ตอนที่ ๖ ว่าด้วยพระพุทธรูปแลรูปพระโพธิสัตว์ซึ่งเกิดขึ้นในคติมหายาน

ในสมัยเมื่อการถือพระพุทธสาสนาในอินเดียเกิดแยกกัน เปนนิกายฝ่ายเหนือแลนิกายฝ่ายใต้นั้น พระสงฆ์ทั้ง ๒ นิกายก็ถือพระธรรมวินัยตามพระไตรปิฎกด้วยกัน แต่นิกายฝ่ายใต้ถือพระวินัยเปนสำคัญ ส่วนพวกนิกายฝ่ายเหนือถือพระปรมัตถ์เปนสำคัญ ด้วยคติของพระสงฆ์นิกายฝ่ายใต้มุ่งหมายจะรักษาพระธรรมวินัย ตามซึ่งพระอริยสาวกได้ทำปฐมสังคายนาไว้ให้มั่นคง ประสงค์จะให้พระพุทธสาสนาคงอยู่อย่างเช่นพระพุทธเจ้าทรงสั่งสอน มิให้ผันแปรไปเปนอย่างอื่น ส่วนคติของพวกนิกายฝ่ายเหนือ มุ่งหมายจะเผยแผ่พระพุทธสาสนาให้มหาชนเลื่อมใสแพร่หลายเปนสำคัญ ผิดกันดังนี้ พวกสงฆ์นิกายฝ่ายเหนือคิดเห็นว่า วิธีสอนพระพุทธสาสนามาแต่ก่อน ซึ่งพระสงฆ์ประพฤติระงับดับกิเลสตนเองให้เปนเยี่ยงอย่าง แล้วชักจูงคนทั้งหลายให้ประพฤติตามนั้นเปนทางแคบ เพราะว่าคนที่กิเลสกล้าปัญญาต่ำคิดไม่เห็นประโยชน์ ก็มิใคร่เลื่อมใสในพระพุทธสาสนา จึงคิดวิธีใหม่เปลี่ยนเปนมุ่งหมายเกลี้ยกล่อมชักจูงคนให้เลื่อมใสในพระพุทธสาสนาเสียก่อน แล้วจึงสั่งสอนให้ระงับดับกิเลสต่อภายหลัง เรียกว่าวิธี “มหายาน” หมายความว่าเปนยานพาหนะอันกว้างใหญ่ ที่จะรับ​ขนสัตว์ข้ามสังสารวัฏ แล้วเลยเรียกลัทธิเดิมว่า “หินยาน” หมายความว่าเปนยานพาหนะอันคับแคบ แต่พวกนิกายฝ่ายใต้เรียกนามนิกายของตนเองว่า “สถวีร” หมายความว่าเปนนิกายเก่าแก่ แลเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า “สาวกยาน” หมายความว่าเปนยานพาหนะของพระพุทธสาวก แต่คนทั้งหลายในชั้นหลังมักเรียกตามคำที่พวกมหายานขนานไว้ว่า “หินยาน” โดยมาก เมื่อลัทธิของมหายานเกิดขึ้นด้วยความมุ่งหมายดังกล่าวมา ต่อมาพระสงฆ์ฝ่ายมหายานก็แก้ไขคติในพระพุทธสาสนาผันแปรไปเปนอันดับ เปนต้นว่าพระนิพาน ตามคติเดิมถือว่า บุคคลจะพึงถึงได้แต่ด้วยเปนพระพุทธเจ้า หรือเปนพระปัจเจกโพธิ หรือเปนพระอรหันตขีณาสพ พวกมหายานถือว่าไม่ควรมุ่งหมายที่จะเปนพระปัจเจกโพธิ หรือเปนพระอรหันตขีณาสพ เพราะจะไปพระนิพานแต่ตัวไม่เปนประโยชน์แก่ผู้อื่น ควรมุ่งหมายแต่พุทธภูมิอย่างเดียว จะได้พาผู้อื่นข้ามสังสารวัฏเสียก่อน แล้วตนเองจึงเข้าพระนิพานต่อภายหลัง

^๒๘ เมื่อความนิยมมีเช่นนั้นเปนเค้า ก็สั่งสอนคนทั้งหลายให้มุ่งหมายเปนพระโพธิสัตว์ แทนที่เคยมุ่งหมายให้บัลลุมรรคผลมาแต่ก่อน เมื่อใครได้บำเพ็ญคุณวิเศษเช่นเคยนับถือว่าเปนพระอริยบุคคล ก็ถือว่าเปนพระโพธิสัตว์ จึงเกิด​นับถือพระโพธิสัตว์เปนสำคัญขึ้นในลัทธิมหายาน เมื่อตั้งคตินับถือพระโพธิสัตว์อันเปนอนาคตพุทธดังกล่าวมาแล้ว ต่อมาอีกชั้นหนึ่งก็แก้คติเดิม ซึ่งถือว่าพระพุทธเจ้ามีทั้ง อดีต ปัจจุบัน แลอนาคต มาแสดงว่าพระพุทธเจ้าย่อมมีทั่วไปในอนันตจักรวาฬ แลสมมตภูมิพระพุทธเจ้าว่าต่างกัน คือมี “พระสยัมภูพุทธเจ้า” หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า “พระอาทิพุทธเจ้า” พระองค์หนึ่ง เกิดพร้อมกับโลกแลประจำโลกอยู่เปนนิรันดร แล้วว่ามี “พระธยานิพุทธเจ้า” อีก ๕ พระองค์ อันเกิดด้วยอำนาจฌานสมาบัติทั้ง ๕ ของพระอาทิพุทธเจ้า อยู่เปนประธานในสวรรค์ชั้นฟ้า เปนผู้บันดาลให้พระโพธิสัตว์จุติลงมาเกิดในมนุษยโลกเปน “พระมนุษยพุทธเจ้า” ซึ่งสั่งสอนเวไนยสัตว์ทั้งปวง พระพุทธเจ้าที่กล่าวตามคติเดิม เช่นพระพุทธเจ้า ๒๘ พระองค์ มีพระตัณหังกรเปนต้น ตลอดจนพระสักยมุนีศรีสรรเพชญ์พุทธเจ้า ตามคติมหายานนับว่าเปนพระมนุษยพุทธเจ้าทั้งนั้น แลพระมนุษยพุทธเจ้านั้น สมมตต่อไปโดยทางปรมัตถ์ว่ามีพระกายเปน ๓ อย่าง เรียกว่า “ธรรมกาย” คือตัวพระธรรมที่พระพุทธเจ้าตรัสรู้อย่าง ๑ “สัมโภคกาย” คือกายอันอยู่ในอำนาจความ เกิด แก่ เจ็บ ตาย เหมือนมนุษยทั้งปวงอย่าง ๑ “นิรมาณกาย” คือกายที่บริสุทธิ์ปราศจากกิเลส ตั้งแต่เมื่อได้ตรัสรู้เปนพระพุทธเจ้าอย่าง ๑ วัดจีนแลวัดญวนที่ถือลัทธิมหายาน มักทำพระพุทธรูปเปนพระประธาน ๓ องค์ ที่จริงทำรูปพระสักยมุนีศรีสรรเพชญ์พุทธเจ้าพระองค์เดียว แต่ทำ ๓ กายตามคติที่กล่าวมาจึงเปน ๓ องค์

​พระพุทธรูปที่คิดขึ้นตามลัทธิมหายานมีหลายอย่าง มักเปนแต่ยักเยื้องไปจากแบบเดิมบ้างเล็กน้อย คือ

๑ พระอาทิพุทธเจ้า ทำเปนพระพุทธรูปทรงเครื่องอย่างพระเจ้าจักรพรรดิ

^๒๙

พระธยานิพุทธเจ้า ๕ พระองค์ ทำเหมือนอย่างพระพุทธรูปสามัญผิดกันแต่ที่พระหัดถ์ คือ

๒ พระไวโรจนะ ทำพระหัดถ์อย่างปางปฐมเทศนา

๓ พระอักโษภยะ ทำพระหัดถ์อย่างปางมารวิชัย

๔ พระรัตนสัมภวะ ทำพระหัดถ์อย่างปางประทานพร

๕ พระอมิตาภะ ทำพระหัดถ์อย่างปางสมาธิ

๖ พระอโมฆสิทธะ ทำพระหัดถ์อย่างปางประทานอภัย

^๓๐

ต่อมาพวกถือลัทธิมหายานคิดพระพุทธรูปขึ้นใหม่อีกปางหนึ่ง

​๗ เรียกว่าพระไภษัชยคุรุ (สันนิษฐานว่าเห็นจะอนุโลมมาแต่พระพุทธรูปปางอุ้มบาตร) ทำเปนพระพุทธรูปนั่งขัดสมาธิ แต่พระหัดถ์ถือหม้อน้ำบ้าง หรือวชิรบ้าง ถือพฤกษชาติที่เปนโอสถ มีผลสมอเปนต้นบ้าง นิยมกันว่ามีอานุภาพในการรักษาไข้เจ็บ บางพวกถือว่าเปนพระมนุษยพุทธเจ้าอีกพระองค์ ๑ (พระกริ่งเปนพระพุทธรูปปางนี้ทั้งนั้น)

นอกจากพระพุทธรูปที่กล่าวมาแล้ว พวกถือลัทธิมหายานยังคิดสร้างรูปพระโพธิสัตว์ต่าง ๆ กับทั้งนาง “ดารา” ซึ่งสมมตว่าเปนภรรยาพระโพธิสัตว์ขึ้นบูชาเปนพุทธเจดีย์อีกหลายอย่าง แท้จริงรูปพระโพธิสัตว์มีมาก่อนแล้วช้านาน เปนต้นว่าลวดลายที่พระเจ้าอโศกมหาราชทำเรื่องชาดก ก็มีรูปพระโพธิสัตว์เสวยพระชาติในกำเนิดต่าง ๆ ต่อมาเมื่อช่างชาวคันธารราฐทำพระพุทธรูป ก็คิดทำรูปพระโพธิสัตว์ (คือพระพุทธองค์เมื่อก่อนตรัสรู้) ขึ้นหลายอย่าง มักจะทำงามน่าชม เช่นรูปพระโพธิสัตว์เมื่อกระทำทุกรกิริยา (เรามักเรียกกันว่า “พระผอม”ซึ่งจำลองหล่อไว้ณวัดเบญจมบพิตร) นั้นเปนต้น แต่ตั้งใจหมายว่าพระสักยมุนีพุทธเจ้าเมื่อก่อนตรัสรู้ทั้งนั้น มีรูปพระโพธิสัตว์ซึ่งจะเปนพระพุทธเจ้าพระองค์อื่นแต่พระศรีอาริยเมตไตรยองค์เดียว แต่พระโพธิสัตว์ซึ่งพวกถือลัทธิมหายานคิดทำรูปขึ้น เปนพระโพธิสัตว์องค์อื่น ๆ ต่อออกไปอีกเปนอันมาก

ที่พวกถือลัทธิมหายานคิดทำรูปพระโพธิสัตว์เช่นกล่าวมา สันนิษฐานว่าน่าจะเกิดเพราะพวกสอนสาสนาพราหมณ์ขันแข่งพระพุทธสาสนา ​เปนมูลเหตุ ด้วยคติสาสนาทั้งสองผิดกันเปนข้อสำคัญอย่างหนึ่ง ที่พระพุทธสาสนาสอนว่าความดีความชั่วอันบุคคลจะพึงได้ อาศรัยความประพฤติของตนเอง พระพุทธเจ้าเปนแต่ผู้ตรัสรู้พระธรรมแล้วนำมาสั่งสอนเวไนยสัตว์ แลพระองค์ก็เสด็จเข้าสู่พระนิพานสูญไปแล้ว ฝ่ายคติสาสนาพราหมณ์สอนว่ามีพระเปนเจ้าอยู่บนสวรรค์ เปนผู้คอยให้ความดีความชั่วแก่มนุษย์ทั้งหลาย ใครทำผิดไม่ชอบพระหฤทัยพระเปนเจ้าก็ลงโทษ ถ้าใครวิงวอนอ่อนน้อมประพฤติให้ถูกพระหฤทัยพระเปนเจ้า ผู้นั้นก็อาจจะได้ดีตามประสงค์ ดังนี้ ก็วิสัยมนุษย์เคยพึ่งผู้อื่นเลี้ยงมาเมื่อยังเยาว์ ผู้ที่หย่อนปัญญาย่อมเข้าใจคำสอนให้หมายพึ่งพระเปนเจ้าได้ง่ายกว่าให้หมายพึ่งตนเอง ข้อนี้ที่ผู้สอนสาสนาพราหมณ์ได้เปรียบผู้สอนพระพุทธสาสนา พวกถือลัทธิมหายานจึงคิดแก้ไขคติ ถือเอาธรรมดาว่าพระโพธิสัตว์ย่อมจะต้องรักษาพระพุทธสาสนา สั่งสอนให้ผู้ซึ่งนับถือพระพุทธสาสนาหมายพึ่งพระโพธิสัตว์ ทำนองเดียวกับพวกถือสาสนาพราหมณ์หมายพึ่งพระเปนเจ้า ตลอดไปจนถึงสมมตว่ามีนางดาราเปนชายาของพระโพธิสัตว์ เช่นเดียวกับนางเทพธิดาเปนชายาของพระเปนเจ้า อันการที่คิดแก้คติเอาข้อซึ่งเห็นว่าดีของสาสนาอื่นมาใช้ใช่จะทำแต่พวกถือลัทธิมหายานในพระพุทธสาสนาเท่านั้นหามิได้ ถึงพวกถือสาสนาพราหมณ์ก็คิดแก้ไขคติสาสนาของตน เอาข้อซึ่งเห็นว่าดีในพระพุทธสาสนาไปใช้ทำนองเดียวกัน จนเกิดนิกายขึ้นในสาสนาพราหมณ์อีกนิกายหนึ่ง เรียกว่า “วิษณุเวฏ” ถือว่าพระนารายณ์​เปนผู้บำรุงมนุษยโลก แม้เกิดความเดือดร้อนร้ายแรงแก่มนุษย์เมื่อใด พระนารายณ์ก็อวตารก็ลงมาเกิด ช่วยปราบปรามจลาจลให้ได้ความสุข อ้างวีรบุรุษซึ่งปรากฎมาในเรื่องพงศาวดาร เช่นพระกฤษณก็ดี พระรามก็ดี แม้พระสักยมุนีศรีสรรเพชญ์พุทธเจ้าก็ดี ว่าเปนพระนารายณ์อวตารทั้งนั้น

^๓๑

พระโพธิสัตว์ซึ่งพวกถือลัทธิมหายานคิดสมมตขึ้น กำหนดเปนธยานิโพธิสัตว์อย่าง ๑ มนุษย์โพธิสัตว์อย่าง ๑ ทำนองเดียวกับที่สมมตพระพุทธเจ้า แต่มีจำนวนมากมาย

^๓๒ จะกล่าวถึงแต่ที่สำคัญว่ามีพระธยานิโพธิสัตว์ ๕ องค์ คือ

๑ พระสมันตภัทรโพธิสัตว์ ผู้รักษาพระสาสนาของพระกกุสันธพุทธเจ้า

๒ วัชรปาณีโพธิสัตว์ ผู้รักษาพระสาสนาของพระโกนาคมพุทธเจ้า

๓ รัตนปาณีโพธิสัตว์ ผู้รักษาพระสาสนาของพระกัสสปพุทธเจ้า

๔ อวโลกิเตศวรโพธิสัตว์ ผู้รักษาพระสาสนาของพระโคดมสักยมุนีศรีสรรเพชญ์พุทธเจ้า

​๕ วิศวปาณีโพธิสัตว์ จะเปนผู้รักษาพระสาสนาของพระศรีอารียเมตไตรยพุทธเจ้าต่อไปในอนาคต

รูปพระโพธิสัตว์ในลัทธิมหายานซึ่งคิดทำขึ้นชั้นแรก มักทำเปนมหาบุรุษทรงเครื่องขัติยาภรณ์ นั่งบ้างยืนบ้างตามแต่เห็นงาม มีเครื่องหมายว่าเปนพระโพธิสัตว์ด้วยทำพระพุทธรูปติดไว้กับอุณหิศหรือกับเมาฬีเปนสำคัญ กับทำวัดถุที่ถือต่าง ๆ กัน เช่นถือดอกอุบลบ้าง ถือวชิรบ้าง ถือจินดามณีบ้าง สิ่งอื่นบ้าง แต่ภายหลังเห็นจะเปนในสมัยเมื่อพวกถือสาสนาพราหมณ์คิดทำเทวรูปให้ผิดแปลกกับมนุษย์ไปด้วยประการต่าง ๆ พวกถือลัทธิมหายานก็คิดทำรูปพระโพธิสัตว์ให้ผิดแปลกไปต่าง ๆ บ้าง จึงเกิดมีรูปพระโพธิสัตว์ทำเปนหลายหน้าแลมีมือตีนมากผิดมนุษย์สามัญ จนถึงทำเปนยักษ์เปนนางแลเปนนรสิงห์ก็มี รู้ได้ว่าเปนรูปพระโพธิสัตว์แต่ที่มีพระพุทธรูปติดอยู่กับเครื่องศิราภรณ์เปนสำคัญ