทูลลากลับจากที่เฝ้า และตาก็เต็มไปด้วยน้ำตาอันบังเกิดมาเพื่อความศรัทธาหาที่สุดมิได้ ฝ่ายพระฤษีเจ้าทั้งหลายบรรดาที่สโมสรประชุมอยู่ริมฝั่งสะรัสวดีนั้น ครั้นได้ฟังคำพระภฤคุแถลงเหตุการณ์ต่างก็มีความแน่นอนใจ ว่าพระวิษณุเป็นใหญ่ยิ่งในพระเป็นเจ้าทั้งสาม เพราะพระองค์นั้นปราศจากโทษะและความโกรธ

ในหนังสือปัทมปุราณะมีข้อความเล่าไว้ถึงเรื่องพระอิศวรยอมยกย่องพระนารายน์ว่าเป็นใหญ่กว่าพระองค์ คือมีเป็นถ้อยคำดำรัสแก่พระอุมามหาเทวีว่า “ตูข้าจะแสดงให้เจ้าเข้าใจมูลและรูปแห่งพระวิษณุ เจ้าจงรู้เถิดว่าแท้จริงพระองค์คือนารายน์ คือมหาบุรุษ และปรพรหมไม่มีที่เริ่มและไม่มีที่สุด ทรงรอบรู้ทั่วไป อยู่ในที่ทั้งปวง ยั่งยืนมีไม่เปลี่ยนแปลง และเป็นบรมสุข พระองค์คือศีวะ คือหิรัณยะครรภ และสูรยะ พระองค์ประเสริฐกว่าเทวดาทั้งหลาย แม้ตูข้าเองก็ไม่เทียมเท่า แต่ที่แท้นั้นเป็นการพ้นวิสัยที่ตูข้า หรือพระพรหมา หรือเทวดาอื่น ๆ จะแสดงพระคุณแห่งพระวาสุเทพ ผู้ประเดิมโลกและเป็นอธิบดีแห่งสากลโลกนี้” ฯ

​ในหนังสือวราหะปุราณะ ซึ่งเป็นคัมภีร์สำหรับแสดงคุณพระนารายน์ในหน้าที่ผู้สงวนโลกนั้น มีข้อความกล่าวไว้ว่า:-พระนารายน์มหาเทพ เมื่อได้ทรงรำพึงถึงการสร้างโลกนี้ ได้ทรงรำพึงด้วยว่า เมื่อได้สร้างโลกขึ้นแล้วจำจะต้องสงวนไว้ต่อไปด้วย “แต่โดยเหตุที่ผู้ไม่มีตัวจะกระทำกิจการอันใดมิได้ไซร้ จำเราจะต้องสร้างสิ่งมีตัวขึ้นจากเชื้อแห่งเราเอง และใช้ให้เป็นผู้สงวนโลกสืบไป” เมื่อทรงดำริฉะนั้นแล้ว พระนารายน์สวยัมภูจึ่งได้ทรงสร้างเทวดาขึ้นองค์ ๑ จากเชื้อแห่งพระองค์ และประทานพรว่า “ดูกรวิษณุ เจ้าจงเป็นผู้รังสรรค์สิ่งทั้งปวง เจ้าจงเป็นผู้สงวนภพทั้งสาม และเปนที่รักใคร่แห่งชนทั่วไป เจ้าจงเป็นผู้รอบรู้ในสิ่งสรรพ และทรงอานุภาพใหญ่ยิ่ง และเจ้าจงเป็นผู้ประพฤติตามความปรารถนาแห่งพรหมาและทวยเทพทุกเมื่อ เทอญ” แล้วพระมหาบุรุษก็กลับกลายเป็นพืชไปอย่างเดิม (คือไม่มีตัว มีแต่คุณธรรม) ฝ่ายพระวิษณุเมื่อทรงคำนึงถึงสาเหตุที่พระองค์ได้มีกำเนิดมานั้น ก็บรรทมหลับไป และในขณะที่บรรทมหลับอยู่นั้น ทรงสุบินนิมิตเห็นการสร้างของต่าง ๆ จึ่งบันดาลให้มีดอกบัวหลวงผุดขึ้นมาจากพระนาภี ในกลางดอกบัวนั้น พระพรหมาได้บังเกิดขึ้น และพระวิษณุเป็นเจ้าได้ทอดพระเนตรเห็นสิ่งซึ่งได้บังเกิดมาจากพระองค์ฉะนั้น ก็ทรงโสมนัสยิ่งนัก

ข้อความที่กล่าวมาแล้วข้างบนนี้ ก็เป็นแต่หัวข้อพอเป็นสังเขป เพื่อให้สังเกตเห็นได้ว่า พวกพราหมณ์ยกย่องนับถือพระนารายน์กันอย่างสูงปานใด ถ้าจะเก็บข้อความอธิบายให้ละเอียดก็จะกินที่มากนัก เพราะข้อความมีอยู่เป็นอย่างวิจิตรพิสดารมาก ยกตัวอย่างเช่นในวิษณุปุราณะแห่งเดียวเท่านั้นก็จะต้องการสมุดเล่มหนาพอใช้กว่าจะเก็บความได้หมด แต่​ในที่นี้ข้าพเจ้ามิได้มุ่งหมายที่จะแต่งสำหรับไสยศาสตร์ ความปรารถนามีอยู่อย่าง ๑ ต่างหาก คือจะอธิบายเรื่องพระนารายน์พอเป็นเค้า ๆ เพื่อให้ผู้อ่านทราบลักษณะแห่งพระนารายน์ไว้บ้าง ก่อนที่จะอ่านเรื่องนารายน์สิบปาง ซึ่งจะมีต่อไปนี้ เพราะฉะนั้นข้อความที่กล่าวถึงพระนารายน์ในส่วนที่เป็นองค์ ๑ ในพระเป็นเจ้าทั้งสามนั้น เท่าที่กล่าวมาข้างต้นนี้ดูก็จะเพียงพออยู่แล้ว จะได้เหลือที่ไว้กล่าวถึงนารายน์สิบปางให้ละเอียดต่อไป^๑

บัดนี้จะได้กล่าวถึงข้อความสำคัญอันเนื่องด้วยพระนารายน์ โดยย่อพอเป็นสังเขปดังต่อไปนี้

ที่สถิตของพระนารายน์เรียกว่า “ไวกูนฐ์” ในคัมภีร์มหาภารตะว่าเป็นทองทั้งแผ่น กว้างแปดหมื่นโยชน์ วิมานล้วนแล้วไปด้วยรัตนะเสาและฉ้อฟ้าใบระกาเป็นเพชรพลอย น้ำพระคงคาตกลงมาจากสวรรค์ลงตรงธรุวะ (ยอดโลก หรือดาวเหนือ) แล้วไหลลงทางผมแห่งสัปตฤษี (คือฤษี ๗ ตน ซึ่งนิยมกันว่าบัดนี้แลเห็นเป็นดาว ๗ ซึ่งไทยเรียกว่าดาวจระเข้) แล้วและตกจากนั้นเป็นลำน้ำใหญ่ ณ ที่นี้มีสระโบษขรณีทั้ง ๕ อันเต็มไปด้วยบัว ๕ อย่าง มีดอกจงกลนีสีขาวสะอาด เป็นที่ประทับแห่งพระวิษณุเป็นเจ้า และข้างขวาแห่งพระองค์นั้นคือพระลักษมี อันมีราศีสว่างกระจ่างเหมือนแสงฟ้า และมีกลิ่นบัวหลวงหอมฟุ้งมาจากพระกายแห่ง​นางนั้น กลิ่นไกลไปได้ถึงระยะแปดร้อยโยชน์

ในรูปสมัยใหม่นี้ ในมัธยมประเทศมักเขียนพระนารายน์เป็นชายหนุ่ม สีดำหรือม่วงแก่ และมีสี่กร แต่ส่วนสีกายพระนารายน์นั้น ตามมหาภารตะว่าไม่เป็นสีดำอยู่เสมอ ย่อมเปลี่ยนแปลงไปตามยุค คือในยุคที่ ๑ ซึ่งเรียกว่ากฤตายุคหรือสัตยะยุคนั้น ชนย่อมปฏิบัติดีงามอยู่เป็นพื้นตั้งอยู่ในศีลในธรรมสม่ำเสมอ กายพระนารายน์จึ่งเป็นสีขาวเพราะความบริสุทธิ์ย่อมจับพระฉวีพระเป็นเจ้า กฤตายุคนี้ย่อมคงอยู่ได้ ๔,๘๐๐ ปีสวรรค์ (๑ ปีมนุษย์เป็น ๑ วันสวรรค์ คำนวณตามจันทรคติ นับ ๓๖๐วันเป็น ๑ ปี ก็เป็นอันได้ความว่า อายุแห่งกฤตายุคคงเป็น ๑,๗๒๘,๐๐๐ ปีมนุษย์) ครั้นสิ้นยุคนี้แล้ว ถึงยุคที่ ๒ ซึ่งเรียกว่าเตรตายุค ความดีในโลกลดลงไปส่วน ๑ ใน ๔ สีกายพระนารายน์ก็เปลี่ยนเป็นแดง ครั้นครบกำหนด ๓,๖๐๐ ปีสวรรค์ (๑,๒๙๖,๐๐๐ ปีมนุษย์) ขึ้นยุคที่ ๓ ซึ่งเรียกทวาบรยุค ความดีในโลกลดลงไป ๒ ส่วนใน ๔ สีกายพระนารายน์ก็เปลี่ยนไปเป็นเหลือง ครั้นครบกำหนด ๒,๔๐๐ ปีสวรรค์ (๘๖๔,๐๐๐ ปีมนุษย์) ขึ้นยุคที่ ๔ ซึ่งเรียกว่ากะลียุค ยังคงเหลือความดีอยู่ในโลกเพียงส่วน ๑ ใน ๔ เท่านั้น สีกายพระนารายน์ก็กลายเป็นดำ สมกับความมืดมัวแห่งโลก กะลียุคนี้มีกำหนด ๑,๒๐๐ ปีสวรรค์ (๔๓๒,๐๐๐ ปีมนุษย์) ครั้นเมื่อสิ้นกะลียุคนี้แล้ว พระเป็นเจ้าจึ่งจะล้างโลกและสถาปนาขึ้นใหม่ กลับเริ่มเป็นกฤตายุคใหม่อีกต่อไป ในกาลบัดนี้เราอยู่ในกะลียุค ซึ่งตามความนิยมข้างไสยศาสตร์ว่าได้เริ่มต้นตั้งแต่ ๒๕๕๙ ปีก่อนพุทธศักราช เพราะฉะนั้นปีพุทธศักราช ๒๔๕๖ นี้ ก็ตรงกับปีที่ ๕๐๑๖ แห่งกะลียุค เหตุฉะนี้ถ้าจะเขียนรูปพระนารายน์ในปีพุทธศักราช ๒๔๕๖ นี้^๒ (และต่อไปอีก ๔๒๖,๙๘๔ ปี) เขียนสีกายดำ​หรือสีดอกอัญชันเป็นถูก

ส่วนการแต่งพระองค์นั้น ตามรูปมักแต่งเป็นกษัตริย์ กรทั้ง ๔ นั้นมีของถือต่าง ๆ กัน ตามความในโองการแช่งน้ำว่า “สี่มือถือสังข์จักรคทาธรณี” ดังนี้ คือกล่าวถึงของที่มักถือโดยปรกติ สังข์นั้นชื่อปาญจะชันยะ ซึ่งเรียกตามนามแห่งอสูรตน ๑ ชื่อปัญจะชน อสูรตนนี้ได้ลักเอาตัวบุตรแห่งพราหมณ์สานทีปนี้ผู้เป็นอาจารย์แห่งพระกฤษณไป พระกฤษณตามลงไปพบในมหาสมุทร ปัญจะชนได้เข้าอยู่ในเปลือกหอยสังข์ พระกฤษณฆ่าอสูรแล้วก็เอาเปลือกหอยสังข์นั้นมาใช้เป่าสืบไป จักรที่ถือนั้นชื่อสุทรรศนะ หรือวัชรนาภะ คทานั้นชื่อเกาโมทกี (ปลายเป็นรูปบัวตูม) ส่วนในมือที่ ๔ ซึ่งว่าถือ “ธรณี” นั้น มักทำเป็นดอกบัว เพราะพวกพราหมณ์มักเปรียบพื้นแผ่นดินนี้ด้วยดอกบัวหลวง นอกจาก ๔ อย่างซึ่งกล่าวแล้วนั้น พระนารายน์ยังมีอาวุธอีก ๒ อย่าง คือธนูศรชื่อศารนคะและพระขรรค์ชื่อนนทก ที่บนพระทรวงมีขนชนิด ๑ เรียกว่าศรีวัตสะ มีทับทรวงเป็นแก้วชื่อเกาสุตุภ และมีวไลยฝังด้วยแก้วชื่อส๎ยมันตกะ เรื่องราวแห่งอาวุธที่พระนารายน์ถือ และเรื่องแก้วส์ยมันตกะนั้น มีข้อความอธิบายไว้พิสดารในวิษณุปราณะ แต่เป็นเรื่องที่เนื่องด้วยพระกฤษณ (เพราะฉะนั้นได้จัดลงไว้ต่างหากแล้ว)

ในหน้าที่ผู้สงวนโลก หรือโปรดสัตว์ให้พ้นทุกข์ อันเป็นผลแห่งอกุศลกรรมหรือความประพฤติพาลแห่งมนุษย์หรืออมนุษย์นั้นไซร้ พระนารายน์จำเป็นต้องเสด็จอวตารลงมาดับความร้อนให้เย็น ในการที่ลงมาเช่นนี้ ย่อมทรงรูปต่าง ๆ จึ่งเรียกว่าอวตารนั้นอวตารนี้ หรือเรียกตาม​ภาษาไทยแท้ว่าปางนั้นปางนี้ ส่วนจำนวนปางนั้น ไม่แน่ว่าเท่าใด บางตำหรับว่า ๑๐ บางตำหรับว่า ๒๔ และบางตำหรับก็ว่านับไม่ถ้วน แต่โดยมากนิยมกันว่ามีสิบปาง ส่วนเรื่องอวตารหรือปางนี้ ได้กล่าวไว้ในบท ๑ ต่างหากแล้ว

ผู้ที่มีความเลื่อมใสในพระนารายน์นั้น จะได้ผลานิสงส์สำคัญอัน ๑ ซึ่งมีกล่าวอยู่เป็นหัวข้อสำคัญในโองการแช่งน้ำ กล่าวคือ “โอม ! สิทธิ สรวงศรีแกล้วแผ้วมฤตยู” ดังนี้ มุ่งเอาความว่า ผู้ที่มีความศรัทธามั่นคงอยู่ในพระนารายน์แล้ว จะพ้นจากอำนาจพระยมได้ ข้อนี้มีคำอธิบายพิสดารอยู่ในหนังสือวิษณุปุราณะ กัณฑ์ที่ ๓ ปริจเฉทที่ ๗ ณ ที่นี้พราหมณ์ไมเต๎รยะมีปุจฉาถามพระปราศรมุนี ใจความว่า ทำอย่างไรชนจึ่งจะพ้นจากเงื้อมมือพระยมไปได้ พระปราศรจึ่งวิสัชนาดังนี้

ดูกรมุนีผู้เจริญ อันปุจฉานี้ไซร้พระนกูลได้เคยถามพระภีษมะผู้เป็นอัยกา^๓ และตูข้าจะแสดงความซึ่งท่านวิสัชนาครั้งนั้นให้ฟัง ฯ พระภีษมะนั้นไซร้ได้ว่าแก่พระกุมารว่า ณ กาลครั้งหนึ่ง มีพราหมณ์ผู้ ๑ มาจากกะลิงคะราษฎร์มาหาเรา เขาได้เล่าให้เราฟังว่า ครั้งหนึ่งเขาได้ถามปัญหาแก่พระมุนีตน ๑ ซึ่งรำลึกชาติได้ และซึ่งเป็นผู้รอบรู้ในกิจการทั้งที่ล่วงไปแล้วและจะมีมา ณ เบื้องหน้า เมื่อเราผู้มีความเชื่อถือในถ้อยคำแห่งพราหมณ์นั้น ได้วิงวอนให้พราหมณ์แสดงความตามที่มหาฤษีได้กล่าวมานั้นไซร้ พราหมณ์จึ่งเล่าให้เราฟัง และสิ่งซึ่งพราหมณ์เล่าให้เราฟังนั้น​เรายังมิได้เคยพบแห่งอื่นอีกเลย เมื่อเราได้ถามปัญหาแก่พราหมณ์เหมือนอย่างที่สูเจ้าได้ถามเรานี้ไซร้ พราหมณ์กะลิงค์จึ่งเล่าความตามที่พระมุนีได้เล่าให้เขาฟัง คือข้อสำคัญอันพระฤษีผู้รำลึกชาติได้นั้นได้แสดงแล้ว เป็นคำสนทนาระหว่างพระยมกับยมทูตตน ๑ ฯ ครั้ง ๑ พระยมแลเห็นยมทูตผู้ ๑ ถือบ่วงอยู่ในมือ พระยมจึงกระซิบบอกกับเขานั้นว่า “เจ้าจงหลีกให้ไกลจากผู้ศรัทธาในพระมธุสูทน์ (นารายน์) กูนี้ไซร้เป็นใหญ่เหนือชนทั้งปวง เว้นเสียแต่พวกไวษณพเท่านั้น กูนี้ไซร้ได้รับเทวบัญชาแห่งพระธาดาเป็นเจ้า อันเป็นที่เคารพแห่งอมรรตยะเทพทั้งหลายให้เป็นผู้เหนี่ยวรั้งมนุษย์ และให้เป็นผู้ตรวจตราผลแห่งกุศลและอกุศลในสากลโลก แต่ผู้ใดที่ปฏิบัติโดยอาศัยพระหริเป็นเจ้าเป็นธรรมุเทศไซร้ ผู้นั้นแลจะรอดพ้นจากอำนาจกู เพราะเหตุว่าพระวิษณุย่อมมีฤทธิอำนาจอาจครอบงำและเหนี่ยวรั้งกูได้ เปรียบเหมือนทองคำ ถึงแม้จะทำขึ้นรูปให้เป็นกำไลก็ดี มงกุฎก็ดี หรือต่างหูก็ดี คงยังมีเนื้ออยู่อย่างเดิม ดังนี้ฉันใด แม้พระหรินั้น จะทรงรูปเป็นเทวดา สัตว์ หรือมนุษย์ก็ดี ก็ยังเป็นพระหริอยู่อย่างเดิมฉันนั้น อันว่าหยาดน้ำทั้งหลาย ซึ่งลมได้หอบขึ้นไปแล้วจากพื้นดิน ครั้นเมื่อลมสงบแล้ว น้ำนั้นก็จะกลับตกลงยังพื้นดินอีกฉันใด อันว่านานาประเภทแห่งเทวดา มนุษย์ และสัตว์ ซึ่งกระจัดกระจายไปแล้วเพื่อความกวนขุ่นแห่งอุปนิสัย เมื่อสิ้นกรรมแล้วก็จะกลับรวมกันเข้าในความสูญยิ่ง (นิรพาน) อย่างเดิมฉันนั้น บุคคลใดมีปัญญาอุตสาหะนบนอบแทบพระบาทบงกชแห่งพระหริ อันเป็นที่เคารพแห่งทวยเทพไซร้ ผู้นั้นย่อมจะรอดพ้นจากบรรดาบ่วงบาป บุคคลเช่นนั้นแลสูเจ้าจงหลีกให้ไกล เหมือนหลีกจากไฟอันหยอดแล้วด้วยน้ำมันฉะนั้นเทอญ” ฯ ครั้นได้ฟังคำดำรัสแห่ง​พระยมฉะนั้นไซร้ ยมทูตจึงทูลพระธรรมราช (พระยม) ความว่า “ข้าแต่พระองค์ผู้เป็นใหญ่ ขอจงได้โปรดทรงแนะแก่ตูข้า ว่าทำไฉนข้าจึ่งจะรู้จักผู้ที่เลื่อมใสในองค์พระหริ อันเป็นผู้ครอบงำสรรพสัตว์” ฯ พระยมจึ่งตรัสตอบว่า “ผู้ที่เลื่อมใสในพระวิษณุนั้นไซร้ คือผู้ที่ไม่ลดละจากกิจปฏิบัติอันควรแก่วรรณแห่งตน ผู้ที่แลดูทั้งมิตรและอมิตรด้วยจิตอุเบกขาเสมอกัน ผู้ที่ไม่ถือเอาของใด ๆ (ซึ่งมิใช่ของตน) และไม่ทำร้ายสัตว์ใด ๆ เจ้าจงรู้จักเถิดว่าผู้ที่จิตปราศจากมลทินนั้นแลเป็นผู้เลื่อมใสในพระวิษณุ ผู้ที่มีศรัทธาแท้จริงในพระหริไซร้ เขาย่อมเอาพระชนรรทนะ (นารายน์) ตั้งไว้เป็นกรรมัษฐานในดวงจิต ซึ่งเขาได้กระทำแล้วให้แผ้วจากความมัวเมา และผู้นั้นเป็นผู้มีมโนอันปราศจากความแปดเปื้อนด้วยมลทินแห่งกะลียุค เจ้าจงรู้เถิดว่า อันคนดีที่เป็นผู้นับถือพระวิษณุนั้น คือผู้ซึ่งถึงแม้จะได้เห็นทองอยู่ในที่ลับ ก็นึกเสียว่าทรัพย์ของผู้อื่นเหมือนต้นหญ้า แล้วตั้งจิตมุ่งอยู่แต่ที่ตรงพระเป็นเจ้า คนผู้นั้นผ่องแผ้วเหมือนภูเขาแก้วอันใสสะอาด เพราะเหตุว่าพระวิษณุจะเสด็จอยู่อย่างใดในดวงใจแห่งชนผู้มีความโกรธ ความริษยา และอคติอย่างอื่น ๆ อันความรุ่มร้อนแห่งไฟจะอยู่ได้ในกองรัศมีอันเย็นแห่งดวงเดือนไฉนได้ ผู้ใดยังชีพอยู่โดยตั้งอยู่ในมโนสุจริต มีอโกรธะ (ความไม่ปองร้าย) และสันโดษ (มักน้อย) เป็นอาทิ ตั้งอยู่ในกายสุจริต มีอหึศา (ไม่ทำร้ายแก่ผู้อื่น) เป็นอาทิ ตั้งอยู่ในวจีสุจริต กล่าววาจาอันไพเราะและดี ไม่โอ้อวด และพูดตามจริงใจ ผู้นั้นไซร้ย่อมมีพระวาสุเทพเป็นผู้กำกับดวงใจอยู่เป็นนิตย์ อันว่าต้นเต็งรัง (ศาละ) ย่อมสำแดงด้วยความงามว่าได้ดูดรสอันดียิ่งแล้วจากพื้นแผ่นดินฉันใด เมื่อพระอนันตะเทวราชได้เสด็จสถิตอยู่ในดวงใจแห่งผู้ใดแล้ว ผู้​นั้นก็จะมีความงามในท่ามกลางประชุมชนในโลกนี้ฉันนั้น ดูกรทูต เจ้าจงรีบหลีกเสียให้ห่างไกลจากบรรดาบุคคล ผู้ที่ได้ชำระบาปกรรมได้แล้วโดยยมและนิยมปฏิบัติ^๔ และผู้ซึ่งมีจิตตั้งมั่นอยู่ในพระอัจยุต (คือพระนารายน์) และซึ่งปราศจากความเย่อหยิ่ง ความริษยา และความปองร้าย ฯลฯ”

ตามที่ได้แปลมาไว้ส่วน ๑ เท่านี้ ก็พอเป็นที่สังเกตได้แล้วว่าความมุ่งหมายแห่งพราหมณ์คณาจารย์นั้น มีอยู่อย่างไร ความปรารถนาก็ให้ชนพยายามประพฤติชอบไว้ จะได้เป็นผู้ที่ต้องพระอัธยาศัยแห่งพระนารายน์ และพระนารายน์จะได้คุ้มกันรักษามิให้ตกไปในเงื้อมมือพระยม คือไม่ให้ตกนรกเท่านั้น

พระนารายน์เป็นที่นับถือแห่งชนในมัธยมประเทศเป็นอันมาก ดังมีพยานปรากฏอยู่คือ เทวสถานอันเป็นที่บูชาพระนารายน์นั้นมีอยู่มากกว่าศาลพระเป็นเจ้าองค์อื่น ๆ

พระนารายน์มีพระนามตั้งพัน และมีมนตร์อัน ๑ เรียกว่า “สหัสรนาม” ถือกันว่าเป็นมนตร์สำคัญ ใครว่าได้ตลอดได้บุญนัก ในนามทั้งพันแห่งพระนารายน์นั้น นอกจากวิษณุและนารายน์ ยังมีที่พบใช้อยู่บ่อย ๆ ​อีกหลายนาม ดังเก็บมาลงไว้ในที่นี้บ้างพอเป็นสังเขป ดังต่อไปนี้.-

----------------------------

อาวุธพระนารายน์

ตามที่ได้กล่าวมาแล้วข้างบนนี้ พระนารายน์มีอาวุธ ๕ อย่าง ต่างมีเรื่องราวบอกเล่าว่ามาแต่ที่ใดบ้าง ดังนี้เก็บมาไว้ดังต่อไปนี้

๑. สังข์ปาญจะชันยะ เป็นเปลือกหอยสังข์อันหุ้มกายอสูรตน ๑ ชื่อปัญจะชน อสูรตนนี้เมื่อขึ้นบกมีรูปคล้ายมนุษย์ แต่พอลงทะเลกลายเป็นหอยสังข์ ครั้ง ๑ ปัญจะชนได้ลักเอาบุตรแห่งพราหมณ์สานทีปนี ผู้เป็นอาจารย์พระกฤษณนั้นลงไปไว้ พระกฤษณตามลงไปช่วยบุตรอาจารย์ฆ่าอสูรตาย แล้วจึ่งเอาเปลือกสังข์นั้นมาใช้สำรับเป่าในการสงครามสืบไป

ตามธรรมเนียมกษัตริย์โบราณต้องมีสังข์สำหรับตัว เพื่อใช้เป็นเครื่องให้อาณัติสัญญาแด่พล เพราะฉะนั้นจึ่งจัดเข้าเป็น “อาวุธ” อย่าง ๑ คือเป็นเครื่องใช้ในการสงคราม สังข์ของกษัตริย์มักมีชื่อ สังข์ของพระกฤษณชื่อปาญจะชันยะแล้วก็คงเลยแต่งเรื่องราวประกอบขึ้นให้พิสดาร

​อนึ่ง ควรสังเกตว่า เรื่องพระกฤษณลงไปรบกับอสูรซึ่งเป็นสังข์อยู่ในมหาสมุทรนี้ ดูคล้ายกับเรื่องในหนังสือนารายน์สิบปางของไทยเรา ซึ่งกล่าวว่าพระนารายน์อวตารเป็นปลาลงไปรบกับสังข์อสูร ผู้ลักเอาพระเวทลงไปซ่อนไว้ เรื่องนี้จะได้กล่าวถึงในตอนกล่าวด้วยมัตสยาวตารสืบไป

๒. จักรสุทรรศน์ หรือ วัชรนาภ - มีเรื่องราวเล่ามาในมหาภารตว่า ใจความว่า ครั้ง ๑ พระกฤษณไปเยี่ยมท้าวยุธิษเฐียร และปาณฑพกุมารในนครอินทรปรัสถ์ พระอรชุนได้ชวนพระกฤษณไปเที่ยวไล่สัตว์ในป่าปาณฑพ (ขาณ์ฑว) ซึ่งอยู่ริมนครนั้น เผอิญในเวลานั้นพระเพลิงกำลังปรารถนาจะกินป่าขาณฑพ แต่พระอินทรไม่ยอม จึ่งเกิดวิวาทกัน พระกฤษณกับพระอรชุนเข้าข้างพระเพลิง ๆ จึ่งชำนะได้กินป่าตามปรารถนา พระเพลิงจึ่งให้จักรวัชรนาภกับคทาเกาโมทกีแด่พระกฤษณเป็นบำเหน็จ

๓. คทาเกาโมทกี - มีเรื่องอยู่ข้างบนนี้แล้ว

๔. ธนูศารนคะ - ตามศัพท์แปลว่า “ทำด้วยเขาสัตว์”

๕. ขรรค์นนทก - ตามศัพท์แปลว่า “ชื่นใจ”

อนึ่งในที่นี้ควรชี้แจงว่า ตรีสูลนั้น ไม่ใช่อาวุธของพระนารายน์ เป็นของพระอิศวร ในการที่ข้างเรามาเกณฑ์ให้เป็นอาวุธของพระนารายน์นั้น น่าจะเป็นไปโดยความเข้าใจผิดโดยแท้.

----------------------------

อาภรณ์พระนารายน์

(แก้วสำคัญ ๒ อย่าง)

แก้วเกาสตุภ

​นี้เป็นแก้ว ซึ่งทรงที่พระทรวง เป็นอย่างทับทรวง เป็นแก้วซึ่งได้มาจากเกษียรสมุทรเมื่อกวนน้ำอมฤต (ดังจะได้กล่าวถึงต่อไปในปางที่ ๒) รูปร่างจะเป็นอย่างไรก็ไม่ปรากฏชัด แต่ในพจนานุกรมสังสกฤตของโมเนียรวิลเลียมส์มีข้อความอยูว่า “เกาสตุภเป็นวิธีประสานนิ้วอย่าง ๑ ในพิธีไหว้พระ” ซึ่งถ้าจะให้เดาก็เห็นจะเป็นรูปอย่างมือประนม

แก้วสยมันตกะ

แก้วนี้สำคัญมาก ทรงที่พระกร ฝังไว้ที่วไลยหรือเกยูร เป็นรัตนะวิเศษ มีตำนานยืดยาว มีข้อความพิสดารอยู่ในหนังสือวิษณุปุราณะกัณฑ์ที่ ๔ ปริจเฉทที่ ๑๓ มีความดังคำแปลต่อไปนี้

ท้าวสัตราชิต กษัตรีย์จันทรวงศ์ สกุลยาทพ (สกุลเดียวกับพระกฤษณ แต่คนละสาขา) เป็นผู้ที่มีศรัทธาในองค์พระสุริยเทวราชเป็นอันมาก อยู่มาวัน ๑ ท้าวสัตราชิตไปดำเนินอยู่ที่ริมฝั่งมหาสมุทร รำลึกถึงพระสุริยะ และสวดสรรเสริญอยู่ ทันใดนันเทพเจ้าก็เสด็จลงมาเฉพาะหน้า ท้าวสัตราชิตแลดูพระสุริยะไม่เห็นรูปถนัด จึงทูลว่า “เทวะ ตูข้าได้เคยเห็นพระองค์แล้วในนภากาศ เป็นดวงไฟ บัดนี้ขอพระองค์จงโปรดตูข้าให้ได้แลเห็นพระรูปอันแท้จริงแห่งพระองค์เถิด” ทันใดนั้นพระอาทิตย์ก็ทรงเปลื้องแก้วชื่อสยมันตกะจากพระศอ และวางไว้แห่ง ๑ ท้าว. สัตราชิต​จึ่งแลเห็นพระรูป เป็นคนเตี้ย พระกายเหมือนสีทองแดงอันขัดแล้ว และมีพระเนตรสีแดงเรื่อ ครั้นท้าวสัตราชิตได้กระทำสักการตามสมควรแล้ว พระอาทิตย์จึ่งตรัสว่าให้ขอพรอัน ๑ ได้ ท้าวสัตราชิตก็ทูลขอแก้วสยมันตกะเป็นของตน พระอาทิตย์ประทานแก้วนั้นแก่ท้าวสัตราชิตแล้ว ก็เสด็จกลับขึ้นไปยังนภากาศ ฯ ฝ่ายท้าวสัตราชิตครั้นได้แก้วอันประเสริฐหามลทินมิได้นั้นแล้ว ก็ผูกไว้ที่พระศอ และโดยอำนาจแห่งแสงแก้วนั้นจับพระองค์มีรัศมีกระจ่างไปในทิศานุทิศคล้ายพระอาทิตย์ฉะนั้นแล้ว ท้าวสัตราชิตก๊กลับเข้าไปยังนครทวารกา^๕ ฯ ฝ่ายชาวนครนั้น ครั้นเห็นเธอมาใกล้ ก็พากันไปเฝ้าองค์พระปุรุโษดม ซึ่งได้ทรงอวตารลงมาเอารูปเป็นมนุษย์ (คือพระกฤษณ) เพื่อทรงภาระแห่งโลกนี้ และกราบทูลแด่พระองค์ว่า “เทวะ พระสุริยะเป็นเจ้าจะเสด็จมายังราชสำนักแห่งพระองค์แน่แล้ว” แต่พระกฤษณทรงยิ้มแล้วตรัสตอบว่า “นั้นหาใช่พระสุริยะเป็นเจ้าไม่ แต่หากเป็นท้าวสัตราชิตซึ่งพระอาทิตย์ได้ประทานแก้วสยมันตกะแล้ว และเธอประดับแก้วนั้นอยู่ จงไปดูเธอโดยปราศจากความกลัวเถิด” เขาทั้งหลายก็พากันไป ฯ ฝ่ายท้าวสัตราชิตครั้นไปถึงที่อยู่แล้วก็เก็บแก้วนั้นไว้ ณ ที่นั้น และแก้วนั้นก็บันดาลให้บังเกิดทรัพย์ขึ้นทุกวัน คือทองคำแปดภาร (ชั่ง) และโดยอำนาจแห่งแก้วนั้น ก็เป็นเครื่องคุ้มกันบรรดาภยันตราย กันสัตว์ร้าย อัคคีภัย โจรภัย และทุพภิกขภัย ฯ

ฝ่ายพระอัจยุต (คือกฤษณ) มีความปรารถนาจะให้แก้ววิเศษนั้นเป็นของพระภูบดี^๖ แต่ถึงแม้เธอมีอำนาจที่จะชิงเอาแก้วนั้นจากท้าว​สัตราชิตก็จริงอยู่แล เธอก็หาได้ชิงเอาไม่ เพราะเธอไม่ปรารถนาจะให้บังเกิดความผิดใจกันในสกุล ฯ ฝ่ายท้าวสัตราชิตนั้น เกรงว่าพระกฤษณจะตรัสขอแก้วนั้น จึ่งมอบให้แก่พระประเสนผู้อนุชาฯ ก็อำนาจสำคัญแห่งแก้วนี้มีอัศจรรย์อยู่ คือเป็นมูลอันหาที่สุดมิได้ แห่งความสุขแก่บุคคลสุจริตซึ่งประดับ แต่ถ้าบุคคลผู้ทุจริตประดับ ก็กลับเป็นเหตุให้ถึงแก่ความตาย ฯ พระประเสนรับแก้วนั้นไป และผูกไว้ที่คอแล้ว ก็ขึ้นม้าและเข้าป่าไปไล่เนื้อ ในขณะไล่เนื้อนั้น มีราชสีห์ตัว ๑ ได้ฆ่าเธอตาย ฯ ฝ่ายราชสีห์นั้นพอคาบแก้วได้แล้ว กำลังจะไป ก็เผอิญพญาชามพวาน^๗ ผู้เป็นกฤษราช (จอมหมี) แลเห็นและฆ่าสิงห์นั้นตาย แล้วก็ฉวยเอาแก้วนั้นกลับเข้าสู่ถ้ำ และให้แก้วนั้นแก่สุกุมารผู้เป็นบุตรเพื่อเป็นของเล่น ฯ ครั้นอยู่มานานเวลา และพระประเสนมิได้กลับ พวกกษัตริย์ยาทพก็พากันซุบซิบแก่กันว่า “นี้เป็นเหตุ เพราะพระกฤษณเธออยากได้แก้วนั้น และเมื่อไม่ได้แล้ว เธอจึ่งได้ปลงชีพประเสนเสีย เพื่อถือเอาแก้วนั้นเป็นของตน” ฯ

ครั้นความนินทาอันนี้ทราบถึงพระภควัต (กฤษณ) เธอก็ชวนกษัตริย์ยาทพหลายองค์ และพร้อมกันสะกดรอยตามพระประเสนไป โดยเดินตามรอยเท้าม้า^๘ โดยการสะกดรอยนี้แลจึ่งปรากฏว่า พระประเสนและม้าได้ถูกสิงห์ฆ่าตายแล้ว บรรดาชนทั้งหลายก็ยกโทษเธอ (พระกฤษณ) ในข้อที่ปลงชีพพระประเสน ฯ เธอยังมีความปรารถนาต่อไปที่จะได้แก้วนั้นคืน ​เธอจึ่งสะกดรอยตามสิงห์ไป และในระยะทางไม่ห่างไกลนัก ก็ถึงที่ซึ่งพญาหมีได้ฆ่าสิงห์ตาย เธอจึ่งสะกดรอยตามหมีไปอีก ฯ ครั้นถึงเชิงเขาเธอจึงสั่งให้กษัตริย์ยาทพคอยอยู่ ณ ที่นั่น แล้วเธอก็สะกดรอยต่อไปจนไปพบถ้ำ และพอย่างเข้าปากถ้ำ ก็ได้ยินเสียงนางนมแห่งสุกุมารพูดปลอบว่า “สิงห์มันฆ่าพระประเสน สิงห์นั้นถูกพญาชามพวานฆ่าตายแล้ว อย่าร้องไห้เลยสุกุมาร สยมันตกะนี้เป็นของเธอแน่แล้ว” ฯ ครั้นเมื่อเป็นที่แน่พระทัยฉะนั้นแล้ว พระกฤษณก็เข้าไปในถ้ำ และทอดพระเนตรเห็นแก้วอันมีแสงอยู่ในมือนางนม ซึ่งกำลังจะส่งให้สุกุมารเพื่อเป็นของเล่น ฯ ครั้นนางนมเห็นพระกฤษณเข้าไป ทั้งแลเห็นเนตรเธอจ้องดูแก้วนั้นด้วยอาการอยากได้ นางก็ร้องตะโกนด้วยเสียงอันดังเรียกให้ผู้อื่นมาช่วย ฯ ฝ่ายพญาชามพวานได้ยินนางร้อง ก็มีความโกรธรีบเข้าไปในถ้ำ แล้วก็เกิดมีการยุทธระหว่างพญาหมีกับพระอัจยุต ซึ่งรบกันอยู่ถึง ๒๑ วัน ฯ ฝ่ายพวกกษัตริย์ยาทพซึ่งได้ไปกับพระกฤษณนั้น ก็คอยอยู่แล้วได้ ๗ หรือ ๘ วันเพื่อรอเสด็จกลับ แต่ครั้นไม่เห็นพระมธุสูทน์ (กฤษณ) กลับออกมา ก็พากันเข้าใจว่าคงจะได้สิ้นพระชนม์ชีพเสียแล้วในถ้ำนั้น เขาทั้งหลายคิดกันว่า “การที่จะเอาชำนะศัตรูใด ๆ ก็คงจะไม่กินเวลานานถึงปานนี้” และคิดฉะนั้นแล้วเขาก็พากันกลับคืนเข้าสู่นครทวารกา และเล่าว่าพระกฤษณได้เสียพระชนม์ชีพเสียแล้ว ฯ

ฝ่ายพระญาติวงศ์แห่งพระอัจยุตเมื่อได้ทราบข่าวฉะนั้น ก็จัดการกระทำศราทธพรตตามประเพณี ฯ อันภักษาหารและน้ำซึ่งเขาได้เซ่นถวายในการศราทธพรตนั้นไซร้ ก็ได้เป็นเครื่องยังพระชนม์ชีพและชูพระกำลังแห่งพระกฤษณ ในขณะซึ่งทรงกระทำยุทธอยู่นั้น แต่ฝ่ายศัตรูนั้นไซร้​มีความเหน็ดเหนื่อยด้วยการยุทธ ซึ่งต้องกระทำด้วยผู้มีกำลังมากอยู่ทุก ๆ วันมีความชอกช้ำและยับเยินทั่วทุกอวัยวะเพราะถูกอาวุธ ทั้งมีความอ่อนเพลียด้วยอดอาหาร จึ่งมิสามารถจะต่อสู้ได้ต่อไป เมื่อพ่ายแพ้แก่ศัตรผู้มีฤทธิ์ฉะนั้นไซร้ พญาชามพวานก็ลงกราบแล้วทูลว่า “ข้าแต่พระองค์ผู้ทรงฤทธิ์ พระองค์นี้น่าจะไม่แพ้บรรดาอสูรทั้งหลาย และบรรดาอมนุษย์อันสิงสถิตในบาดาล ในพื้นพสุธา และในสวรรค์ ยิ่งเป็นผู้ที่มีรูปเป็นมนุษย์อันต่ำต้อยน้อยกำลังด้วยแล้วไหนจะชำนะพระองค์ได้ และยิ่งเป็นผู้มีกำเนิดเป็นเดียรฉานอย่างตูข้าด้วยแล้วก็จะยิ่งซ้ำร้าย ข้ามีเชื่อแน่แล้วว่าพระองค์คือภาค ๑ แห่งองค์พระนารายน์ผู้เจ้าแห่งตูข้า และเป็นผู้อุปถัมภ์ค้ำจุนโลกนี้” ฯ ฝ่ายพระกฤษณครั้นได้ทรงฟังคำชามพวานทูลฉะนั้น ก็ตรัสอธิบายว่า พระองค์ได้เสด็จลงมาเพื่อทรงภาระแห่งโลกไว้ และพระองค์ก็ทรงพระกรุณา ทรงลูบกายพญาหมี เพื่อให้ทายความชอกช้ำในการยุทธ ฯ พญาชามพวานกราบถวายบังคมพระกฤษณอีกครั้ง ๑ แล้วก็ถวายนางชามพวดีผู้เป็นบุตรีเป็นบรรณาการ ทั้งส่งแก้วสยมันตกะถวายด้วย ฯ ถึงแม้ของบรรณาการจากผู้ต่ำต้อยเช่นนั้นไม่เป็นของที่สมควรจะทรงรับก็ดี แต่พระอัจยุตก็ได้ทรงรับแก้วนั้น เพื่อจะแสดงความบริสุทธิ์แห่งพระองค์ แล้วพระองค์ก็เสด็จกลับคืนเข้ายังนครทวารกาพร้อมด้วยนางชามพวดี ฯ

ฝ่ายชาวนครทวารกา ครั้นเห็นองค์พระกฤษณยังคงพระชนม์อยู่และเสด็จกลับเข้ามา ต่างก็เต็มไปด้วยความโสมนัส จนแม้ผู้ที่มีอายุมากแล้วก็กลับมีแรงเหมือนเป็นหนุ่มดังเก่า และบรรดากษัตริย์ยาทพทั้งชายและหญิง ก็พากันแวดล้อมพระอานะกะทุนทุภี (ผู้เป็นพระบิดาพระกฤษณ) ​และช่วยกันยินดีด้วย ฯ พระภควัตก็ตรัสเล่าสรรพเหตุการณ์แด่ยาทพสมาคม ตรัสเล่าความตามที่เป็นมาแล้วทุกประการ และเมื่อได้ทรงส่งแก้วสยมันตกะคืนให้แด่ท้าวสัตราชิตแล้ว ก็เป็นอันได้พ้นจากการถูกใส่ความในข้อประพฤติชั่วร้าย แล้วพระองค์ก็ตรัสชวนนางชามพวดีเข้าไปภายในปราสาท ฯ

ฝ่ายท้าวสัตราชิตมาคำนึงว่า ตนได้เป็นสาเหตุให้พระกฤษณต้องถูกนินทา ก็มีความตกใจ และเพื่อจะมิให้เธอนั้นขัดพระทัย ท้าวสัตราชิตจึงยกนางสัตยภามาผู้เป็นธิดาให้เป็นมเหสีพระกฤษณ ฯ นางนี้ไซร้ได้มีกษัตริย์ยาทพขอแล้วหลายองค์ มีอาทิคือพระอก๎รูระ พระกฤตวรรมัน และพระศตะธันวัน (หรือศตะธนูก็เรียก) ซึ่งต่างมีความโกรธเคืองเป็นอันมากในข้อที่นางได้ไปเป็นชายาแห่งผู้อื่นฉะนั้น พวกที่เป็นหัวหน้า พร้อมด้วยอกรูระและกฤตวรรมัน จึ่งกล่าวแก่พระศตะธนูว่า “สัตราชิตผู้ชั่วร้ายนี้ ได้หมิ่นประมาทเธอเป็นหนักหนา ทั้งหมิ่นประมาทเราทั้งหลาย ซึ่งได้ขอบุตรีเขาแล้วนั้น เขากลับไปยกให้แก่กฤษณ อย่าให้เขามีชีวิตอยู่อีกต่อไปเลย เหตุใดเล่าเธอจึงไม่ฆ่าเขาเสียและชิงเอาแก้ว ถ้าแม้พระอัจยุตจะวิวาทกับเธอเพื่อเหตุนั้นไซร้ เราทั้งหลายจะเข้ากับเธอ” เมื่อได้รับคำรับรองเช่นนั้น พระศตะธนูก็รับว่าจะฆ่าท้าวสัตราชิต ฯ

ครั้นเมื่อมีข่าวมาว่ากษัตริย์ปาณฑพทั้ง ๕ ได้ถูกเผาตายในชตุคฤห^๙​พระกฤษณทรงทราบความจริงอยู่ (คือรู้ว่ากษัตริย์ปาณฑพมิได้ตายจริง) จึ่งเสด็จไปยังตำบลวารนาวัต (อันเป็นที่ซึ่งพวกปาณฑพไปอยู่เมื่อถูกเนรเทศจากนครหัสดิน) เพื่อจะบรรเทาความปองร้ายแห่งพระทุรโยธนะ แเละกระทำกิจอันสมควรแก่ญาติ^๑๐ ฯ ฝ่ายพระศตะธนูถือเอาโอกาสที่พระกฤษณไม่อยู่นั้น จึ่งลอบฆ่าท้าวสัตราชิตในขณะที่นอนหลับอยู่ แล้วก็ถือเอาแก้วไปเป็นของตน ฯ ครั้นข่าวนี้ทราบไปยังนางสัตยภามานางก็มีความเคืองแค้นในข้อที่พระบิดาเสียพระชนม์ชีพนั้นยิ่งนัก นางจึ่งขึ้นรถในฉับพลัน รีบขับตรงไปยังตำบลวารนาวัต และทูลพระสามีให้ทรงทราบเรื่องซึ่งพระศตะธนูได้ฆ่าท้าวสัตราชิต เพื่อแก้แค้นในการที่นางมาเป็นชายาพระกฤษณ และว่าพระศตะธนูได้เอาแก้วไปเสียด้วยแล้ว และนางทูลขอให้ทรงรีบจัดการแก้แค้นลงโทษผู้ที่ผิดอย่างร้ายกาจเช่นนั้น ฯ พระกฤษณซึ่งเป็นผู้ที่มีพระหฤทัยเย็น ครั้นเมื่อได้ทรงฟังเหตุการณ์ฉะนั้น พระเนตรเขียวด้วยความทรงพระพิโรธ และตรัสแก่นางสัตยภามาว่า “การที่ทำร้ายเช่นนั้น เป็นเหตุอันฉกรรจ์แท้จริง ที่จะยอมนิ่งให้คนชั่วเช่นนั้นทำร้ายดังนี้มิได้ ผู้ใดปรารถนาจะฆ่านกซึ่งทำรังอยู่ในต้นไม้ใด ก็ต้องโค่นต้นไม้นั้น น้องจงคลายความโศกาดูรภาพเถิด ไม่ต้องปริเทวะอีกต่อไป​เพื่อเสื่อมความโกรธอีกแล้ว” ฯ ทันใดนั้นพระวาสุเทพก็รีบเสด็จกลับยังทวารกา ตรัสชวนพระพลเทพ (ผู้เป็นพระเชษฐา) ไปโดยเฉพาะ แล้วตรัสแก่เธอว่า “สิงห์ตัว ๑ ได้ฆ่าประเสนซึ่งไปไล่เนื้อในป่า และ ณ บัดนี้สัตราชิตได้ถูกศตะธนูปลงชนม์ชีพเสียแล้ว เมื่อทั้งสองนั้นล่วงลับไปแล้ว แก้วซึ่งเป็นของเธอทั้ง ๒ ก็ควรที่จะเป็นของเราทั้ง ๒ จงลุกขึ้นเถิดจงขึ้นรถทรง และตามไปประหารชีวิตศตะธนูเสียเถิด” ฯ

ครั้นพระอนุชาส่งเสริมฉะนั้น พระพลราม (คือพลเทพนั้นเอง) ก็รับอาสาอย่างแข็งแรง ฯ แต่พระศตะธนูได้ทราบความคิดจะทำร้ายเช่นนั้น จึงไปหาพระกฤตวรรมันขอให้ช่วย แต่พระกฤตวรรมันหายอมช่วยไม่ โดยอ้างว่าตนไม่สามารถจะสู้รบทั้งพลเทพและพระวาสุเทพ ฯ ศตะธนูไม่สมปรารถนาเช่นนั้น จึงไปหาพระอกรูระ แต่พระอกรูระตอบว่า “เธอจงไปหาที่พึ่งแห่งอื่นเถิด เราจะป้องกันเธอได้อย่างไร ถึงแม้ในหมู่อมรรตยะเทพ ผู้มีชนสรรเสริญอยู่ทั่วโลก ก็ไม่มีเลยที่จะสามารถจะต้านทานพระจักริน^๑๑ ซึ่งแม้แต่กระทืบพระบาทก็หวั่นไหวไปทั้งไตรภพ ผู้มักทำให้นางอสุรเป็นหม้ายและมีอาวุธอันกองทัพมีกำลังก็มิอาจจะต่อสู้ได้ อนึ่งใครเล่าจะสามารถต่อสู้พระสีริน^๑๒ ผู้สามารถอาจทำลายความเข้มแข็งแห่งศัตรูได้แม้โดยชำเลืองด้วยพระเนตร อันกลาดไปมาด้วยอำนาจแห่งสุรา^๑๓ และซึ่งมีไถอันใหญ่เป็นเครื่องสำแดงอานุภาพ สามารถ​อาจจับและสังหารศัตรูอันเก่งที่สุด” ฯ พระศตะธนูจึ่งตอบว่า “ถ้าเช่นนั้นท่านจะช่วยเรามิได้แล้ว อย่างน้อยก็ขอให้ท่านรับและรักษาแก้วนี้ไว้ด้วย” พระอกรูระจึ่งว่า “เราจะยอมรับเช่นนั้น ถ้าเธอจะรับปากว่า ถึงแม้จะถึงที่อับจน เธอก็จะไม่แสดงว่าแก้วนั้นอยู่ที่เรา” พระศตะธนูยอมรับปากเช่นนั้นแล้ว พระอกรูระก็รับแก้วไปไว้ และพระศตะธนูจึ่งขึ้นทรงนางม้าอันมีฝีตีน สามารถอาจวิ่งได้วันละร้อยโยชน์และหนีไป ฯ

ฝ่ายพระกฤษณเมื่อทรงทราบว่าพระศตะธนูหนีไปแล้ว จึ่งทรงผูกรถเทียมด้วยม้าทั้ง ๔ อันมีนามปรากฏว่า ไศพยะ ๑ สุครีพ ๑ เมฆบุษปะ ๑ พลาหก ๑ และเสด็จติดตามไป พร้อมด้วยพระพลเทพ ฯ ฝ่ายนางม้า (ซึ่งพระศตะธนูทรงนั้น) วิ่งไปได้ร้อยโยชน์ แต่พอถึงแดนมิถิลาก็ล้มลงตาย พระศตะธนูจึงลงจากม้าเดินหนีต่อไป ฯ ฝ่ายพระกฤษณ (ครั้นเมื่อพบศพม้า) จึ่งตรัสแก่พระพลภัทร์ (พลเทพ) ว่า “พระเชษฐาจงประทับในรถนี้ น้องจะเดินตามคนร้ายไปและสังหารมัน พื้นแถวนี้ไม่ราบคาบ ม้าคงจะลากรถผ่านไปไม่ไหว” พระพลภัทร์จึ่งรออยู่ในรถ และพระกฤษณก็ดำเนินตามพระศตะธนูไป ครั้นเมื่อไล่ไปได้สองโกส (ไร่ ?) พระองค์ก็ขว้างจักร และถึงแม้ขณะนั้นพระศตะธนูอยู่ห่างก็จริง แต่จักรก็ไปต้องศีรษะขาดลง พระกฤษณเข้าไปค้นหาแก้วสยมันตกะในตัว ก็หาพบไม่ จึ่งเสด็จกลับไปยังพระพลภัทร์และตรัสแจ้งว่า การที่ได้ปลงชีพพระศตะธนูแล้วนั้น หาผลมิได้เลย เพราะเหตุว่าแก้วอันมีค่า เป็นเชื้อแห่งโลกนั้นไซร้ หาได้อยู่ที่ผู้ตายนั้นไม่ ๆ ฝ่ายพระพลภัทร์เมื่อได้ฟังดังนั้นก็มีความพิโรธยิ่งนัก และตรัสแก่พระวาสุเทพว่า น่าอายจริง ๆ หนอ ​ซึ่งเจ้ามีความโลภถึงปานนี้ กูไม่นับเจ้าเป็นพี่น้องกันอีกต่อไปแล้ว อันทางแห่งกูไปทางนี้ เจ้าจะไปทางใดก็ตามใจเถิด กูขอขาดจากนครทวารกาจากบรรดาญาติวงศ์ และจากตัวเจ้าแล้ว การที่จะมากล่าวเท็จลวงกูนั้นหาประโยชน์มิได้เลย” ฯ พระพลภัทร์ได้พูดจาว่าพระอนุชา ผู้พยายามที่จะแก้ให้หายโกรธนั้นแล้ว เธอก็เข้าไปสู่วิเทหนคร ท้าวชนกก็รับรองพระพลรามโดยแข็งแรง และเธอก็เลยอาศัยในนครนั้นต่อไป ฝ่ายพระวาสุเทพนั้นเสด็จกลับไปยังทวารกา ฯ ในขณะที่พระพลภัทร์อยู่ในราชสำนักท้าวชนกนั้นไซร้ พระทุรโยธนะโอรสท้าวธฤตราษฎร์ได้เรียนวิชารบด้วยคทาต่อพระพลภัทร์ฯ ครั้นเมื่อเวลาล่วงไปได้สามปี ราชาอุครเสนและผู้ใหญ่ในสกุลยาทพต่างมีความเชื่อแน่แล้วว่าแก้วนั้นมิได้อยู่ที่พระกฤษณ จึ่งพากันไปยังวิเทหบุรี และแก้ความสงสัยแห่งพระพลเทพ แล้วพากลับคืนมายังนคร ฯ

ฝ่ายพระอกรูระ อุตสาหะถนอมสุวรรณอันได้มาด้วยอำนาจแห่งแก้วประเสริฐนั้นแล้ว ก็กระทำการบูชายัญเนือง ๆ และโดยอาศัยอำนาจแห่งมนตร์ จึ่งได้อยู่กินโดยบริบูรณ์ถึง ๕๒ ปี และด้วยอำนาจแห่งแก้วนั้นอันทุพภิกขภัยและพยาธิทุกข์ก็หามีไม่เลยทั่วทั้งอาณาเขต ฯ ครั้นเมื่อสิ้นกำหนดกาลนั้นแล้ว พะเอินพวกกษัตริย์สกุลโภชะได้ฆ่าพระศัตรุฆน์หลานท้าวสัตวัตตาย และโดยเหตุที่อกรูระเป็นสัมพนธมิตรกับพวกโภชะไซร้ อกรูระจึงหนีไปจากทวารกากับเขาด้วย ฯ จำเดิมแต่อกรูระได้หนีไปแล้วก็บังเกิดมีลางร้ายต่าง ๆ มีงูร้าย มีมรณภัย มีห่าลง และเหตุร้ายอื่น ๆ พระอุรคาริเกตน์^๑๔ จึ่งตรัสเรียกกษัตริย์ยาทพมาชุมนุม พร้อมด้วยพระ​พลภัทร์และราชาอุครเสน แล้วและเชิญให้พิจารณาดูว่า เหตุไฉนจึ่งมีลางร้ายมาพร้อมกันหลายประการเช่นนี้ ฯ จึ่งพระอันธกผู้เป็นผู้ใหญ่ผู้ ๑ ในหมู่ยาทพ จึงกล่าวว่า “อันที่ใดเป็นที่สถิตแห่งพระศ๎วผลกะผู้บิดาพระอกรูระนั้นไซร้ ที่นั้นย่อมปราศจากทุพภิกขภัย พยาธิทุกข์ ความแห้งแล้งและเหตุร้ายอื่น ๆ ครั้ง ๑ เมื่อฝนแล้งในแคว้นกาศิราช เขาได้อัญเชิญพระศวผลกะไปยังที่นั้น และเทพเจ้าก็ให้ฝนลงมาโดยทันที ฯ อีกประการ ๑ พะเอินพระราชินีกาศิราชทรงพระครรภ์พระบุตรี แต่ครั้นเมื่อถึงกำหนดที่ควรประสูติ พระบุตรีนั้นก็หาประสูติไม่ เวลาก็ล่วงไปถึง ๑๒ ปี แต่พระบุตรีก็ยังหาประสูติไม่ ท้าวกาศิราชจึ่งตรัสแด่พระบุตรีว่าลูกเอย เหตุไฉนการประสูติของเจ้าจึ่งรอช้าไปเช่นนี้ เจ้าจงประสูติมาเถิด พ่ออยากจะใคร่ได้เห็นลูก เหตุไฉนลูกจึงทำให้มารดาของเจ้าต้องทนทุกขเวทนาอยู่ช้านานเช่นนี้ พระบุตรีจึ่งตอบ (จากในพระครรภ์) ว่า ถ้าพระบิดาจะประทานโควันละตัวเป็นทักษิณาแด่พราหมณ์ไซร้ ต่อไปอีก ๓ ปีลูกก็จะประสูติ ฯ เพื่อเหตุนั้นแล พระราชาจึ่งประทานโคเป็นทักษิณาแด่พราหมณ์วันละตัว จนครบกำหนด ๓ ปี พระธิดาก็ประสูติ พระบิดาจึ่งขนานนามประทานนางนั้นว่า คานทินี และนางนี้พระราชายกประทานแด่พระศวผลกะ เมื่อเธอนั้นมายังราชสำนักนั้น^๑๕ ฯ ฝ่ายนางคาทินีนั้นไซร้ ตลอดเวลาที่ยังมีชีวิตอยู่ ก็ได้ให้โคเป็นทักษิณาแด่พราหมณ่วันละตัวเสมอไป ฯ อกรูระไซร้เป็นบุตรแห่งนี้ซึ่งเกิดแต่ศวผลกะ เพราะฉะนั้นนับว่าเธอนั้นเป็นผู้ที่มีกำเนิดอันเป็นมงคลเลิศ เมื่อบุคคลอย่างเช่นเธอนั้นไซร้อยู่ห่างไกลพวกเรา จึ่งบังเกิดมีอุปัทวเหตุ เช่นทุพภิกขภัย พยาธิภัย ​และอุบาทว์อื่น ๆ ขอจงได้ไปเชิญเธอนั้นกลับมาเถิด อันความผิดแห่งบุคคลผู้ประเสริฐไม่ควรที่เราจะเพ่งเล็งดูให้ละเอียดเกินไปเลย” ฯ

ตามคำแนะนำแห่งพระอันธกผู้เป็นกุลเชษฐาแห่งยาทพนั้นไซร้ สมาคมยาทพจึ่งแต่งทูต มีพระเกศวะ (กฤษณ) ราชาอุครเสน และพระพลภัทร์เป็นหัวหน้าไปแสดงแก่พระศวาผลกี (คืออกรูระ) ว่า อันความผิดใด ๆ ที่เธอได้กระทำมาแล้ว เขาทั้งหลายจะไม่ถือโทษเลย และเมื่อพระอกรูระได้รับคำมั่นสัญญาแล้วว่าจะไม่มีอันตรายแก่ตน ก็ยอมให้ทูตนำกลับไปยังนครทวารกา พอเธอนั้นกลับมาถึง อันความไข้ ความแห้งแล้งและทุพภิกขภัย และอุปัทวันตรายทั้งปวงก็เหือดหายไป ด้วยอานุภาพแห่งแก้ววิเศษฯ ฝ่ายพระกฤษณครั้นได้เห็นเช่นนั้น จึงทรงคำนึงว่า การที่พระอกรูระมีกำเนิดมาแต่นางคานทินีและพระศวผลกะนั้น เป็นเหตุอันไม่เพียงพอแก่ผลที่ปรากฏนั้นเลย และน่าจะมีอานุภาพสิ่งอื่นอันสำคัญกว่าซึ่งบันดาลให้ความไข้และทุพภิกขภัยสงบไป พระจึ่งรำลึกในพระทัยว่า “แก้วสยมันตกะอันสำคัญนั้น น่าจะอยู่ที่เธอนั้นแน่แล้ว เพราะเราได้เคยทราบอยู่ว่าแก้วนี้มีอานุภาพเช่นนั้น อนึ่งพระอกรูระนี้ไซร้ได้กระทำยัญกรรมมาแล้วเป็นหลายคราวติด ๆ กัน อันสมบัติของเธอนั้นไซร้หาเพียงพอที่จะใช้สอยเพื่อกิจเช่นนั้นไม่ ไม่ต้องสงสัยเลยเธอคงจะได้แก้วนั้นไว้” ฯ ครั้นทรงพระดำริฉะนี้แล้ว จึ่งตรัสนัดบรรดากษัตริย์ยาทพให้ไปสมาคม ณ ตำหนักแห่งพระองค์ โดยอ้างว่าจะมีงานอย่างใดอย่าง ๑ ครั้นเมื่อมาพร้อมกันแล้ว และได้ทรงอธิบายเหตุซึ่งนัดมาสมาคมแล้ว และได้กระทำกิจสำเร็จแล้ว พระชนรรทนะ (กฤษณ) จึ่งตรัสสนทนาด้วยพระอกรูระและเมื่อได้ตรัสเล่นพอสมควรแล้ว จึ่งตรัสขึ้นว่า “ดูกรท่านผู้เป็นญาติ​สนิท ท่านนี้ไซร้เป็นผู้ที่มีหฤทัยเผื่อแผ่ยิ่งนัก แต่เรารู้อยู่ดีว่า แก้ววิเศษซึ่งศตะธนูได้ลักไปนั้น ศตะธนูได้ส่งให้แก่ท่าน และบัดนี้ท่านก็รักษาไว้เพื่อประโยชน์อันใหญ่ยิ่งแห่งราชอาณาจักรนี้ ขอให้แก้วนั้นคงอยู่แก่ท่านต่อไปเถิด เราทั้งหลายย่อมได้รับผลอันดีจากอานุภาพแห่งแก้วนั้นทั่วกัน แต่พระพลภัทร์สงสัยว่าตูข้าเป็นผู้ได้แก้วนั้นไว้ เพราะฉะนั้นเพื่อความเมตตาแด่ตูข้า ขอให้ท่านขยายแก้วนั้นให้เห็นทั่วกันเถิด” ฯ ฝ่ายพระอกรูระซึ่งขณะนั้นแก้วอยู่กับตัว ครั้นเมื่อถูกถามตรงๆ เช่นนั้น ก็ยั้งอยู่มิรู้ที่จะทำอย่างไรดี เธอคำนึงว่า “ถ้าแม้เราจะไม่รับว่ามีแก้วนั้นอยู่เขาทั้งหลายก็จะพากันค้นในตัวเรา และคงจะพบแก้วนั้นอยู่ในผ้าของเรา เราจะยอมให้เขาค้นมิได้เลย” เมื่อดังนั้นแล้วอกรูระจึ่งว่าแก่พระนารายน์ ผู้เป็นมูลแห่งสากลโลกนี้ว่า “จริงอยู่ อันแก้วสยมันตกะนั้นไซร้ ศตะธนูได้ฝากตูข้าไว้ เมื่อเธอนั้นไปจากที่นี้ ตูข้าได้นึกอยู่ทุกวันว่าท่านคงจะร้องเรียกเอาจากข้า และตูข้าได้เก็บแก้วนั้นไว้จนบัดนี้ด้วยความไม่สะดวกใจเลย การรักษาแก้วนี้ไว้ทำให้บังเกิดความหนักใจแก่ข้าเป็นอันมากจนข้าหาความสุขมิได้เลย และมิได้มีความโปร่งใจสักขณะเดียว ข้าเกรงอยู่ว่าท่านจะเห็นตูข้าเป็นผู้ไม่สมควรจะเป็นผู้รักษาแก้วอันเป็นสิ่งจำเป็นเพื่อความเจริญแห่งอาณาจักร์ฉะนี้ไซร้ ข้าจึ่งเว้นเสียมิได้กล่าวว่าอยู่ที่ตูข้า แต่บัดนี้ขอท่านจงรับแก้วไปเอง และมอบให้ผู้ใดรักษาก็ตามใจท่านเถิด” ฯ ครั้นกล่าวฉะนั้นแล้ว พระอกรูระก็หยิบสมุคทองคำใบย่อม^๑๖ ออกมาจาก​ในผ้าห่มและหยิบแก้วออกมาจากสมุคนั้น เมื่อชูแก้วนั้นขึ้นในท่ามกลางยาทพสมาคมไซร้ อันห้องที่ชุมนมนั้นก็สว่างไปด้วยรัศมี ฯ พระอกรูระจึ่งกล่าวว่า “นี้แลคือแก้ว ซึ่งศตะธนูได้มอบให้ตูข้า แม้เป็นของผู้ใดก็ให้ผู้นั้นรับไปเถิด” ฯ

บรรดากษัตริย์ยาทพเมื่อได้แลเห็นแก้วนั้น ต่างก็มีความประหลาดใจและต่างเปล่งอุทานวาจาด้วยยินดี ฯ ฝ่ายพระพลภัทร์ก็ร้องอ้างขึ้นว่าเป็นของเธอกับพระอัจยุตรวมกัน ดังได้ตกลงกันไว้แต่เดิม แต่ฝ่ายนางสัตยภามาก็มาร้องขอเป็นของนาง โดยเหตุที่เดิมเป็นของพระบิดาแห่งนาง ฯ ในระหว่างพระพลกับนางสัตยานี้ไซร้ พระกฤษณรู้สึกพระองค์ประหนึ่งว่าเป็นโคอันอยู่หว่างล้อทั้งสองแห่งเกวียน และตรัสแก่พระอกรูระต่อหน้ากษัตริย์ยาทพทั้งหลาย ดังนี้ว่า “อันแก้วนี้ไซร้ท่านได้เปิดขึ้น ณ ท่ามกลางที่ชุมนุมเพื่อแก้ชื่อแห่งข้า แก้วนี้นัยว่า ๆ เป็นของข้าและพระพลภัทร์รวมกัน และเป็นมฤดกส่วนพระราชบิดานางสัตยภามาด้วย แต่แก้วนี้ เพื่อจะให้เป็นประโยชน์ดีแก่ราชอาณาจักรทั่วไป ควรจะอยู่ในความปกปักรักษาแห่งบุคคลผู้เลี้ยงชีพเป็นพรหมจรรย์เสมอไป ส่วนตูข้านี้ไซร้มีเมียถึงหมื่นหกพันคน^๑๗ เพราะฉะนั้นเป็นผู้ที่ไม่สมควรจะรักษาแก้วนั้น ส่วนนางสัตยภามานั้นก็น่าจะไม่ยินยอมถือข้อสัญญาซึ่งหล่อนจะต้องปฏิบัติเพื่อเป็นเจ้าของแก้วนี้^๑๘ และส่วนพระพลภัทร์นั้นไซร้ เธอก็ชอบเสวยสุราและมักเพลิดเพลินในทางกามคุณารมณ์มากเกินกว่าที่จะปฏิบัติอย่างพรตได้ โดยเหตุฉะนี้เรา​ทั้งสามไม่ควรเป็นผู้ควรคำนึงถึง และบรรดากษัตริย์ยาทพทั้งหลาย พร้อมทั้งพระพลภัทร์ นางสัตยาและตูข้าเอง จึ่งขอให้อกรูระผู้มีเมตตาเป็นผู้รับรักษาแก้วนั้นไว้ เหมือนอย่างที่ท่านได้กระทำมาแล้วแต่ปางหลัง เพื่อประโยชน์แห่งเราทั้งหลายทั่วไป เพราะเหตุว่าท่านเป็นผู้สมควรรักษาแก้วนั้น และในขณะที่อยู่ที่ท่าน แก้วนั้นได้นำผลดีมาสู่บ้านเมืองแล้ว ขอท่านจงอย่าได้อิดเอื้อนไม่รับตามคำของแห่งเรานี้เลย” ฯ ฝ่ายพระอกรูระครั้นได้รับส่งเสริมฉะนั้น ก็รับแก้วไป และต่อนั้นไปก็ประดับแก้วนั้นไว้โดยเปิดเผยที่พระศอ ดูรัศมีส่องสว่างจนลานตา และพระอกรูระนั้นจะไปแห่งใดก็ดูประหนึ่งพระอาทิตย์ อันทรงสังวาลแสงสว่างฉะนั้น ฯ

เรื่องแก้วสยมันตกะนี้ มีในหนังสือปุราณะอื่น ๆ และในหนังสือหริวํศอีกด้วย แต่ในวิษณุปราณะนี้มีข้อความพิสดารกว่าแห่งอื่น ที่ข้าพเจ้าแปลมาไว้ตลอดเช่นนี้ เพราะเห็นว่าในส่วนเนื้อเรื่องก็ออกจะสนุก ทั้งแสดงให้เห็นด้วยว่าการปกครองในสมัยนั้นเป็นอย่างไร ฯ ตามที่สังเกตดูเห็นได้ว่าการปกครองในหมู่กษัตริย์ยาทพนั้น ดูคล้ายแบบที่พวกมลกษัตริย์หรือกษัตริย์ลิจฉวีใช้กันในพุทธกาลนั้นเอง คือไม่มีราชาที่สืบสันตติวงศ์เป็นผู้ทรงราชย์และถืออำนาจสิทธิ์ขาด ผู้ที่เรียกว่าราชานั้นก็คือผู้ที่ได้รับสมมติให้เป็นประธานชั่วตลอดอายุเท่านั้น และจะวินิจฉัยการใด ๆ ก็สิทธิขาดได้แต่ในท่ามกลางสมาคมแห่งญาติวงศ์ บรรดากษัตริย์ในสกุลเดียวกันคงมีอิสริยะเสมอกันหมด ถ้าหากผู้ใดจะเป็นผู้นับถือผิดกว่าคนอื่นก็โดยมีอภินิหารส่วนตัวเท่านั้น ฯ ส่วนการปกครองนั้น ดูก็ไม่สู้เรียบร้อยนัก เพราะดูมีฆ่าฟันกันและแก้แค้นกันอยู่เนือง ๆ การฆ่ากันหรือแก้แค้นแทนกัน​ดูเหมือนจะถือเป็นกิจส่วนตัว คดีเช่นนั้นจึ่งไม่ใคร่จะเข้าสู่ญาติสมาคม ต่อเมื่อมีเหตุการณ์สำคัญอันจะมีผลซึ่งจะต้องได้รับทั่วถึงกัน จึ่งจะเป็นคดีที่นำปรึกษาในสมาคม ฯ ลักษณะปกครองเช่นนี้มักมีผลร้ายอย่างไร ก็ปรากฏอยู่ในเรื่องกษัตริย์ลิจฉวีในพุทธกาล ซึ่งเสียเมืองเพราะเกิดความกินแหนงซึ่งกันและกันนั้น เป็นตัวอย่างเรื่อง ๑ แล้ว และส่วนกษัตริย์ยาทพที่อยู่ในนครทวารกานี้ ในที่สุดก็ถึงแก่พินาศ ดังจะได้กล่าวโดยพิสดารต่อไปในเรื่องพระกฤษณาวตารข้างหน้านี้ ฯ.^๑๙

----------------------------