คำอธิบายศัพท์
กระหมิด (ว.) - ขมวดให้แน่น เช่น
| ๏ สานรวดกวดชิดกระหมิดมั่น | ชายหนึ่งพันผูกศอนวลหง |
| หัตถ์ปล่อยห้อยโหนโยนองค์ | หมายจะให้ปลดปลงพิราลัย |
ก้านแย่ง (น.) - ชื่อลายชนิดหนึ่ง มีรูปโครงเป็นตาข่ายแย่งดอก แย่งก้านกัน เช่น
| ๏ ภูษาก้านแย่งพื้นดำ | เลิศลํ้าไม่มีใครเปรียบได้ |
| ทรงสไบตาดทองยองใย | เนาวรัตน์ตรัสไตรจินดา |
กุก่อง (ว.) - รุ่งเรือง สุกใส เช่น
| ๏ จัดสรรกันทำตะพานทอง | กุก่องใหญ่ยาวเป็นนักหนา |
| ล้วนทองพิจิตรรจนา | เข้ามาจนถึงทวารวัง |
ขรัวตา (น.) - สามัญชนที่เป็นตาของพระองค์เจ้า เช่น
| ๏ จัดพระญาติของยักษ์ชักพระศพ | แต่งเครื่องครบเปล่งปลั่งอยู่ทั้งคู่ |
| ไปนิมนต์สิทธาขรัวตาครู | ที่ท่านรู้เชี่ยวชาญอ่านพระธรรม์ |
เจ้าขรัว (น.) - คนมั่งมี เช่น
| ๏ ตรัสสั่งมหาเสนา | เร่งเร็วอย่าช้าจงผายผัน |
| ไปบอกเจ้าขรัวตาเฒ่านั้น | เร่งแต่งหลานขวัญนั้นเข้ามา |
ไฉยา (น.) - ผู้หญิง, นางผู้มีโฉมงาม เช่น
| ๏ มาเห็นซากศพที่วอดวาย | กระดูกกองก่ายอยู่นักหนา |
| สังเวชพระทัยนางไฉยา | ชลนาคลอเนตรอยู่ฟูมฟอง |
ตะละ (ว.) - ดุจ, เหมือน เช่น
| ๏ หลานกูเชยชมอยู่ทุกวัน | จะเกรงใจกันก็หาไม่ |
| นางยิ่งโกรธาตะละไฟ | นางเปรียบปรายให้มิได้ช้า |
เตียบ (น.) - ตะลุ่มปากผาย มีฝาครอบ สำหรับใส่ของกิน เช่น
| ๏ เมื่อนั้น | พิกุลทองสมจิตไม่คิดหมาง |
| จัดแจงโต๊ะเตียบแล้วเทียบวาง | พิกุลทองของนางติดมือไว้ |
โตนด (น.) – ชื่อเรียกลูกบัวสกุล Nymphaea เช่น
| ๏ บ้างถอนสาหร่ายสายโตนดลิงโลดใจ | นางในชื่นชมหรรษา |
| โฉมพิกุลทองก็เปรมปรา | สาวสรรกัลยาก็ยินดี |
ทับ (น.) - กระท่อมหรือสิ่งปลูกสร้างที่ทำอยู่ชั่วคราว เช่น
| ๏ มาเห็น | ทับน้อยตายายที่ชายป่า |
| มาณพทำกลมารยา | เดินตรงเข้าหาโศกาลัย |
ทำวน (ก.) - ห่วงใย, วุ่นวายใจ เช่น
| ๏ ทั้งนางองค์อัครมเหสี | ว่ามีทำวนเป็นนักหนา |
| เอาหลานซ่อนไว้ในปรางค์ปรา | นางทาสาเร่งไปในบัดนี้ |
นักงาน (น.) - ตัดมาจากคำว่า “พนักงาน” หมายถึง หน้าที่ เช่น
| ๏ โปรดหัวเอ็นดูช่วยเลี้ยงข้า | น้ำท่าฟืนผักจะหาให้ |
| ตกนักงานข้าอย่าร้อนใจ | ว่าพลางทางไห้โศกา |
นักเทศ (น-) - คนต่างประเทศที่สำหรับใช้ในราชสำนัก เช่น
| ๏ พี่ไปสั่งกำนัลนารี | นักเทศขันทีทั้งซ้ายขวา |
| จะขึ้นไปทูลลาพระบิดา | แล้วจึงจะพากันคลาไคล |
นักสนม (น.) - หญิงคนใช้ในพระราชวัง เช่น
| ๏ เข้าที่ชำระสระสรง | จัดแจงแต่งองค์ให้ผ่องใส |
| พร้อมด้วยนักสนมกรมใน | เสนานำไปพนาวัน |
บาหลี (น.) - ห้องเล็ก ๆ ที่อยู่ท้ายเรือสำเภา เช่น
| ๏ เร่งให้ไปทำสำเภาทอง | อันงามเรืองรองเลขา |
| บาหลีที่ท้ายเภตรา | ประดับแก้วจินดาให้เรืองไร |
ปัจจุสมัย (น.)- เวลาเช้ามืด เช่น
| ๏ คืนนี้เวลาปัจจุสมัย | กูฝันหลากใจเป็นหนักหนา |
| ว่าดาวดวงหนึ่งโสภา | ตกลงมาที่แท่นบรรทมใน |
ปากปลา (น.) – ส่วนหัวของสำเภาที่ว่างอยู่ไม่ได้อุดกระดาน เช่น
| ๏ ปากปลาราโทท้ายสัดจอง | ฉลุฉลักลายทองผ่องใส |
| จัดแจงนายช่างทั้งนั้นไป | ให้แล้วแต่ในบัดนี้ |
ปูม (น.) - ผ้าไหมชนิดหนึ่งมีดอกเป็นตา ๆ เช่น
| ๏ ว่าแล้วก็ชวนกันอาบนํ้า | ชำระกายาให้ผ่องศรี |
| ตาเฒ่านุ่งปูมอย่างดี | ยายเอ๋ยกูนี้มางามครัน |
ย่านาง (น.) - ผีหรือสิ่งศักดิ์สิทธิ์ผู้หญิงที่ประจำรักษาเรือ เรียกว่า แม่ย่านางเรือ เช่น
| ๏ มาจะกล่าวบทไป | ย่านางรักษาสำเภาใหญ่ |
| มีจิตเมตตานางทรามวัย | สำแดงให้เห็นกายา |
โยนยาว (น.) - จังหวะร้องเพลงขณะพายเรือจังหวะช้า เช่น
| ๏ ฝีพายโยนยาวมี่ฉาวมา | กระทุ้งเสาโห่ลั่นสนั่นไหว |
| ลัดทุ่งมาตามชลาลัย | เรือดั้งตั้งไล่พายสุมมา |
ระคาง (ก.) - หมางใจ, เคืองใจ เช่น
| ๏ มิใช่ไปแล้วไม่กลับมา | ลูกยาหักใจเจ้าไว้บ้าง |
| ฝ่ายผัวของเจ้าเขาจะระคาง | ฟังคำแม่บ้างอย่าโศกี |
ระทา (น.) - เรือนดอกไม้ไฟทำเป็นหอสูงรูปสี่เหลี่ยมหลังคาประดับด้วย ดอกไม้ไฟ สำหรับใช้จุดในงานพระเมรุ เช่น
| ๏ ช่องระทากำมพฤกษ์ก็มีครบ | ไม่ใคร่จบท้าวนึกรำลึกใส่ |
| โรงหวานคาวของเคียงเรียงกันไป | เสร็จดังเทพไทจินตนา |
ราโท (น.)- ไม้กระดานเรียบที่ประกบกราบเรือสำหรับกันนํ้าเข้าเรือ หรือเดินเลียบข้างเรือ เช่น
| ๏ ปากปลาราโทท้ายสัดจอง | ฉลุฉลักลายทองผ่องใส |
| จัดแจงนายช่างทั้งนั้นไป | ให้แล้วแต่ในบัดนี้ |
ราชวัติ (น.) -รั้วแผงที่ทำเป็นตาสี่เหลี่ยม ปักเป็นระยะๆ มีฉัตรธง กล้วย อ้อยปักหัวท้ายแผง เช่น
| ๏ มีทั้งราชวัติฉัตรแก้ว | เลิศแล้วเรียงรายอยู่สะพรั่ง |
| ให้ประโคมฆ้องกลองแตรสังข์ | ดุริยางค์ดนตรีเป็นโกลา |
วาง (ก.) - อาการที่เคลื่อนที่ไปโดยรีบร้อน เช่น
| ๏ บัดนั้น | อำมาตย์รับสั่งใส่เกศี |
| บังคมก้มกราบลงสามที | เสนีก็วิ่งวางไป |
สนัดใจ (ว.) - ถนัดใจ เช่น
| ๏ เมื่อนั้น | สองเฒ่าโกรธใจเป็นนักหนา |
| สนัดใจอยู่แล้วอย่าเจรจา | ครั้งนี้จะพากันบรรลัย |
สาระวอน (ก.) - พูดออดอ้อน เช่น
| ๏ อย่าเชื่อคนสาระวอนมันยอนยุ | หน่อยจะมุคิดอ่านทำการใหญ่ |
| สิ่งนี้แม่ขอไม่พอใจ | มักเกิดภัยปัจจุบันเห็นทันตา |
สำซ่าง (น.) - โรงขนาดเล็กมียกพื้นข้างในสำหรับพระสงฆ์นั่งสวดพระอภิธรรมในงานพระเมรุ เช่น
| ๏ สำซ่างวางสวดธรรมขันธ์ | ราชวัติฉัตรชั้นไพจิตร |
| ประทีปตั้งจังหวะชวลิต | รอกติดระย้าแก้วแววระยับ |
อสงไขย (ว.) - มากจนนับไม่ถ้วน เช่น
| ๏ เห็นแต่กระดูกกองก่าย | มากมายกว่าหมื่นอสงไขย |
| จะเป็นโจรปล้นก็ผิดไป | เหตุไรข้าวของเต็มภารา |
อา (ว.) - คำออกเสียงท้ายคำพูคในความรำพึงหรือวิตก เช่น
| ๏ เคยขึ้นมาเฝ้าทุกเวลา | ลูกเจ้าสองราอยู่แห่งใด |
| ไม่เห็นขึ้นมานี้ว่าไร | เจ็บปวดเป็นไฉนนะลูกอา |
