วันที่ ๙ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๕๗ ดร

ศาลาว่าการมหาดไทย

วันที่ ๙ เดือนกรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๕๗

ทูล สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัติวงษ์

หม่อมฉันมารู้สึกว่า ใจคอของลูกคนเดียวนี้ ไม่ผิดกัน ตั้งแต่ได้ข่าวว่า-ท่านแม่สิ้นพระชนม์ หม่อมฉันก็พลอยเกิดความไม่สบายใจ ส่วนข้างแม่^๑ก็ได้ความว่า-เกิดไม่สบาย จนไปสรงน้ำพระศพท่านแม่ไม่ได้ในวันนั้น หม่อมฉันต้องไปรับออกมาอยู่นครปฐมด้วยกันในเวลานี้ ดูจึงค่อยสบายขึ้น แต่ใจหม่อมฉันทูลโดยความจริง ยังรำลึกแลพลอยเศร้าโศรกด้วยกับท่านอยู่ทุกวันไม่ขาด ข้อนี้แลเปนเหตุให้คิดหาอะไรพอจะช่วยเปลื้องปลดความเศร้าโศรกถวายบ้าง พอมาประจวบเขาพิมพ์หนังสือคำให้การขุนหลวงหาวัดฉบับใหม่แล้ว จึงให้เย็บส่งมาถวายเล่ม ๑ เวลาว่าง ๆ จะได้ทรง บางทีจะพาพระไทยให้เพลิดเพลินเหินห่างความเศร้าโศรกไปได้บ้างชั่วขณะ หนังสือเรื่องนี้จะทรงเหนได้ในคำนำว่า พระยาเจริญราชธนเขาลงทุนพิมพ์ จะแจกในงานศพอิ่มมารดาของเขา ซึ่งจะเลื่อนไปทำต่อเดือน ๔ เพราะฉนั้นหม่อมฉันได้ให้เย็บแต่เพียง ๓ เล่ม คือทูลเกล้า ฯ ถวายพระเจ้าอยู่หัวเล่ม ๑ ถวายท่านเล่ม ๑ กับเอาไว้อ่านเองเล่ม ๑ โดยถือใจว่าเปนฉบับสำหรับสมาชิกโบราณคดีตรวจสอบ ไม่ได้เปิดให้แพร่หลายผิดเจตนาของเขา

เรื่องหนังสือที่จะพิมพ์แจกในงานพระศพท่านแม่นั้น ดูไว้ ๒ เรื่อง คือ เรื่อง ๑ เปนเรื่องพระอุบาฬีออกไปประดิษฐานพระสงฆ์สยามนิกายที่สิงหฬทวีป หนังสือเรื่องนี้ได้จดหมายเหตุลังกาแลหนังสืออื่นอื่นมาประกอบกันหลายเรื่อง อาจจะเปนเรื่องแปลกซึ่งใครยังไม่เคยได้ทราบความ ว่าความจริงเปนอย่างไร แต่หม่อมฉันจะต้องแปลแลแต่งเองมาก แต่ก็นึกว่าเปนการลงแรงสนองพระเดชพระคุณท่านแม่ดีอยู่ แต่นึกเกรงอย่างเดียว ที่ผู้อ่านโดยมาก นอกจากผู้พอใจในโบราณคดี จะเหนว่าเปนเรื่อง “อิน” เกินไป

อิกเรื่อง ๑ นั้น อาไศรยเหตุที่ได้ยินเสียงคนพูดเกือบจะเปนเสียงเดียวกันว่า บรรดาหนังสือที่แจกในงานพระเมรุงานวัดราชาธิวาชคราวแล้ว ชอบหนังสือพระราชนิพนธ์พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมากกว่าเรื่องอื่น ๆ พระราชนิพนธ์ยังมีอิก ถ้าจะรวบรวมเปนหนังสือแจกในงานพระศพท่านแม่พอจะได้ ขอให้ทรงพระดำริห์ดู จะโปรดเรื่องใด

อิกประการ ๑ เรื่องที่จะแต่งคำนำนั้น ผู้อ่านมักจะชอบให้มีประวัติ ถ้าจะทำอย่างที่เขาชอบกันในคราวแล้ว ขอได้โปรดทรงจดประวัติท่านแม่ประทานมาด้วย

หวังใจว่าความเศร้าโศรกที่ได้ทรงรับถึงสาหัษในคราวนี้ จะทรงผ่อนผันให้บันเทาลงได้ด้วยวิปัสนาญาณ ไม่เปนเหตุให้โรคไภยกำเริบหรือซุดโซมลงเกินไป

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด