พระปฐมเจดีย์

พระปฐมเจดีย์ที่มีอยู่ในแขวงเมืองนครไชยศรี เป็นพระมหาเจดีย์อันใหญ่กว่าเจดีย์ในประเทศสยามทุกๆ แห่ง เป็นของเก่ามาช้านานทรงทอดพระเนตรพิเคราะห์ฝีมือทำอิฐและก่อเห็นเป็นของเก่าแล้วแก่เล่ามาหลายคราว แต่รูปพระสถูปเดิมนั้นก็เหมือนอย่างของแต่แรกตั้งพระพุทธศาสนาในลังกาทวีปและที่อื่นๆ ไม่เป็นฝีมือไทยสามัญชั้นหลังๆ เลย แต่พระปรางค์และบันไดนั้นเห็นเป็นฝีมือเพิ่มเข้าชั้นหลังลงมาเป็นแน่ จึงทรงพระราชดำริเห็นว่าพระปฐมเจดีย์นี้จะเป็นของที่ได้มีผู้สร้างขึ้นก่อนพระเจดีย์ทั้งปวง จึงได้ชื่อว่าพระปฐมเจดีย์ แต่ที่เรียกว่าพระปทมนั้นเป็นสำเนียงเขมร มอญ สืบได้ความในหนังสือเก่าๆ ว่า สร้างเมื่อพระพุทธศักราชล่วงแล้วได้พรรษา ๑ บ้าง ว่าสร้างเมื่อพระพุทธศักราชล่วงได้ ๕๖๙ พรรษาบ้าง ว่าสร้างเมื่อพระพุทธศักราชล่วงได้ ๑๑๓๓ พรรษาบ้าง สร้างเมื่อพระพุทธศักราชล่วงได้ ๑๑๘๕ พรรษาบ้าง สร้างเมื่อพระพุทธศักราชล่วงได้ ๑๒๓๔ พรรษาบ้าง ได้ความดังนี้ จึงเห็นการจะมีผู้สร้างซ้ำทำเติมมาหลายครั้งหลายคราวแล้ว และเป็นสถานที่ใหญ่โตกว่าที่อื่น และคงจะมีพระบรมธาตุที่เขาบรรจุไว้เป็นแน่ไม่เป็นที่สงสัยเลย พระปฐมเจดีย์นี้ได้มีปรากฏอยู่ก่อนพระพุทธบาทแลพระฉายปัถวีหลายร้อยปี

(คัดจากหมายรับสั่ง วันจันทร์เดือน ๓ ขึ้น ๕ ค่ำปีมะเมีย สัมฤทธิศก พ.ศ. ๒๔๐๑)