๑. คราวประสุต
พระประวัติตรัสเล่า
ของ
สมเดจพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส
เริ่มทรงนิพนธ์เมื่อวันอาทิตย์ที่ ๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๕๘
----------------------------
พระบาทสมเดจพระปรเมนทรมหามกุฎ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สมเดจพระเจ้าแผ่นดินสยามที่ ๔ ในพระบรมราชจักรีวงศ์ เปนพระบรมชนกนาถ ของเรา เจ้าจอมมารดาแพพระสนมเอกในรัชกาลที่ ๔ เปนเจ้าจอมมารดา ของเรา ฯ เราประสุตที่ตำหนักหลังพระที่นั่งจักรพรรดิพิมานมุขหลัง ที่เรียกว่าท้องพระโรงหลังถัดโรงลครออกไป ในพระบรมหาราชวัง เมื่อวันพฤหัสบดี เดือนห้า แรมเจ็ดค่ำ ปีวอกยังเปนเอกศก จุลศักราช ๑๒๒๑ ตรงกับวันที่ ๑๒ เมษายน พุทธศักราช ที่ใช้ตามธรรมเนียมในบัดนี้ ๒๔๐๓ เวลาบ่าย ๑ โมง ๓๖ ลิบดา ตามโหราศาสตร์สยาม พระอาทิตย์สถิตราศีเมษ องศา ๑ เปนวันเนาว หลังวันมหาสงกรานต์ น่าวันเถลิงศกที่ขึ้นจุลศักราชใหม่ ฯ ได้ฟังคำผู้ใหญ่เล่าว่า พอเราประสุตแล้ว อากาศที่กำลังสว่าง มีเมฆตั้ง ฝนตกใหญ่ จนน้ำฝนขังนองชาลาตำหนัก ทูนกระหม่อมของเรา ทรงถือเอานิมิตต์นั้น ว่าแม้นกับคราวที่พระพุทธเจ้าเสดจประทับณะควงไม้ราชายตนพฤกษ์ฝนตกพรำสิ้นเจ็ดวัน มุจลินทนาคราชเอาขนดกายเวียนพระองค์ แลแผ่พังพานเหนือพระเศียรเพื่อมิให้ฝนตกถูกพระองค์ ครั้นฝนหายแล้ว จึงคลายขนดจำแลงกายเปนมาณพหนุ่มเข้ามายืนเฝ้าเฉพาะพระพักตร์ จึงพระราชทานนามเราว่า พระองค์เจ้า “มนุษยนาคมานพ” แต่เราได้พบในภายหลัง เมื่ออ่านบาฬีเข้าใจแล้ว ในบาฬีมหาวรรคพระวินัยเล่ม ๑ ตอนทรมานอุรุเวลกัสสปชฎิล คำว่า “มนุสฺสนาโค” หรือ “มนุษยนาค” นั้น เปนคำเรียกพระพุทธเจ้า คู่กับคำว่า “อหินาโค” หรือ “อหินาค” เปนคำเรียกพระยานาคที่เปนชาติงู เช่นนี้ คำว่า มนุษยนาค ก็เหมือนคำว่า บุรุษรัตน หรือ มหาบุรุษ ที่ใช้เรียกท่านผู้สูงสุดในหมู่มนุษย์ คือ พระพุทธเจ้า และ พระเจ้าแผ่นดิน ฯ เมื่อเรายังเยาว์ แต่จำความได้แล้ว ได้ตามเสดจทูนกระหม่อมไปวัดราชประดิษฐเนืองๆ คราวหนึ่งได้ยินตรัสถามสมเดจพระสังฆราช (ปุสสเทว สา) ครั้งนั้นยังเปนพระศาสนโศภนว่า คนชื่อคนมีหรือใม่ สมเดจพระสังฆราชนิ่งนึกอยู่ครู่หนึ่ง แล้วถวายพระพรทูลว่า ใม่มี ทรงชี้เอาเราผู้นั่งอยู่เบื้องพระปฤษฎางค์ว่า นี่แนะคนชื่อคน แต่นั้นเราสังเกตว่า ทรงพระสำรวล แลสมเดจพระสังฆราชก็เหมือนกัน ฯ แปลชื่อมนุษยนาคมานพ ตามวิกัปป์ต้นว่า หนุ่มน้อยนาคจำแลงเปนคน ฯ แต่ศัพท์มคธที่แปลว่าคนหนุ่มนั้น สอบสวนได้แน่ในบัดนี้ว่า “มาณโว” คือมาณพ แต่ในพระราชหัตถเลขาพระราชทานนามนั้นเปน “มานพ” ที่ตรงศัพท์มคธว่า “มานโว” แลแปลว่า “คน” หรือ “เชื้อสายของท่านมนุ” ศัพท์สันสกฤตก็เปนเช่นเดียวกัน แต่ครั้งนั้นหนังสือแลภาษาอันเปนเครื่องสอบสวนยังหามีแพร่หลายเหมือนในกาลนี้ใม่ ฯ แปลตามวิกัปป์หลังว่า “คนผู้เปนมนุษยนาค” หรือ “คนผู้เปนนาคในมนุษย” ศัพท์ว่านาคในวิกัปป์นี้ หมายความว่า ผู้หลักผู้ใหญ่ ฯ เราเปนพระเจ้าลูกเธอที่ ๔๗ ของทูนกระหม่อม แลเปนพระองค์เจ้าที่ ๔ ของเจ้าจอมมารดาของเรา ผู้มีพระองค์เจ้า ๕ พระองค์ ฯ
รุ่งขึ้นอิกปีหนึ่ง คือพระพุทธศักราช ๒๔๐๔ เจ้าจอมมารดาของเราถึงแก่กรรม เราจึงจำเจ้าจอมมารดาของเราหาได้ใม่ ฯ
