ตำนานเมืองลพบุรี

เมืองลพบุรีนี้ เป็นพระมหานครโบราณราชธานีใหญ่ของเก่าสืบมา ด้วยเรื่องความมีอยู่ในพงศาวดารรามัญอ้างชื่อว่าเมืองละโว้ และว่าสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าเสด็จมาประดิษฐานรอยพระพุทธบาทไว้ที่ยอดเขานางประจันต์ แล้วเสด็จพระพุทธดำเนิรไปทรงทำภัตรกิจณฝั่งลำธารหลวงใกล้เมืองสุโขทัย อนึ่งในพงศาวดารเหนือและพงศาวดารเมืองลาว ชื่อชินกาลมาลีและรัตนพิมพวงศ์สิหิงคปฏิมาวงศ์ และพงศาวดารเขมรก็มีความอ้างออกชื่อว่าเมืองละโว้ต้องกัน กับดูถิ่นฐานก็เห็นเป็นไชยภูมิดี และสิ่งของต่างๆ เป็นของโบราณซึ่งยังมีเหลืออยู่ในพระนครและในถ้ำที่ภูเขาในเขตต์เมืองเป็นพุทธรูปเทวรูปทำด้วยศิลามีอยู่หลายตำบล จึงเห็นว่าเมืองลพบุรีนี้ชะรอยจะได้เป็นพระมหานครโบราณราชธานีใหญ่ ซึ่งพระเจ้าแผ่นดินมีบุญฤทธิเดชานุภาพพระองค์หนึ่ง หรือหลายพระองค์สืบกันได้ทรงอุตสาหะฐาปนาไว้ และมีความในพระราชพงศาวดารว่า เมื่อศักราช ๗๑๒ ปีขาลโทศก สมเด็จพระเจ้ารามาธิบดีที่ ๑ ได้เสด็จพระราชดำเนิรมาแต่กรุงเทพเหนือ แล้วสถาปนากรุงเทพทวาราวดีศรีอยุธยาเป็นราชธานีแล้ว โปรดให้พระบรมราชโอรสทรงพระนามพระราเมศวรเสด็จขึ้นมาเป็นเจ้าครองเมืองลพบุรีอยู่ ครั้นเมื่อสมเด็จพระรามาธิบดีทรงพระประชวรใกล้เสด็จสวรรคต จึงพระราเมศวรเสด็จลงไปรักษาพระราชวังไว้ ครั้นสมเด็จพระรามาธิบดีเสด็จสวรรคตแล้ว เมื่อศักราช ๗๓๒ พระบรมราชาธิราช ซึ่งเป็นเจ้าอยู่ครองเมืองสุพรรณบุรีเสด็จมากรุงศรีอยุธยา แล้วพระราเมศวรได้ถวายศิริราชสมบัติแด่พระบรมราชาธิราชแล้วก็เสด็จกลับขึ้นมาอยู่ครองเมืองลพบุรีดังเก่า จนสิ้นแผ่นดินสมเด็จพระบรมราชาธิราช จึงได้เสด็จลงไปครองราชสมบัติในกรุงเก่า ตั้งแต่นั้นเมืองลพบุรีไม่ได้ทราบว่าเจ้านายพระองค์ใดครอบครองเลย ครั้นเมื่อศักราช ๙๐๐ เศษ ในแผ่นดินสมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราช มีกองทัพรามัญเนืองๆ มาฝ่ายตะวันตก กองทัพเขมรมาบางครั้งฝ่ายตะวันออก สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชทรงพระราชดำริว่า เมืองลพบุรี เมืองสุพรรณบุรี เมืองนครนายก ทั้ง ๓ เมืองนี้จะเป็นที่ข้าศึกเข้าอาศัยได้เป็นที่พักมีกำลัง จึงดำรัสสั่งให้รื้อกำแพงเมืองทั้ง ๓ เมืองเสีย เพราะฉะนั้นเมืองลพบุรีจึงได้เป็นเมืองร้างมาช้านาน จนถึงแผ่นดินสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ศักราช ๑๐๑๘ ปีวอกอัฐศก เสด็จเสวยราชสมบัติอยู่ณกรุงศรีอยุธยาได้ ๑๑ ปีแล้ว จึงทรงพระราชดำริเห็นว่าเมืองลพบุรีนี้ เป็นไชยภูมิอันดีมีท้องทุ่งและป่าติดต่อกัน สมควรจะเป็นราชธานีมีพระราชนิเวศน์อีกแห่งหนึ่งจึงได้ทรงสถาปนาเป็นพระนครขึ้นใหม่ ประดับไปด้วยพระมหาปราสาทราชมณเฑียรแลภัณฑาคารสถานและมีที่อื่นๆ ทุกตำแหน่งโดยสมควร ได้เสด็จพระราชดำเนิรดำรงศิริราชสมบัติรักษาพระราชวราณาจักร ประพฤติให้ประชาชนในพระราชอาณาจักรทั้งปวงได้อยู่เย็นเป็นสุข เสด็จประทับอยู่ณเมืองลพบุรีนี้ได้ ๑๕ ปี ก็เสด็จสวรรคตในกรุงลพบุรีนี้ และพระเกียรติยศพระบาทสมเด็จพระนารายณ์มหาราชเจ้าก็ปรากฏได้ยินเล่าลือพระนามตลอดถึงนานาประเทศจนทุกวันนี้

(คัดจากประกาศสังเวยเทวดาเมืองลพบุรี ในประกาศพระราชพิธีเล่ม ๒)