บทนำ

[๑]ในมุมมองของการศึกษาความสัมพันธ์ระหว่างราชอาณาจักรสยามกับประเทศตะวันตกในสมัยคริสต์ศตวรรษที่ ๑๗ นั้น ดูเหมือนว่าการศึกษาโดยทั่วไปจะเจาะจงให้การถ่ายทอดวัฒนธรรมเกิดจากภูมิภาคตะวันตกมาสู่ภูมิภาคตะวันออกมากกว่าจะเป็นในทางกลับกัน เพราะเหตุที่ว่าองค์ความรู้ทางวิทยาศาสตร์แผนใหม่อาจจะเริ่มก่อร่างสร้างตัวขึ้นหลังจากยุคสมัยของการฟื้นฟูศิลปวิทยาการไม่นานนัก พร้อมกับการเกิดการปฏิวัติอุตสาหกรรมขึ้นในแถบประเทศภูมิภาคตะวันตก ทำให้เกิดความพยายามในการนำและเผยแพร่แนวคิดใหม่ ๆ ออกสู่ “โลกภายนอก” ทั้งที่ในความเป็นจริงแล้ว การถ่ายทอดวัฒนธรรมและการมีปฏิสัมพันธ์ระหว่างรัฐหรืออาณาจักรต่าง ๆ ในโลกตะวันออกได้ดำเนินมาอย่างต่อเนื่อง เพียงแต่ขึ้นอยู่กับบริบทของสถานการณ์นั้นๆ เป็นต้นว่า การค้า การทำสงคราม หรือการยอมรับรัฐหรืออาณาจักรอื่นๆ ในระบบบรรณาการ ดังนั้นความรู้ด้านการเดินเรือของอารยธรรมจีนอาจยังผลให้ประเทศในภูมิภาคตะวันตกได้ปรับปรุงประสิทธิภาพของฝ่ายตนเพิ่มมากขึ้น รวมทั้งวิชาการแพทย์แผนโบราณ วิชาคณิตศาสตร์ การดาราศาสตร์ ที่ต่างก็ได้รับการศึกษาอย่างเป็นระบบมาก่อนหน้านี้แล้ว ศาสตร์เหล่านี้เป็นตัวอย่างที่แสดงว่าอย่างน้อยการมีปฏิสัมพันธ์และการเริ่มสร้างความสัมพันธ์กับประเทศต่าง ๆ นั้นอาจจะเกิดขึ้นจากแหล่งอารยธรรมในบุรพทวีปที่ถ่ายเทไปยังดินแดนอื่นก็เป็นได้

เมื่อพิจารณาการแลกเปลี่ยนและการปะทะสังสรรค์ทางวัฒนธรรมระหว่างราชอาณาจักรสยามกับต่างประเทศแล้ว พบว่าจะมีนัยที่เกี่ยวข้องกับสถานการณ์ของอาณาจักรเป็นหลัก ซึ่งในที่นี้เราอาจให้คำจำกัดความได้ว่าเป็น “ภาวะความต้องการชั่วคราว” ของสยาม โดยจะปรับเปลี่ยนไปแล้วแต่กรณี มิใช่เป็นเหตุการณ์ที่พึงเกิดขึ้นเองแต่อย่างใด การปรากฏตัวขึ้นของทหารต่างชาติในสมัยอยุธยา เช่น การว่าจ้างนายทหารโปรตุเกสเข้ามาเป็นทหารในราชสำนัก มีคำอธิบายที่เหมาะสมว่าเกิดจากแรงผลักดันทางการเมืองภายในและเป็นการเสริมความมั่นคงในการสรรพยุทธของอาณาจักรสยาม มากกว่าที่จะอธิบายว่าเป็นความพยายามของประเทศตะวันตกที่จะยึดครองดินแดนใดดินแดนหนึ่งด้วยอำนาจทางการทหาร หรือการเดินทางเข้ามาค้าขายของพ่อค้าจากเปอร์เซียหรือยุโรปล้วนแล้วแต่มีเงื่อนไขอีกหลายประการเป็นตัวกำหนดด้วยทั้งสิ้น เช่น เป็นภาวะที่พระคลังมหาสมบัติสามารถหารายได้เข้าสู่ท้องพระคลังได้มากกว่าการค้าขายภายในประเทศหรือกับประเทศใกล้เคียง เป็นต้น