วันที่ ๑๐ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๕๗ ดร

ศาลาว่าการมหาดไทย

วันที่ ๑๐ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๕๗

ทูล สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัติวงษ์

ได้รับลายพระหัดถ์ประทานประวัติของท่านแม่มานั้น ข้อความที่ยังอยากจะทราบเรื่องนี้ นอกจากที่ประทานมา คือ

๑. สมเด็จพระมาตามไหยกา^๑สิ้นพระชนม์ปีไร

๒. ตามความที่ได้ทราบจากกระแสรับสั่งของสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงนั้น เมื่อสมเด็จพระมาตามไหยกาสิ้นพระชนม์ บรรดาพระธิดายังทรงพระเยาว์ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงรับเข้าไปไว้ในพระบรมมหาราชวัง พระเจ้าลูกเธอในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวแบ่งกันรับไปอุปการะ ยกตัวอย่างดัง สมเด็จพระเทพศิรินทร์ กรมหลวงวรเสษฐ์รับไปอุปการะ เปนต้น ส่วนท่านแม่นั้น ได้ยินกระแสรับสั่งแต่ว่า ยังทรงพระเยาว์มาก และทรงกรรแสงยิ่งกว่าพระองค์อื่น จึงได้เรียกพระนามว่า แฉ่ ด้วยเหตุนั้น แต่อยู่กับทูลกระหม่อมปราสาท^๒ หรือพระองค์ใดหม่อมฉันยังไม่ทราบ

๓. พระนามพรรณราย เข้าใจว่า พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทาน จะถูกหรือไม่

๔. กรมขุนขัติยกัลยาสิ้นพระชนม์ปีไร

เรื่อง ปี เดือน วัน คืน หม่อมฉันเหลวแหลก ไม่มีอุปนิไสยขอให้ช่วยโปรดสืบ จดประทานตามข้อที่ถามมาด้วย

เรื่องพระรูปนั้น รอไว้เสด็จกลับจึงประทานก็ได้

​ตั้งแต่ได้รับลายพระหัดถ์ ได้ค้นเรื่องพิมพ์หนังสือแจกในงานพระศพท่านแม่มาจนทุกวันนี้ ในเวลาว่างเกือบจะไม่ได้ทำการอื่นนอกจากตรวจค้นหนังสือที่จะพิมพ์ และนึกสำเนาเรื่องจะแต่งคำนำด้วยเห็นด้วยดังลายพระหัดถ์ที่ทรงมาฉบับแรกว่า เปนครั้งที่สุดที่จะได้สนองพระคุณท่านแม่ ซึ่งหม่อมฉันรู้สึกว่า ได้มีพระคุณมาโดยเฉภาะตั้งแต่ยังเล็ก และได้ทรงพระกรุณามาอย่างสนิทจนตลอดพระชนมายุของท่าน เปนน่าที่ของหม่อมฉันโดยแท้ ที่จะต้องสนองพระคุณท่านแม่โดยส่วนพระองค์อีกโสด ๑ นอกจากช่วยพระองค์ท่านโดยถานที่เปนญาติแลเปนมิตรกันมาอย่างสนิทสนม จึงเต็มใจจริง ๆ ที่จะทำการเรื่องนี้ ถวายให้สมพระประสงค์/

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด