พญาอนันตนาคราช

​เมื่อกล่าวถึงพญาครุฑแล้ว ก็นำให้นึกถึงพญานาค เพราะฝ่าย ๑ เป็นพาหนะพระนารายน์ อีกฝ่าย ๑ ก็เป็นบัลลังก์ ฯ เรื่องราวเที่ยวกระจัดกระจายอยู่หลายแห่ง แต่อาจารย์ยอน เดาสัน ได้เก็บรวบรวมไว้โดยสังเขปในอภิธานของเขา ข้าพเจ้าจึ่งสามารถเกิบข้อความคัดมาไว้ได้ดังต่อไปนี้ ฯ

พญาอนันตนาคราช หรือเศษนาค และวาสุกีก็เรียก เป็นอธิบดีแห่งนาคทั้งหลาย และเป็นใหญ่เหนือแคว้นบาดาล เป็นบัลลังก์ที่พระนารายน์บรรทมพักในระหว่างสร้างโลก มีศีรษะพัน ๑ ฯ บางตำหรับก็ว่าพญาเศษนาคเป็นผู้แบกโลกไว้ และบางแห่งก็ว่ารองบาดาลทั้ง ๗ ชั้น เมื่อหาวครั้งใดแผ่นดินก็ไหวครั้งนั้น ฯ เมื่อสิ้นกัลปก็พ่นพิษเป็นเปลวไฟไหม้โลกหมดสิ้น ฯ เมื่อครั้งเทวดากวนเกษียรสมุทรเพื่อหาน้ำอมฤตนั้น ได้ใช้พญาเศษนาคเป็นเชือกพันรอบมันทรคีรีและชักภูเขานั้นให้หมุนไป ฯ

ในรูปภาพ พญาเศษนาคแต่งกายผ้าสีม่วง สวมสังวาลขาวมือ ๑ ถือผาลไถ และมือ ๑ ถือสากตำข้าว ฯ (ที่ถือผาลไถและสากนี้เพราะกล่าวว่าในปางพระกฤษณาวตาร พญานาคนี้เป็นพระพลเทพ) ฯ

ในหนังสือปุราณะต่าง ๆ กล่าวว่า พญาอนันตนาคราชเป็นลูกพระกัศยปกับนางกัทรุ ฯ บางตำหรับว่าเป็นพระลักษมณ์ในปางพระรามาวตาร และเป็นพระพลเทพในปางพระกฤษณาวตาร ฯ

พังพานแห่งพญาอนันตนาคราชนั้น เรียกว่ามณีทวีป แคว้นชื่อบาดาล นครหลวงชื่อโภควดี วังชื่อมณีภีตติ ที่อยู่ชื่อมณีมณฑป มเหสีชื่ออนันตศีรษา.