พุทธศักราช ๒๔๒๘

​วันพุธ วันที่ ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนแต่เช้า ลงมากินข้าวที่มุข สองโมงแต่งตัวไปบน เรียนหนังสือแล้วกลับมาห้าโมง ป้าโสมบอกเราว่าสมเด็จแม่ทรงจ้างฝรั่งมาใหม่คนหนึ่งทำการในโรงเย็บ^๑ เราอยากรู้จักลงไปดู เราอยู่ที่โรงเย็บ เที่ยงนานกลับตำหนัก บ่ายสมเด็จแม่ประทมตื่น เราขึ้นไปเล่นบนโน้น ให้ป้าโสมทำไอสกรีมน้ามะพร้าวอ่อน เราก็ช่วยทำด้วย เย็นไปบน ตามเสด็จออกขุนนาง พระยาศรีอ่านใบบอกพระยาพิไชยมีลงมาอีกว่า จะยกกองทัพต่อไป แต่ช้างยังไม่มี ต้องรอคอยช้าง จึ่งยังไม่ได้ยกไป แล้วพระนรินทร์อ่านใบบอกอีก เราจำไม่ได้ว่าเมืองอะไร เรื่องผู้ร้าย เสด็จขึ้นบ่ายห้าโมงนาน เสด็จเข้าไปสรงในที่แล้ว เสด็จออกเสวยห้องน้ำเงิน เราลงมากินข้าวที่ห้องเครื่อง กลับขึ้นไปเฝ้า ทูลหม่อมบนทรงอุ้มเรา แล้วรับสั่งให้เราเหยียบถวาย ท่านรับสั่งว่าเราใช้ได้ แล้วสองทุ่มเสด็จในที่ เรากลับตำหนักพร้อมกับสมเด็จแม่ ถึงตำหนักเล่าให้ป้าโสมฟัง ป้าโสมดีใจ แล้วเล่าถึงผู้ที่มีกตัญญูเป็นการเจริญดีให้เราฟัง เรานอนเกือบยาม.

​วันอังคาร วันที่ ๗ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้าลงไปอาบน้ำที่ตะพาน ได้ยินเสียงแตร เราออกเสียใจหน่อยที่ไม่ทันตามเสด็จ เสด็จลองปืนที่ลานเท ลุงจักษ์ก็ว่าจะตามขึ้นมา กลางวันเสด็จกลับ เราไปเล่นอยู่ที่เรือนใหม่ บ่ายลงไปเล่นน้ำ แล้วไปเฝ้าทูลหม่อมบน ได้ประทานว่าวกุลากับว่าวปักเป้าอย่างละตัว แล้วทูลหม่อมบนลองทรงขึ้นว่าวก็ไม่ขึ้น ทรงผูกสายซุงไม่ถูก แล้วเสด็จเที่ยว เสด็จขึ้นไปบนเรือนใหม่ มืดเราเกือบจะตกอัฒจันทร์ แล้วทรงพระดำเนินมาในบ้านเรา ทรงอุ้มน้องหญิงเล็ก แกร้องไห้ใหญ่ ต้องส่งประทานสมเด็จแม่ แล้วเสด็จพระที่นั่งบุบผา^๒ เสด็จกลับ เรากลับมาทางตะพาน พบสมเด็จแม่เสวยอยู่ที่ตะพาน เราลงไป นึกว่าจะไปกินข้าวกับท่าน ท่านทรงล้อเราว่า ท่านทรงได้ยินทูลหม่อมบนรับสั่งไล่เรา เราทูลว่าเปล่า ท่านกลับยันเรา เราฉุน เราร้องไห้ใหญ่ แล้วกลับขึ้นมากินข้าวในห้องป้าโสม นอนยามหนึ่ง.

​วันพุธ วันที่ ๘ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๘

ตื่นนอนเช้าเก็บดอกพิกุล แล้วไปกินข้าวที่เรือนใหม่ เล่นลิงชิงหลัก เล่นซุ่ม ๆ มะละดีกับบ่าว ๆ บ่ายชักว่าวให้พวกเด็ก ๆ ไปคว้ากับน้องชายโต แก้วมือพอง ว่าวตกน้ำทั้งสองตัว สนุกมาก บ่ายไปเฝ้าทูลหม่อมบน เราเล่าถวาย แล้วทูลหม่อมบนเสด็จมาประทับที่ตะพานของท่าน ทรงว่าวปักเป้า เราให้ไปตามเด็ก ๆ บ่าว ๆ มาขึ้นกุลา จะคว้ากับของทูลหม่อมบน ลมไม่สู้ดีไม่ทันจะคว้ากัน ค่ำเสียแล้ว เรามานั่งเฝ้าอยู่ที่ตะพาน ทูลหม่อมบนเสวยลิ้นจี่ ทรงป้อนประทานเรา เราทูลถามว่าพรุ่งนี้จะรับสั่งให้เราไปหรือไม่ให้ไป รับสั่งให้ไป เราทูลลากลับมากินข้าว แล้วนอนสองทุ่ม.

​วันพฤหัสบดี วันที่ ๙ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้าเก็บตอกพิกุล แล้วมาเล่นบนเรือน บ่ายโมงหนึ่งสมเด็จแม่ประทมตื่น รับสั่งว่าจะเสด็จบ่ายสองโมง ทำไมเราไม่แต่งตัว เรารีบแต่งตัว ไปถึงบนทูลหม่อมรับสั่งว่าเราแต่งตัวมาแต่ป่านนี้ ร้อนเต็มที แล้วรับสั่งให้เราใส่เสื้อขาว บ่ายสามโมงเศษทูลหม่อมบนเสด็จทรงเรือจักรข้างไปประทับเหนือวัดเชิงหน่อยหนึ่ง เสด็จลงเรือพระที่นั่งเก๋งไปประทับพลับพลาวัดศาลาปูน ทรงจุดฝักแคประทานเพลิงที่ศพสมเด็จพระพุฒาจารย์^๓ แล้วเสด็จกลับ เมื่อเวลาไปในเรือนั้น รับสั่งเล่าถึงเรื่องพงศาวดารครั้งกรุง รับสั่งว่าพระนารายณ์ดี ฉลาดในการเล่น มิใช่ฉลาดในการทัพศึก แล้ววัดศพสวรรค์นี้เป็นวัดของสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ ได้ทรงสร้างไว้แต่ครั้งทำศพพระสุริโยทัยเมื่อออกไปรบทัพมอญ^๔ มอญฟันต้องพระอังสาขาดสิ้นพระชนม์กับคอช้าง ลูกไปแก้เอาพระศพกลับมาได้ ทำพระศพเสร็จแล้วจึ่งสร้างวัดนี้ ให้นามว่าวัดศพสวรรค์ ​แล้วรับสั่งถึงเรื่องอื่น ๆ อีกหลายเรื่อง เรากินข้าวเย็นมาในเรือหลวงนายศักดิ์ป้อน แล้วฟังทูลหม่อมบนทรงเล่าเรื่องพงศาวดาร หาวนอนเต็มที รับสั่งให้เรานอน เรือถึง พอเสด็จขึ้นบนพระที่นั่งตียามหนึ่ง เรากลับมาบ้านมีมะม่วงมาถวายสมเด็จแม่ผลหนึ่ง แล้วนอนยามนาน.

วันเสาร์ วันที่ ๑๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๘

สองโมงเศษแต่งตัวไปที่ทรงบาตร ทูลหม่อมบนไม่ได้เสด็จลง เราทรงแทน พระแปดสิบ ข้าวไม่พอ เราออกฉุนเต็มแก่ ได้เรียกยายอินมาต่อว่า แกกลับพูดเละละ บ่ายเราไปบน เฝ้าที่สวนสวรรค์ ทูลหม่อมบนทรงก่อเขา เราทูลถึงข้าวบาตรไม่พอ รับสั่งว่าให้เราเอาตัวยายอินมาเฆี่ยนเสีย แล้วเรามากินข้าวที่ห้องเครื่อง แล้วกลับขึ้นไปเฝ้าทูลหม่อมบน สองทุ่มเราทูลลากลับมาตำหนัก นอน.

​วันจันทร์ วันที่ ๑๓ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นเช้าโมงหนึ่ง ลงไปเก็บดอกจำปีที่ต้นเล่น ให้ไปตามป้าโสมมาล้างหน้า แล้วกินข้าว สองโมงนานโปลิต^๕มาตามว่าให้ไปทรงบาตร พระจะล่อง^๖เดี๋ยวนี้ เรารีบไป ไปถึงเจ้านายก็ยังไม่มี ต้องให้เที่ยวตามใหญ่ สามโมงแล้วเราให้นิมนต์พระ พระวันนี้เพียงหกสิบ ต้องซ้อนสองขัน พระหมดแล้วเราขึ้นมาเฝ้าทูลหม่อม สี่โมงรับสั่งให้เราไปเลี้ยงพระเสียก่อน แล้วทูลหม่อมบนจะเสด็จไปสรงน้ำ เลี้ยงข้าวแช่ทีเดียว เราไปเลี้ยงพระ แล้วทูลหม่อมบนเสด็จออกพระที่นั่งอมรินทร สรงน้ำพระปีนี้มาสรงข้างท้องพระโรง ไม่ได้สรงที่สนามหญ้า ทูลหม่อมประทับที่พระที่นั่งสนามจันทร์ สรงเสร็จแล้วเลี้ยงข้าวแช่ พระไปแล้วเสด็จขึ้น (เรา) ได้ประทานเงินวันพระสิบเฟื้อง เที่ยงนานกลับมาเรือน เมื่อเสด็จที่ไพศาล รับสั่งถามยายอินเรื่องของทรงบาตร ยายอินฉุนเราใหญ่ เราไม่เข้ากับผู้ผิดเป็นแน่ เห็นอะไรก็ต้องทูลให้ทูลหม่อมบนทรงทราบ บ่ายสี่โมงนานไปบน เฝ้าที่สวนสวรรค์ เสวยแล้วทรงทิ้งทาน แย่งสนุก แล้วมากินข้าวที่ห้องเครื่อง นึกว่าจะไม่มีสวดมนต์ เรากลับมาเรือน ป้าโสมให้จันไปสืบว่ามี พอเรากลับขึ้นไปอีก ทูลหม่อมบนรับสั่งให้มาจุดเทียนสวด (มนต์) สวดยังไม่ทันจบหาวนอน กลับมานอน.

​วันพฤหัสบดี วันที่ ๑๖ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๘

สองโมงแล้วแต่งตัวไปเรียนหนังสือ เอาผ้าม่วงหางกระรอกสองผืนกับเสื้อยศตัวหนึ่งไปรดน้ำพระยาศรีสุนทร แกดีใจหัวเราะแป้นทีเดียว แล้วเขียนเป็นคาถากับโคลงให้พรเรา^๗ เราได้ให้จดไว้ในสมุดนี้แล้ว บ่ายสามโมงนานนายแกตื่น แต่งตัวเราให้ไปบน คอยตามเสด็จวัดบวรนิเวศน์ เราไปนั่งเล่นอยู่ที่บนเป็นนาน จนสมเด็จแม่ทรงอุ้มน้องหญิงเล็กเข้าไปเฝ้าทูลหม่อมบน วันนี้เป็นวันครบขวบ ทรงรดน้ำสังข์ เจิม แล้วประทานโต๊ะเครื่องคาวหวาน ชามข้าว ขันน้ำ กับเสื้อหมวก หกสำรับ ย่ำค่ำเสด็จวัดบวรนิเวศน์ ทรงรถพระที่นั่งไป ทรงนมัสการสรงน้ำพระเสร็จแล้ว เสด็จไปสรงน้ำเสด็จ​อุปัชฌาย์ ถวายผ้าไตร เราคุยเล่นกับขรัวลุง^๘ แล้วตามเสด็จ จากวัดบวรนิเวศน์มาประทับวัดราชประดิษฐ์ สรงน้ำสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ เสด็จกลับยามเศษ เราหิวข้าวหาวนอนพร้อมทั้งสองอย่าง กลับมาถึงเรือนกินข้าวคำเดียว เมื่อเสด็จออกไปหน้าพระที่นั่งจักรี แขกมาถวายพระพร.

​วันจันทร์ วันที่ ๔ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

สองโมงนานไปเรียนหนังสือ กลับมาสี่โมง คุณชื่น^๙ มหาดเล็กมาลาบวช บ่ายเราไปบน เสด็จออกขุนนาง ฮ่อแตกไปจากทุ่งเชียงคำแล้ว เสด็จอาดิศไม่ต้องไป^๑๐เป็นแน่ เราออกดีใจมาก วันเกิดของเราจะได้ดูละคร รับสั่งใช้เรามาเอายาฟันที่เจ้าเข่งไปประทานเสด็จอาสวัสดิ์ เสด็จขึ้นเกือบย่ำค่ำ เสวยที่สวนสวรรค์แล้วทรงทำเขา เราก็ช่วยทูลหม่อมบนทำ เรากลับมาเรือนเกือบสี่ทุ่ม นอน.

​วันพฤหัสบดี วันที่ ๗ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

โมงนานเรากินข้าวเช้าแล้วไปเรียนหนังสือ พระยาศรีสุนทรยังไม่มา เราไปเฝ้าทูลหม่อมบนในที่ ป้าโสมบอกเราว่าครูมาแล้ว เราออกไป พระยาศรีสุนทรเขียนคาถาบูชาครูให้เราท่อง สามโมงเช้าแรมเซมาวัดเสื้อเรา แล้วเราไปอ่านหนังสืออยู่จนห้าโมงนาน กลับมาแวะลองเสื้อที่โรงเย็บ แล้วกลับมาเรือน เล่นอยู่ที่หลังแดงที่มุข ร้อยกรวยอุปัชฌาย์ บ่ายแต่งตัวไปบน เฝ้าในที่ ทูลหม่อมบนรับสั่งใช้เราให้ใช้ใครไปดูเจ้าพี่ ๆ ที่จะทรงผนวช แต่งตัวแล้วหรือยัง เรามาบอกป้าโสม ๆ ใช้คนไปดู ว่าพึ่งผัดหน้า เราเข้าไปทูล รับสั่งว่าขี้เกียจ เย็นมากแล้ว ย่ำค่ำแล้วเสด็จออกพระที่นั่งจักรี เวียนเทียนสมโภชพี่กิติยากรหนึ่ง พี่รพีพัฒน์ที่สอง พี่ประวิตร^๑๑ที่สาม พี่จิรประวัติที่สี่ สี่พระองค์แต่งพระองค์ทรงเสื้อครุย ทรงผ้าเยียรบับ ทรงนวม แต่งเหมือนเวลาถวายของพระเมื่อโสกันต์ เจ้านายขุนนางมามาก ข้างในก็มาก เป็นคราวแรกที่ทูลหม่อมบนได้ทรงผนวชลูกของท่าน เวียนเทียน ทรงรดน้ำสังข์เจิมแล้วเสด็จขึ้น เราตามเสด็จเข้าไปในที่ แล้วมากินข้าวกับน้องชายโต กลับมาเรือนสองทุ่มนาน นอนทีเดียว.

​วันศุกร์ วันที่ ๘ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

สองโมงนาน เราแต่งตัวใส่เสื้อปักทองแขวนตราจักรีด้วยไปบน เฝ้าในที่ ทูลหม่อมบนยังไม่ทรงเครื่อง สามโมงเศษ ทูลหม่อมบนทรงเครื่อง เสด็จไปพระที่นั่งไพศาลทักษิณ เจ้านายซึ่งจะทรงผนวชแต่งตัวอยู่ที่นั่น เสด็จถึงรับสั่งเรียกภูษามาลาให้เอาชฎาเข้ามาข้างใน สมเด็จตาทรงกำกับเข้ามาด้วย ทูลหม่อมประทานให้ทุกองค์ได้แห่ เวลาสี่โมงเช้าส่งเกยพระที่นั่งดุสิดาภิรมย์ แห่แล้วเสด็จทางใน พระทับพระที่นั่งสุทไธศวรรย์ทอดพระเนตรแห่ กระบวนมาก แต่ไม่มีกระบวนช้าง ผ้าไตรกับบาตรขึ้นเสลี่ยง พระองค์เจ้าทรงยานมาศ แต่งพระองค์ทรงผ้าหางหงส์ ฉลองพระองค์ตาดเจียระบาด ทรงมงกุฎดอกไม้ไหวเหมือนกันทั้งสี่องค์ แห่หมดกระบวนแล้ว ทูลหม่อมบนเสด็จมาประทับพระที่นั่งไชยชุมพล เจ้านาย (ที่จะทรงผนวช) ขึ้นบนเกย ทิ้งทานแล้วจึ่งได้เปลื้องเครื่อง ทูลหม่อมบนเสด็จเข้าไปในพระอุโบสถ ฉันเพลแล้วแต่งตัวเข้าไปในพระอุโบสถ เมื่อเวลาครองผ้านั้น ราชบัณฑิตครองไม่ดี ทูลหม่อมบนรับสั่งให้ขรัวลุงมาครองให้ ทั้งสี่องค์ได้ผ้าไตรมากทีเดียว หลวงปฏิบัติราชประสงค์^๑๒เป็นคนฝรั่งก็ถวาย ​ถวายไตรบวชถวายผ้าเสร็จแล้ว ทูลหม่อมบนเสด็จกลับบ่ายสามโมง เราหิวเต็มทีไม่ได้กินอะไรเลย มาถึงป้าโสมให้กินข้าวที่บน ค่อยยังชั่วหน่อย ป้าโสมร้องไห้ว่าสงสารเราไม่เคยอด แล้วมาเล่นน้ำในสระน้ำพุ แช่อยู่นาน กลับขึ้นมาไม่สบาย กลับมาเรือน ฝนตกปรอย ๆ ถึงเรือนปวดท้องมากขึ้น หมอให้กินยาแล้วนอนหลับ เย็นตื่น สบายดี สองทุ่มขึ้นไปนอน เล่าอะไรเล่นกับป้าโสม สมเด็จแม่รับสั่งบอกเราว่าทูลหม่อมบนเสด็จวัดพระแก้ว เรานอนยามหนึ่ง.

วันอังคาร วันที่ ๑๙ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

ตื่นนอนเช้าก่อนโมง อาบน้ำกินข้าวแล้วไปเรียนหนังสือ ครูยังไม่มา เห็นน้ำพุไหลเต็มสระ เราออกสนุก ลงไปอาบน้ำเล่น แล้วกลับขึ้นมา ออกไปเรียนหนังสือ จางวางพุ่มนำจีนเขียน ตำบลบ้านสวนมะลิ มาถวายตัวเป็นข้าเรา ยังไม่ทันเรียนหนังสือ เฝ้าที่ออกไปบอกว่า ป้าโสมให้เชิญเสด็จเราเข้ามา ให้ไปทรงบาตรแทนทูลหม่อมบน ทูลหม่อมบนไม่เสด็จลง เณรมารับบาตรทั้งสี่องค์ แล้วเรากลับมาเรียนหนังสือ ​กลับจากเรียนย่ำเที่ยงนาน เล่นในห้องหลังแดง พี่เณรรพีพัฒน์เอาของมาให้^๑๓ เย็นเราไปบน เสด็จออกแล้ว เราตามไปเฝ้าที่ออกขุนนาง ย่ำค่ำเสด็จขึ้น เราเอาสมุดรูปที่ป้าโสมให้ไปดูเล่นที่สวนสวรรค์^๑๔ ทูลหม่อมบนทรงจดแปลประทาน มีบ้านเมืองหลายแห่ง เมืองลอนดอนเป็นต้น แล้วเราอาบน้ำที่สวนสวรรค์ สนุกมาก เขาก็เกือบแล้ว ทูลหม่อมบนรับสั่งว่าถ้าแล้วเสร็จจะถ่ายรูป ให้พวกลูก ๆ ของท่านนั่งตามเขา แล้วรับสั่งกับเราว่าปลายปีนี้จะทรงทำเครื่องต้นสำหรับเราจะแห่ลงสรงปีหน้า จะประดับประดาให้

งามกว่าของเก่า ยามนานเราทูลลามาเรือน นอน.

​วันพฤหัสบดี วันที่ ๒๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

ตื่นนอนเช้ากินข้าวต้มในหลังแดงแล้วมานั่งเล่นที่มุข ระทวย^๑๕มาบอกว่าทูลหม่อมบนประทมตื่นแล้ว เราแต่งตัวมาลาคุณยายแล้วขึ้นไปเฝ้าสมเด็จแม่ แล้วไปบนเฝ้าทูลหม่อมบนในที่ ทูลหม่อมเสด็จราวสามโมงเช้า เจ้านายข้างในมาส่งเสด็จตามเคย เสตด็จมาทรงพระราชยานไปประทับตำหนักแพ ตรัสกับเจ้านายขุนนางที่มาส่งเสด็จ เรือเวสาตรีได้ออกจากท่าเกือบสี่โมง บ่ายถึงเกาะเกิด น้ำตื้นเรือเวสาตรีไปไม่ได้ ทูลหม่อมบนต้องเสด็จเรือสตูร รับสั่งเล่าถึงเรื่องมะกะโท ได้เสด็จขึ้นวังบางปอินราวบ่ายสี่โมงเศษ เราไปบ้าน ดูน้ำแห้งมากตามลำคลอง ทุ่มนานเรานอน พอเสด็จลงก็ไฟไหม้ ทูลหม่อมบนเสด็จขึ้นไปทอดพระเนตร (ไฟ) บนพระที่นั่งวิทูรทัศนา^๑๖ เราจะตามเสด็จขึ้นไปก็ไม่ทัน ได้ยินว่าไหม้บ้านพี่หนู.

​วันอังคาร วันที่ ๒๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้ากินข้าวแล้วตามเสด็จสมเด็จแม่ไปบน เสวยข้าวแล้วทรงเครื่อง เสด็จเรือจักรข้าง ไปทอดพระเนตรช้างเผือกที่บ่อโพง^๑๗ ถึงบ่อโพงกลางวัน มีพลับพลาที่ประทับด้วย ช้างงามมาก ถ้ารดน้ำลงแล้วยิ่งเห็นสีตัวงามขึ้น เสียแต่หูขาดไปหน่อย หมอเกาแวนแกอยากจะเย็บ ทอดพระเนตรแล้ว รับสั่งให้เราเอาขนมาถวายสมเด็จแม่ แล้วเสด็จกลับถึงวังแล้วป้าโสมยังไม่มาถึง เรานั่งคอยอยู่ที่ตะพาน มาถึงแล้วเราชวนป้าโสมให้ขึ้นว่าว พอทูลหม่อมบนเสด็จมาทอดพระเนตรที่เรือนใหม่ เราไปเฝ้า แล้วเสด็จมาแวะที่เรือน ประทานแหวนน้องหญิงเล็ก.

​วันเสาร์ วันที่ ๓๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

ตื่นนอนโมงนาน อานน้ำกินข้าวแล้วไปเรียนหนังสือ พระยาศรีสุนทรฝากชื่อช้างเผือกมาถวายทูลหม่อมบน เรากลับมาเกือบย่ำเที่ยง ทูลหม่อมบนยังไม่ประทมตื่น เรากลับมาเรือน บ่ายสี่โมงนานไปเฝ้าที่สวนสวรรค์ ถวายชื่อช้างเผือกแล้วทูลหม่อมบนทรงใช้ให้เรามาเชิญเสด็จสมเด็จแม่ไปตั้งเครื่อง ทูลหม่อมบนเสด็จออก คนมาคอยถวายของเก้อหลายคน เสวยที่สวนสวรรค์ ทรงฉีดน้ำเขา เราเปียกหมด แล้วเรามากินข้าวที่อัฒจันทร์ใหญ่ กลับมาพร้อมกันกับสมเด็จแม่ นอนสี่ทุ่ม.

​วันพุธ วันที่ ๓ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้า กินข้าวแล้วไปเรียนหนังสือ กลับมาจากเรียนหนังสือห้าโมง เราเล่นในห้องแดง บ่ายไปบน ทูลหม่อมบนเสด็จออกขุนนาง รับสั่งใช้ให้เรามาเอาชื่อช้าง เราเข้ามาเอาไปถวาย น้องหญิงใหญ่ถามเราว่าช้างชื่ออะไร เราบอกว่า ชื่อพระเศวตรุจิราภาพรรณ ทูลหม่อมบนรับสั่งว่าเราอุตส่าห์จำได้ พระยาศรีสุนทรหัวเราะใหญ่ กราบทูลว่าเราอ่านหลายหน เสด็จขึ้น เรามากินข้าวกับน้องชายโต สองทุ่มแล้วกลับมาเรือน พบคุณยายที่หน้าห้องบัว คุณยายเล่าให้เราฟังว่าไปนอนวังนั่งคุยกับเสด็จลุงจนสามยาม เสด็จลุงเล่าเรื่องฝรั่งปลูกหมาบ้า^๑๘ ฟังก็สนุกดี ขัน ๆ เราหาวนอน ขึ้นไปนอนเกือบยาม.

​วันเสาร์ วันที่ ๖ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้า เห็นป้าโสมนอนอยู่ข้างสมเด็จแม่ เราดีใจ แล้วเราไปอาบน้ำที่ชาลา กินข้าวแล้วไปเรียนหนังสือ กลับมาจากเรียนหนังสือเที่ยงนาน เล่นตุ๊กตาในหลังแดง บ่ายไปบน เฝ้าในที่ ทูลหม่อมบนทรงเครื่องแล้วเสด็จออกพระที่นั่งจักรี เจ้านครจัมปาศักดิ์มาเฝ้าถวายต้นไม้ทองเงิน เสด็จขึ้นแล้วประทับเสวยที่สวนสวรรค์ เราเข้าถ้ำเล่นสนุก ทูลหม่อมบนกับสมเด็จแม่รับสั่งชมพระยาศรีสุนทรมาก สองทุ่มนานเรากลับมาเรือน นอน.

​วันอังคาร วันที่ ๑๖ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๘

ตื่นนอนเช้ากินข้าวแล้วแต่งตัวไปบน คอยตามเสด็จไปรับช้าง สามโมงแล้วทูลหม่อมบนเสด็จทางพระที่นั่งจักรี ทรงพระราชยานไปลงเรือพระที่นั่งศรี^๑๙ เสด็จโดยกระบวนไปประทับที่แพช้างหน้าวัดละมุด บ่ายโมงนานเสด็จกลับ เราอยู่ที่บนไม่ได้กลับมา (ตำหนัก) เย็นแต่งตัวใส่เสื้อเยียรบับไปตามเสด็จ ทรงพระราชยานไปทอดพระเนตรที่ท่าช้างจะขึ้น ประทับบนพลับพลาหน้าพระที่นั่งสุทไธศวรรย์ ทอดพระเนตรกระบวนแห่ แต่บรรดาช้างเผือกเก่าลงไปรับนำหน้ามาหมด มีพระพิมล^๒๐เป็นต้น ช้างเข้าโรงแล้ว ทูลหม่อมบนเสด็จมาที่โรงช้าง ถวายผ้าไตรพระสงฆ์เป็นอันมาก แล้วทรงจุดเทียนนมัสการ สวดมนต์จบแล้วเสด็จมาประทับพลับพลา ทอดพระเนตรรำโคม โขน เล่นระบำ เสด็จขึ้นทางประตูแถลงยามนาน วันนี้ข้าราชการข้างหน้าใส่เสื้อเยียรบับทั้งนั้น เรากลับมาเรือน คุยกับป้าโสมเล็กน้อย แล้วนอน.

​วันพุธ วันที่ ๑๗ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๘

ตื่นนอนเช้ากินข้าวแล้วแต่งตัวไปบน ทูลหม่อมบนยังไม่ประทมตื่น เราคอยที่ห้องน้องชายโต สี่โมงแล้วทูลหม่อมบนเสด็จพระราชยานหน้าประตูแถลงราชกิจ ประทับที่โรงช้างแล้วแห่สลากภัต^๒๑ มีลิงขี่ม้าสี่คน ยักษ์ขี่ม้าสี่คน แล้วพวกเขนถือธงนำหน้ากระบวน มีพิณพาทย์ผู้หญิง กระบวนแห่สลากภัตล้วนแต่ผู้หญิงทั้งนั้น แล้วมีคนหาบแต่งตัวนุ่งจีบห่มตาดใส่สายสร้อย ของหลวงหาบทอง ของสมเด็จแม่หาบเงิน ต่อไปของเจ้านายผู้หญิง เลี้ยงพระแล้วเสด็จขึ้นทางประตูแถลง เรากลับมาเรือน เย็นแต่งตัวไปบน ตามเสด็จไปสวดมนต์ที่โรงช้าง สวดจบแล้วเสด็จมาประทับพลับพลา ทอดพระเนตรโขนอยู่จนสี่ทุ่มนาน เสด็จขึ้น โขนเล่นเมื่อทศกัณฐ์ให้นางเบ็ญกายจำแลงมา พอถึงเฆี่ยนเบ็ญกายแล้วเสด็จขึ้น เรากลับมาเรือน บ่าว ๆ ไม่มี มีแต่ป้าโสมกับจันกับหญิงสุหร่าย เรานอนห้าทุ่ม.

​วันศุกร์ วันที่ ๑๙ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๘

ตื่นนอนแล้วกินข้าว แต่งตัวไปบน ทูลหม่อมบนกำลังเสวย เราตามเสด็จไปที่โรงช้างสามโมงเศษทูลหม่อมบนเสด็จถึงบนเกย ทรงรดน้ำประทานช้าง แล้วรับสั่งให้เจ้านายต่างกรมทรงรด มีสมเด็จตาเป็นต้น แล้วประทานอ้อยสามท่อนจารึกนามในอ้อยนั้น แล้วรับสั่งให้แห่สลากภัต สลากภัตวันนี้ของเจ้าจอมมารดาและเจ้าจอมหีบทอง งาม ๆ ดีกว่าทุกวัน แล้วประทานรางวัลเจ้านครจัมปาศักดิ์กับเจ้าอุปราช เจ้านครจัมปาศักดิ์นั้นได้หีบทอง เงินก็ได้มาก จะเป็นเท่าไรเราไม่รู้ แต่ไม่ถึงสิบชั่ง แล้วเสด็จขึ้น ท่านผู้ที่รดน้ำช้างนั้นคือกรมหลวงวรศักดา สมเด็จตา กับทูลหม่อมอาสองพระองค์ กับเสด็จลุงเทวัญและเจ้าพระยาพลเทพ เจ้าพระยาศรีพิพัฒน์ แล้วทูลหม่อมบนทรงต่อว่าเจ้าพระยาศรีพิพัฒน์เรื่องไม่ไปรับแพช้าง เย็นเราแต่งตัวไปบน ตามเสด็จไปที่โรงช้าง สมโภชเวียนเทียนแล้วทูลหม่อมบนยังไม่เสด็จมาที่พลับพลา ทรงฟังพราหมณ์กล่อมช้างแล้วจึ่งได้เสด็จมาที่พลับพลา ทอดพระเนตรโขนเล่นเมื่อไมยราพลักอุ้มเอาพระรามไป แล้วมีรำโคมหน้าพลับพลาทุกวัน สี่ทุ่มเสด็จขึ้น เรากลับมาเรือน นอนคุยกับป้าโสม หลับเกือบห้าทุ่ม.

​วันเสาร์ วันที่ ๒๐ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๘

ตื่นก่อนโมง ให้น้อมไปปลุกเอาตัวป้าโสมมาอาบน้ำ (เรา) แล้วเล่นกับหญิงใหญ่^๒๒ในหลังแดง วันนี้ทูลหม่อมบนรับสั่งให้เจ้านายผู้หญิงเสด็จออกไปทอดพระเนตรช้าง สมเด็จแม่ก็เสด็จ บ่ายเราไปบน ตามเสด็จไปประทับที่โรงหน้าวัดพระแก้ว ทรงจุดเทียนเครื่องนมัสการ แล้วถวายเทียน กรมพระปวเรศวริยาลงกรณ์ทรงจุดเทียนไชย แล้วพระสงฆ์สวดมนต์ ทูลหม่อมบนจะทรงหล่อพระไชย แล้วเสด็จประทับโรงช้าง เวียนเทียนสมโภชช้าง แล้วเสด็จมาประทับพลับพลา ทอดพระเนตรโขน เล่นตั้งแต่กุมภกรรณลาทศกัณฐ์ไปเอาหอกมาจากพระราม จนถึงหนุมานเข้ามาเอาน้ำปัญจมหาดงคา ทูลหม่อมบนเสด็จขึ้น เรากลับมาเรือน นอนเกือบห้าทุ่ม.

​วันจันทร์ วันที่ ๒๒ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้ากินข้าวแล้ว ให้ไปดูว่าอาจารย์จะมาหรือไม่มา บ่าวบอกว่ามาแล้ว เราไปเรียนหนังสือ อ่านแล้วกลับมาแวะเฝ้าเสด็จน้า ท่านทรงจัดโต๊ะของน้องชายเล็กได้ประทานจะเลี้ยงพี่น้องวันนี้ น่าเอ็นดูโต๊ะเก้าอี้เล็ก ๆ ทั้งนั้น แล้วทูลหม่อมบนเสด็จมาที่ห้องเสด็จน้า รับสั่งถามเราว่า มาอ่านหนังสือหรือแอบมาถุนข้าวต้มด้วย เสด็จจากห้องเสด็จน้าบ่ายโมงหนึ่ง เราทูลลาเสด็จน้ากลับมาเรือน บ่ายไปบนเฝ้าที่สวนสวรรค์ แล้วได้รับก๊าดเชิญของน้องชายเล็ก มีความในก๊าดว่า สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนารถ ขอเชิญเสด็จสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ มาประชุมเสวยโต๊ะ ณ พระที่นั่งนิพัทธ์พงศ์ถาวรวิจิตร ณ วัน ๒ ๑๑ฯ ๘ ค่ำ ปีระกา สับต๑๘ศก จุลศักราช ๑๒๔๗ เวลาย่ำค่ำพร้อม แต่งพระองค์ตามธรรมเนียม แล้วตามเสด็จไปสวดมนต์พระไชย เสด็จกลับจากสวดมนต์แล้วเลี้ยงโต๊ะ สนุกเป็นที่สุด รวม ๑๒ คน เราเป็นโตกว่าคน เด็กทั้งนั้น ตาน้อยคุยพล่ามใหญ่ ยามหนึ่งเลิก ทูลหม่อมบนเสด็จในที่ เรามาเรือน เล่าถวายสมเด็จแม่แล้วนอน เจ้านายที่กินโต๊ะสิบสองคนนั้นคือ น้องหญิงใหญ่ น้องชายโต น้องชายกลาง น้องชายบริพัตร^๒๓​น้องชายน้อย องค์ชายอาภากร น้องชายยุคล องค์หญิงศศิพงศ์ประไพ องค์ชายเพ็ญ^๒๔ องค์ชายบุรฉัตร^๒๕ ทั้งเราและน้องชายเล็กเจ้าของโต๊ะด้วย รวมเป็นสิบสองคน ออกสนุกมากทีเดียว.

วันศุกร์ วันที่ ๒๖ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นพอนาฬิกาตีหก อาบน้ำแล้วลงไปกินข้าวที่หลังแดง บ่ายไปบน ตามเสด็จไปสวนสราญรมย์ เราเดินจูงกันไปกับทูลหม่อมบน ประทับที่โรงพระเศวตรุจิราภาพรรณก่อนแล้วจึ่งได้เสด็จไปสวน ดอกไม้ไม่ใคร่จะมีอะไร ทูลหม่อมบนประทับเสวยที่สนามโครเก แล้วเสด็จมาทรงหักลำไย เสด็จกลับสองทุ่มเศษ มีคนมายืนถวายฎีกามาก ทั้งผู้ชายผู้หญิงกว่าสิบคน เราจูงกันมากับทูลหม่อมบนจนพ้นประตูกลมไป แล้วทูลหม่อมบนท่านทรงนึกได้ ท่านปล่อยมือเรา เรามาหาป้าโสม ป้าโสมอุ้มเราตามเสด็จสมเด็จแม่ กลับมาถึงเรือนนอน.

​วันเสาร์ วันที่ ๒๗ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๘^๒๖

เราตื่นนอนเช้า ให้น้อมไปตามเอาตัวป้าโสมมา แล้วออกไปอาบน้ำ สมเด็จแม่ยังไม่ประทม รับสั่งให้เราไปกินข้าวต้มกับท่าน แล้วเล่นกับน้องหญิงเล็ก สองโมงแล้วเราแต่งตัวไปบนเรียนหนังสือ แรมเซเอานาฬิกาพกมาทำขวัญวันเกิดเรา เรากลับมา ทูลหม่อมบนเสวยอยู่ เราไปเฝ้าอวดนาฬิกาพก แล้วถวายก๊าด รับสั่งให้เราแจกเสียในเวลานี้ เราให้บ่าวเอาไปแจกตามเจ้านายพี่น้องรวมสามสิบคน แต่ที่เจ็บมาไม่ได้ก็มี เย็นฝนตก เราไปบนกำลังฝน เฝ้าทูลหม่อมบนในที่ ประทานเสื้อวันเกิดเรา เราใส่เสื้อกังเกงกำมะหยี่สีเทาปักทอง แล้วเชิญพระแสงตามเสด็จไปที่ออกขุนนาง แรมเซเอาหมวกกับเสื้อกังเกงมาให้อีก หมวกงามมาก เสื้อก็แปลกกว่าของเรา เสด็จขึ้น เราเก็บพระแสง แล้วมาแต่งตัวที่ห้องรับแขกของสมเด็จแม่ แต่งเครื่องสก๊อต สมเด็จแม่ทรงแต่งตัวให้เรา แล้วไปเฝ้าทูลหม่อมบน ท่านทรงจูงเรามาที่เลี้ยงโต๊ะ เลิกโต๊ะแล้วมีเล่นตลก เด็กเขนปีนี้เล่นดี ออกสนุกมาก เจ๊กพูดเจ๊กดีทีเดียว เราออกชอบ เล่นเลิกแล้วทูลหม่อมบนประทานเงินเรารางวัลสี่บาท คนที่เป็นโปลิต​ไม่ได้ทำอะไรได้สองบาท แล้วตามเสด็จขึ้นมาที่ห้องเหลือง ได้ประทานของเล่น เรารักตุ๊กตากับรถถีบเป็นที่หนึ่ง กลับมาเรือนสี่ทุ่ม ตื่นของเล่น ๆ ใหญ่ นอนสองยามนาน.

วันจันทร์ วันที่ ๒๙ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๘

สามโมงเช้าเราไปเรียนหนังสือ กลับมาจากเรียนห้าโมงนาน เย็นไปบนเฝ้าที่สวนสวรรค์ ทูลหม่อมบนเสวยแล้ว เสด็จออกสวดมนต์ฉลองพระไชยที่พระที่นั่งจักรี สวดมนต์จบยามเศษ พระไชยยังแต่งไม่สำเร็จทั้งห้าสิบ ได้แต่งแล้วสี่องค์ แต่ที่จะประทานเจ้าพี่ไปเมืองนอกเท่านั้น แต่เชิญมาฉลองด้วยทั้งหมด แล้วประทานหนังสือคำสั่งซึ่งทรงทำประทานเจ้าพี่ที่จะไปเมืองนอก ทรงแจกให้เจ้านายทุกพระองค์ แต่เจ้านายข้างในยังได้ประทานไม่ทั่วกัน ยามนานเรากลับมาเรือนนอน.

​วันอังคาร วันที่ ๓๐ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๘

ตื่นเช้าก่อนโมง กินข้าวแล้วแต่งตัวไปบน ทูลหม่อมบนยังไม่เสวย เสวยเสร็จแล้วเสด็จออกพระที่นั่งจักรี ทรงผูกด้ายข้อมือ รดน้ำสังข์ เจิม เจ้าพี่ทั้งสี่องค์ แล้งทรงจูงไปถวายเสด็จกรมพระปวเรศทรงผูกมือ แล้วทูลหม่อมบนทรงตลับพระไชยวัฒน์ผูกพระศอประทานทั้งสี่องค์ แล้วเสด็จลงไปตำหนักแพเมื่อทรงเจิมแล้ว ทูลหม่อมบนมีรับสั่งประทานพรว่า ไปให้เป็นสุขสบาย จงจำคำพ่อสั่งสอน เมื่อเวลาเสด็จถึงตำหนักแพนั้น รับสั่งให้เจ้านายผู้หญิงเสด็จออกมาข้างหน้า แล้วรับสั่งให้เจ้าพี่ ๆ มาทูลลา ลาเจ้าจอมมารดาทั้งสามคนด้วย แต่แม่อ่วมไม่ได้ลงมาคนเดียว พอได้เวลาสามโมงเศษ ทูลหม่อมบนเสด็จลงไปส่งลงเรือโสภณ เมื่อเวลาจะลงเรือนั้นทูลหม่อมบนทรงกอดแล้วจูบทุกองค์ เรือออกแล้ว ทูลหม่อมบนทรงยืนทอดพระเนตรจนลับแล้ว จึ่งได้เสด็จขึ้นมา เสด็จลุงเสด็จอาเสด็จไปด้วยในเรือโสภณหลายพระองค์ เจ้านายขุนนางมาส่งอยู่บนตำหนักแพก็มีมาก แต่เจ้านายข้างในมีสมเด็จแม่กับเสด็จน้าเป็นต้น ทรงพระกันแสงหลายพระองค์ แล้วเสด็จขึ้นมาทรงประเคนเลี้ยงพระที่พระที่นั่งจักรี แล้วแห่พระบรมธาตุของพระสุภูติ^๒๗ส่งมาถวาย ว่าได้มาจากประเทศ​อินเดีย เสด็จอุปัชฌาย์ท่านรับสั่งว่าเป็นพระธาตุพระพุทธเจ้าเป็นแท้ ท่านทรงเลื่อมใสแข็งแรงมาก แล้วทูลหม่อมบนรับสั่งใช้เรามาเรียกทองใบจากเจ้าเข่งเอาไปทรงห่อพระบรมธาตุ แล้วเชิญมาตั้งไว้ในบุษบกงา บุษบกนั้นตั้งบนพระแท่นเศวตฉัตรในพระที่นั่งจักรี เสด็จขึ้น เรากลับมาเรือน ค่ำมีสวดมนต์ สวดจบแล้วมีดอกไม้เพลิง รับสั่งให้เราไปจุด กลับมาเรือนนอนสี่ทุ่มครึ่ง.

วันเสาร์ วันที่ ๔ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้า อาบน้ำกินข้าวแล้วเล่นกระหนาบไป^๒๘ ฝนตกมาก เราอาบน้ำฝน แล้วเย็นแต่งตัวไปบน เฝ้าในที่แล้วตามเสด็จไปทอดพระเนตรเรือนใหม่ของเจ้าสาย เสด็จขึ้น เราตามสมเด็จแม่กลับมาตำหนัก กินข้าว แล้วสมเด็จแม่ทรงหนังสือรามเกียรติ์ประทานเราฟัง เรานอนทุ่มนาน.

​วันพุธ วันที่ ๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

สองโมงเช้า เรากินข้าวแล้วไปบน ออกไปเรียนหนังสือ พระยาศรีสุนทรให้อ่านหนังสือขอม ห้าโมงแล้วเรากลับมาเรือน เล่นในหลังแดง บ่ายไปบน ป้าโสมเจ็บไม่ได้ไปด้วย เรากลับมาเรือนสองทุ่ม.

วันศุกร์ วันที่ ๑๔ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้า นายบอกว่าลูกแม่พร้อมเป็นองค์หญิงทั้งสององค์ เรากินข้าวแล้วแต่งตัวไปบน ทูลหม่อมบนเสวยแล้วเสด็จเรือนเจ้าสาย แล้วเสด็จเรือนแม่พร้อม องค์หญิงน่าเอ็นดู นอนกระโจมเดียวกัน เราออกรักมาก แล้วเสด็จออกทางพระทวารพระที่นั่งจักรี เสด็จไปประทับที่โรงช้าง ให้ละครโหมโรง เป็นนานก็ไม่โหมโรง แห่พระเศวตรุจิราภาพรรณมาขึ้นโรงใหม่ แล้วทูลหม่อมบนทรงจุดเทียนนมัสการ แล้วทรงรดน้ำพระเศวตรุจิราภาพรรณ ทรงประเคนสำรับพระแล้วเสด็จกลับ รับสั่งให้เราอยู่ถวายของพระ แล้วประทานตลับทองคำลงยาสมเด็จตาใบหนึ่ง เป็นรางวัลค่ายาที่ท่านทรงทำมา​ประทานพร้อม เราถวายของพระแล้วกลับมาเรือน เย็นไปบน ตามเสด็จลงสมโภชเดือนองค์หญิงลูกแม่อ่อน^๒๙ ประทานชื่อว่าอรประพันธ์^๓๐

สมโภชเสร็จแล้วเสด็จไปเรือนแม่พร้อม เจ้านายข้างหน้าขอมาเยี่ยมองค์หญิงแฝดที่ประสูติใหม่ เสด็จมาหลายพระองค์ ทูลหม่อมอาพระองค์น้อยเป็นต้น อย่างตื่นแฝด เวียนเทียนโรงช้างไม่ได้เสด็จ รับสั่งให้ลุงจักษ์เวียน เสด็จขึ้น พอถึงบนพระที่นั่งก็สองทุ่ม ยามนานเรากลับมาเรือน นอน.

​วันจันทร์ วันที่ ๑๗ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้ากินข้าวแล้วไปเรียนหนังสือ กลับมาจากเรียนห้าโมงนาน กินข้าวกลางวันแล้วไปหาลุงจักษ์ที่เรือนแม่พร้อม ลุงจักษ์มาเปลี่ยนเตียงใหม่ เย็นแต่งตัวไปบน ตามเสด็จลงสมโภชหญิงแฝด คุณยายอุ้มองค์เล็ก ยายอินอุ้มองค์ใหญ่ น่ารักจริงๆ เมื่อสมโภชแล้วทูลหม่อมบนรับสั่งให้สมเด็จแม่ผูกข้อมือให้องค์หญิงด้วย รับสั่งว่าเป็นสมเด็จยาย แล้วทูลหม่อมบนทรงลืมสายสิญจน์ รับสั่งให้เรากลับขึ้นไปหยิบลงมา ฝนกำลังตกด้วย ป้าโสมอุ้มเรารีบไป ได้ลงมาถวายแล้วเสด็จขึ้น ฝนก็ยังตกอยู่ ทูลหม่อมบนต้องทรงฉลองพระองค์กันฝน เสวยในพระฉากห้องเหลือง เราออกมากินข้าว แล้วกลับมาตำหนักสองทุ่มนาน วันนี้ก่อนสมโภชเสด็จออกรับแขกเมืองที่พระที่นั่งจักรี เราไม่ได้ออกไปตามเสด็จ ไม่รู้ว่าแขกเมืองอะไร.

​วันเสาร์ วันที่ ๒๙ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้า ลงมากินข้าว ป้าโสมบอกเราว่า วังหน้าสิ้นพระชนม์เสียแล้วแต่เมื่อคืนนี้ ป้าโสมจะลาเราไปสรงน้ำ สามโมงเช้าเราไปเรียนหนังสือ กลับมาย่ำเที่ยง บ่ายเราไปเรียนหนังสือ ทูลหม่อมบนเสด็จไปสรงน้ำพระศพวังหน้า พระยาศรีสุนทรไม่อยู่ ไปตามเสด็จด้วย เราไม่ได้อ่านต้องกลับมาเรือน เย็นฟังป้าโสมเล่าถึงวังหน้าว่าเจ้านายน้องๆ ไม่ได้โกนหัว โกนแต่ลูกๆ ลูกมีทั้งใหญ่ทั้งเล็กรวม ๒๑ วังหน้าพระชนมพรรษา ๓๗ ปี^๓๑ ทิวงคตเวลาห้าทุ่มครึ่ง.

​วันพฤหัสบดี วันที่ ๑๐ กันยายน พ.ศ. ๒๔๒๘

สองโมงนานไปเรียนหนังสือ อาจารย์ยังไม่มา คอยอยู่จนสามโมงเศษ อาจารย์มาสี่โมงนาน ไปวัดพระแก้ว ถวายสังฆทานของสมเด็จแม่ วันนี้เป็นวันคล้ายวันประสูติของท่าน เราไปกับเสด็จลุงกรมหมื่นอดิศร ไปทางนอก น้องชายน้อยไปทางข้างใน ถวายสังฆทานครบร้อยหนึ่ง แล้วมาดูเขียน^๓๒จนรอบพระระเบียง กลับมาเที่ยงนาน กินข้าวกับสมเด็จแม่ แล้วมาเล่นในหลังแดง บ่ายเจ้าพนักงานเข้ามาเรือนแม่พร้อม เราทิ้งทานอัฐสิ้นราวแปดบาท สนุกจริง ๆ แล้วเราไปบน ถวายต้นไม้ทูลหม่อมบนคู่หนึ่ง เสด็จเข้าไปเสวยทุ่มเศษ เสด็จออกมาสวดมนต์ที่ห้องเหลือง เราหาวนอนๆ หลับ สวดมนต์จบเราตื่น ทูลหม่อมบนเสด็จมารับสั่งกับเจ้านายผู้หญิง แล้วเสด็จในที่ เรากลับมาเรือน วันนี้ทูลหม่อมบนประทานแส้ม้าเป็นของโปรดของทูลหม่อมปู่กับสมเด็จแม่ ทูลหม่อมบนรับสั่งว่า สมเด็จแม่ชอบทรงม้า แล้วเอาไว้สำหรับเรายืม.

​วันศุกร์ วันที่ ๑๑ กันยายน พ.ศ. ๒๔๒๘

สามโมงเช้าแต่งตัวไปบน เฝ้าในที่ สามโมงเศษทูลหม่อมบนเสด็จออกสรงมูรธาภิเษก สรงเสร็จแล้วเลี้ยงพระ พระยาศรีสุนทรอ่านประกาศเทวดา พระไปแล้วเสด็จเข้ามาข้างใน ทรงตั้งคุณยายให้เป็นเจ้าคุณ ประทานเครื่องยศ คือ พานหมากทองคำเครื่องในลงยา ๑ หีบหมากลงยา ๑ กาทองรองถาด ๑ กระโถนทอง ๑ แล้วรับสั่งให้ช่วยดูแลการรั้ววังด้วย กำลังพระฉัน ทูลหม่อมบนประทานพระไชยองค์เล็กสมเด็จแม่กับเสด็จน้า เสด็จขึ้นแล้ว เรากลับมาเรือน เย็นไปบน กำลังเวียนพระเทียนพระชนมพรรษา แล้วเชิญหีบพระมหาสังข์ตามเสด็จไปสมโภชองค์แฝด ประทานนามองค์ใหญ่ว่า วรประภาพิไลย องค์เล็กว่า วรประไพพิลาศ ได้ของขวัญมาก สมโภชเสร็จแล้วเสด็จขึ้นประทับเรือนใหม่เจ้าสาย รับสั่งให้เราเชิญหีบพระมหาสังข์ขึ้นไปเก็บ แล้วเรากลับมาเรือน กินข้าวแล้วนอนทุ่มนาน.

​วันเสาร์ วันที่ ๑๒ กันยายน พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้ากินข้าวแล้ว ไปเรียนหนังสือ แล้วกลับมาเรือน เย็นไปบน เฝ้าในที่แล้วตามเสด็จออกไปที่ออกขุนนาง ใบบอกเรื่องจับผู้ร้ายๆ ได้รับเป็นสัตย์แล้ว เสด็จขึ้นเสวยที่สวนสวรรค์ แล้วเสด็จเรือนใหม่เจ้าสาย เรากลับมาตำหนัก นอนสองทุ่มเศษ กับเรารู้ว่าทูลหม่อมบนทรงเปลี่ยนนามองค์หญิงแฝดใหม่ว่า ประภาพรรณพิไลย องค์หนึ่งว่าประไพพรรณพิลาศ.

​วันเสาร์ วันที่ ๒๔ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้ากินข้าวแล้ว ชวนน้องชายน้อยไปเที่ยวในสวน สี่โมงนานพระมาหมดแล้ว เจ้าเข่งให้เฝ้าที่มาบอกเราไปเลี้ยงพระที่พระที่นั่งอมรินทร์ เลี้ยงพระสดับปกรณ์เสร็จแล้ว ไปถวายพระราชกุศลทูลหม่อมบน แล้วกลับมาเรือน พระอมรวิสัย^๓๓มาทูลลาสมเด็จแม่ไปราชการทัพฮ่อ จะยกทัพวันแรม ๑๑ ค่ำ เราไปบน ทูลหม่อมบนรับสั่งให้เราไปมีเทศน์ที่พระที่นั่งอมรินทร์ มีเทศน์จุดดอกไม้เพลิง เสร็จแล้วมาเฝ้าทูลหม่อมบนในที่ ห้าทุ่มตามเสด็จลงแพ วันนี้ออกสนุกมากกว่าทุกวัน ได้จุดดอกไม้มาก แล้วจุดกระทงเล็กๆ ด้วย เสด็จขึ้นเกือบเจ็ดทุ่ม เรากลับมาเรือน นอนเจ็ดทุ่มนาน.

​วันเสาร์ วันที่ ๓๑ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้า กินข้าวแล้วโกนผม แล้วแต่งตัวใส่เกี้ยวยอดไปบน เข้าไปเฝ้าทูลหม่อมบนในที่ แล้วไปถ่ายรูป แล้วกลับมาคอยตามเสด็จ^๓๔ ทูลหม่อมบนทรงเครื่องเสร็จแล้วเสด็จออกมาทรงชฎาห้ายอด ปีนี้ทรงแต่ฉลองพระองค์ครุย ไม่ได้ทรงเครื่องต้นเหมือนคราวก่อน เสด็จลงไปส่งเราลงเสลี่ยงกงที่เกยหน้าพระที่นั่งจักรี แล้วเสด็จไปทรงฉายพระรูป เสร็จแล้วเสด็จลงเกยพระที่นั่งอาภรณ์ ทรงพระที่นั่งพุดตาลแห่กระบวนเดินไปถึงศาลาเหนือพระที่นั่งสุทไธศวรรย์ เราเห็นสมเด็จแม่เสด็จมาทอดพระเนตร ประทับวัดพระเชตุพนที่หนึ่ง วัดราชบูรณะที่สอง วัดราช (ประดิษฐ์) ที่สาม วัดสุทัศน์ที่สี่ รวมสี่วัด วัดที่สามเราแจกของ ทูลหม่อมบนรับสั่งให้เราถวายของพระด้วย วันนี้เราถูกทุ่ม^๓๕ใหญ่ เราต้องเหว^๓๖ พากันชมงามกระหนาบไป เราไม่ได้เปลื้องเครื่องจนกลับมาเรือนเวลาบ่ายห้าโมงนาน คนในวังก็ดูมาก เปลื้องเครื่องแต่งตัวแล้ว ดูตำราช้างที่คุณยายคลัง^๓๗เอามาให้ นอนสองทุ่มเศษ.

​วันอาทิตย์ วันที่ ๑ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้า กินข้าวแล้วเล่นตุ๊กตา ป้าโสมซื้อมาให้เป็นค่าจ้างที่เราแต่งตัวไปตามเสด็จกฐินเรียบร้อยดี สามโมงเศษแต่งตัวเหมือนเมื่อวานนี้ แต่เปลี่ยนเสื้อเป็นตาดเหลือง วานนี้ตาดขาว แล้วขึ้นเสลี่ยงไปบน สมเด็จแม่ก็เสด็จด้วย แล้วตามเสด็จทูลหม่อมบนลงไปตำหนักแพ ทูลหม่อมบนทรงพระมหาพิชัยมงกุฎ แล้วเสด็จทรงเรือพระที่นั่งอนันตนาคราช เรืออเนกภุชงค์เป็นเรือเปลื้องเครื่อง สมเด็จแม่ลงไปทอดพระเนตรที่เรือไฟ เรานั่งบนบุษบก ประทับวัดอรุณที่หนึ่ง วัดโมลีโลกที่สอง วัดหงส์ที่สาม วัดราชสิทธิ์ที่สี่ เมื่อกลับจากวัดที่สี่ ทูลหม่อมบนรับสั่งว่าแดดไม่ร้อนแล้ว ให้เราลงมานั่งที่หน้าบุษบกต่อทูลหม่อมบนลงมา เสด็จกลับวันกว่าพยุหยาตราบก เรากลับมาเรือน เปลื้องเครื่องแล้วเล่นอะไรเล็กน้อย นอนเกือบยาม.

​วันพฤหัสบดี วันที่ ๑๒ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้า กินข้าวแล้วไปเรียนหนังสือ เที่ยงกลับมาเรือน โจษกันว่าคุณหญิงประสูติแล้วเป็นผู้ชาย สมเด็จแม่เสด็จ เราตามเสด็จไป ลูกอ้วนขาว แล้วเรากลับมากินข้าวกลางวัน ประสูติหมอและปี่พาทย์มาไม่ทัน เย็นเราไปบน สมเด็จแม่ฝากของไปถวายทูลหม่อมบน เป็นของๆ สมเด็จแม่ฝากไปประทานโยมพระสุภูติเมืองลังกา กับเกี้ยวที่เราใส่เมื่อกฐินไปส่งด้วย เราขึ้นไปทูลหม่อมบนยังไม่ประทมตื่น เราออกไปเรียนหนังสือ ทูลหม่อมบนประทมตื่น เรากลับเข้ามาทูล แล้วตามเสด็จไปที่ออกขุนนาง เสด็จขึ้นเกือบทุ่ม เสวยที่สวนสวรรค์ วันนี้ไม่ได้เล่นพระ^๓๘ เรามาเรือน นอนสองทุ่มนาน.

​วันจันทร์ วันที่ ๒๓ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๒๘

ตื่นนอนเช้าสองโมงนาน ฝนตก เรากินข้าวแล้วป้าโสมบอกเราว่าเจ้าเข่งให้เฝ้าที่มาบอกให้เราไปเลี้ยงพระสดับปกรณ์ เราแต่งตัวไปเลี้ยงพระที่พระที่นั่งอมรินทร์ เสร็จแล้วเรากลับมาจะถวายพระราชกุศล ทูลหม่อมบนยังไม่ประทมตื่น เรากลับมาเรือน เล่นในห้องรับแขก เรารู้ข่าวว่าองค์หญิงเยาวภามาอยู่ที่เรือนเรา คุณหญิงเป็นโรคปัจจุบันอาการมาก บ่ายสามโมงเราไปบน คิดว่าจะไปเรียนหนังสือ พระยาศรีสุนทรไม่มา เราไปเฝ้าทูลหม่อมบน บ่ายสี่โมงนานเขามากราบทูลว่าคุณหญิงตายแล้ว เราสงสารลูกทั้งสองคน คนผู้ชายยังไม่ได้สมโภชเดือน ยังเล็กทั้งสองคน ต้องมาอยู่ที่เรือนเรา เราตามเสด็จทูลหม่อมบนออกไปข้างหน้า ประทับห้องไปรเวต รับสั่งปรึกษาจะบอกข่าวคุณหญิงถึงองค์สาย^๓๙ จะทางตะละกราฟหรือหนังสือ เสด็จขึ้นสองทุ่มนาน ทรงประคบ เรามาเรือนยามหนึ่ง.

​วันอังคาร วันที่ ๒๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๒๘

สามโมงเช้าเราไปเรียนหนังสือ กลับมาเรือนย่ำเที่ยง บ่ายทูลหม่อมบนเสด็จลงมาที่เรือนเรา เอาพระธำมรงค์มาผูกมือองค์หญิงองค์ชายลูกคุณหญิง แล้วเสด็จขึ้น องค์หญิงตามเสด็จขึ้นไปด้วย ได้ประทานดุมเพชรของแม่อีกสำรับหนึ่ง เย็นเราไปบน ตามเสด็จไปที่ออกขุนนาง เสด็จขึ้นทุ่มหนึ่ง เรากลับมาเรือน ใบบอกอ่านถวายวันนี้เรื่องผู้ร้าย นอนสองทุ่มนาน.

​วันศุกร์ วันที่ ๒๗ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้า กินข้าวแล้วไปเรียนหนังสือ เสด็จน้าประชวรพระครรภ์ เราไปเฝ้าทูลหม่อมบนก่อนแล้วออกไปเรียนหนังสือ บ่ายสองโมงเศษประสูติเป็นผู้ชาย^๔๐ เราดีใจมาก เราได้รับไว้กับเสด็จน้าแล้วว่าถ้าเป็นผู้ชาย เราจะทำขวัญสิ่งของ ถ้าเป็นผู้หญิงเราไม่ให้ เย็นกินข้าวที่บน สมเด็จแม่รับสั่งให้เรานอนบน เรานอนกับน้องๆ ในห้องประทมเก่าของเสด็จน้า นอนสี่ทุ่ม เมื่อเรามานอนสมเด็จแม่เสวยอยู่ เรากินเครื่องฝรั่งด้วยแล้วตามเสด็จสมเด็จแม่ไปดูดาวตก เรายังไม่เคยเห็นเลย ตกมากจริง ๆ^๔๑ ลางทีก็เห็นย้อยลงมายาว คล้ายดอกไม้เพลิง วันนี้พระยาภาส^๔๒ได้ให้สมุดนิทานฝรั่งต่างๆ เราหลายเล่ม.

​วันพุธ วันที่ ๒ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้า กินข้าวแล้วแต่งตัวไปตามเสด็จพระมหาปราสาท เช้าทูลหม่อมบนเสด็จทางข้างใน เลี้ยงพระเสร็จแล้วเวียนเทียน เสด็จขึ้น เราให้ป้าโสมโกนผมแล้วนอนกลางวัน ตื่นย่ำค่ำ กินข้าวแล้วแต่งตัวไปตามเสด็จ สองทุ่มเศษทูลหม่อมบนเสด็จลงพระที่นั่งไพศาลทักษิณ พระสวดมนต์จบแล้วเสด็จไปรับสั่งกับเจ้านายข้างหน้า เสด็จขึ้นรับสั่งกับเจ้านายข้างในถึงเรื่องพม่าเสียเมืองกับอังกฤษ ท่านทรงเวทนา เสด็จขึ้น เราไม่หาวนนอน อ่านหนังสือทูลหม่อมทรงแต่งประทานเรื่องจันทรวงศ์มณี เราหัวเราะใหญ่ ขันมาก ใครฟังที่ไม่หัวร่อไม่มีเลย เรานอนสองยาม.

วันเสาร์ วันที่ ๑๒ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้าก่อนโมง กลับลงมากินข้าวที่เรือน สามโมงนานแต่งตัวไปบน ใส่เสื้อเยียรบับ ถึงบนแม่แสบอกว่าทูลหม่อมบนจะทรงเครื่องจักรี เราให้ไปตามป้าโสมมาแต่งตัวใหม่ ห้าโมงทูลหม่อมเสด็จทรงพระราชยาน เราตามเสด็จไปบนพระราชยานด้วย ถึงวังเสด็จตา พอได้เวลาพระฤกษ์​สรงแล้ว พระยาศรีสุนทรอาจารย์เราอ่านประกาศ ในเวลานั้นเราได้ยืนในที่ประชุมข้างทูลหม่อม ทูลหม่อมประทานพระสุพรรณบัฏแล้วประทานพระแสง พระธำมรงค์ พระดุมอย่างเก่า แล้วเราตามเสด็จขึ้นไปบนตำหนักที่ทำใหม่ เลี้ยงโต๊ะเสร็จแล้วเสด็จกลับ ที่หน้าท้องพระโรงมีงิ้วของเราด้วย ป้าโสมกลับจนบ่าย บอกเราว่าดูงิ้วของเราจึ่งกลับช้าไป ค่ำทูลหม่อมเลี้ยงโต๊ะฝรั่ง เราคอยอยู่จนเสด็จขึ้นสี่ทุ่มนาน ได้ประทานของแจกของสมเด็จตา ขันครอบกับกระโถน นอนห้าทุ่ม.

วันอังคาร วันที่ ๑๕ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้ากินข้าวที่ในสวน สามโมงจึ่งได้ไปเรียนหนังสือ กลับมาจากเรียนหนังสือเที่ยงนาน กินข้าวกลางวันแล้วเล่นกับยายอิน สนุกมาก เย็นไม่ได้ไปบน ที่เรือนมีสวดมนต์สมโภชเดือนองค์ชายลูกคุณหญิง สมเด็จแม่รับสั่งให้เราอยู่จุดเทียน เป็นพระธุระของสมเด็จแม่ทั้งนั้น ทูลหม่อมบนประทานนามว่ารังสิตประยูรศักดิ์^๔๓ พระไปแล้วออกมาดูเย็บพระอู่อยู่ที่มุข นอนยามนาน.

​วันเสาร์ วันที่ ๑๙ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้าไปเรียนหนังสือ กลับเที่ยงนาน ป้าโสมไม่อยู่ไปเยี่ยมประชวรทูลหม่อมอาองค์ใหญ่ เรามาเล่นตุ๊กตาอยู่ที่มุข เย็นไปบน เฝ้าในที่ เรานุ่งผ้าพื้นสีม่วงแก่ไป ทูลหม่อมบนรับสั่งว่ารำคาญพระเนตร ให้เราไปผลัดเสียใหม่ แล้วเสด็จไปเสวย เสร็จแล้วประทานของวันเกิดน้องหญิงใหญ่ ได้ตุ๊กตาถ้วยมาก แล้วทูลหม่อมบนทรงเครื่องใหญ่^๔๔ เราฟังอ่านโคลงเทศน์มหาชาติ ขับเสภาจนทรงเครื่องเสร็จ จึ่งกลับมากินข้าวเย็นที่เรือน.

วันพุธ วันที่ ๒๐ มกราคม พ.ศ. ๒๔๒๘

สามโมงเช้าเราไปเรียนหนังสือ กลับห้าโมงนาน บ่ายไปบนเฝ้าในที่ แล้วตามเสด็จไปที่ออกขุนนาง รับสั่งให้เรามาเชิญพระมหามาลา เสด็จวัดพระแก้วทอดพระเนตรพระไล่หนังสือ เสด็จกลับจากวัดทุ่มหนึ่ง ทรงจุดเทียนเทวรูปที่จะไปแห่ช้าหงส์^๔๕ เสด็จขึ้น เรากลับมาเรือน ดูสมุดรูปที่ป้าโสมซื้อให้วันนี้ นอนสองทุ่มนาน.

​วันเสาร์ วันที่ ๒๓ มกราคม พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้ากินข้าวเสร็จแล้ว แต่งเครื่องจักรีตามเสด็จทูลหม่อมบนไปวังทูลหม่อมอา พระฤกษ์สามโมงกับสิบห้านาที สรงแล้วรับพระสุพรรณบัฏ อ่านคำประกาศเหมือนกันกับทูลหม่อมอาพระองค์ใหญ่ เสร็จแล้วทูลหม่อมเสวยโต๊ะพร้อมด้วยเจ้านาย เราก็กินด้วยเหมือนที่วังสมเด็จตา ต้นไม้ทองเงินที่ถวายทูลหม่อมดูงามแกรนไม่มีใครเหมือน ของแจกก็ดูเหมือนท่านผู้ที่ได้จะยินดีมาก หนังสือราชประวัติทั้งสี่แผ่นดิน เราได้ยินคนพูดว่าชอบหลายคน เราได้(กระ)เป๋าหิ้วก้าไหล่ทองกับเครื่องเขียนหนังสือ กับสมุดหนังสือราชประวัติเล่มหนึ่ง เครื่องกาแฟของเล่นก้าไหล่ทองชุดหนึ่งเราให้องค์หญิงเยาวภา เสด็จกลับบ่ายสองโมง ค่ำเราไปบน เฝ้าที่บอกว่าทูลหม่อมบนทรงละเลงขนมเบื้องด้วยพระหัตถ์ของท่านเอง เรากิน ช่างอร่อยเสียจริงๆ เรากลับมาสองทุ่มนาน นอนฟังป้าโสมอ่านพระราชประวัติ.

​วันพฤหัสบดี วันที่ ๑๑ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นนอนเช้าก่อนโมงเล่นในห้องรับแขก บ่ายไปดูป้าโสมจัดของลงหีบ เย็นไปบน ทูลหม่อมบนเสด็จออกรับแขกเมือง เสด็จขึ้นจากข้างหน้าเกือบทุ่ม เราออกไปรับฎีกา ได้รับมาทุกฉบับแล้วเข้าไปเฝ้าในที่ น้องชายโตเข้าไปซน ทูลหม่อมท่านกริ้ว เรากับน้องหญิงใหญ่พลอยถูกด้วย เราเสียใจมากจนร้องไห้ แล้วกลับมาเรือน กินข้าวแล้วนอนยามหนึ่ง.

วันอังคาร วันที่ ๙ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

ตื่นนอนเช้ากินข้าวแล้วแต่งตัวไปบน คอยตามเสด็จไปวัดราชบพิธ ทูลหม่อมเสด็จพร้อมด้วยกระบวนข้างใน ประทับสวนสราญรมย์ก่อน ได้เวลาจวนเพลจึ่งได้เสด็จวัด เลี้ยงพระถวายของไทยทานและผ้าตามเคย แล้วเสด็จไปที่พระเจดีย์สมเด็จป้า ทรงวางพวงมาลัยดอกกุหลาบขาวทูลหม่อมทรงทำเองที่สวน สมเด็จแม่ก็ทรงวางพวงหนึ่ง เรากับน้องชายโตวางด้วยคนละพวง แต่มาลัยสองพวงนี้เสด็จลุงกรมหมื่นภูธเรศประทาน สดับปกรณ์แล้วเสด็จกลับ เย็นแต่งตัวไปบน ค่ำตามเสด็จไปวังเสด็จอาจิตรเจริญ สวดมนต์เย็น จะรับตำแหน่งพระยศเป็นกรมขุน เสด็จกลับราวสองทุ่ม.

​วันจันทร์ วันที่ ๒๙ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๘

เราตื่นก่อนย่ำรุ่ง ไม่สบาย ลงท้องไปครั้งหนึ่ง ทีหลังอีกหลายครั้ง อาเจียน ๒ ครั้ง เราตกใจกลัวจะตาย สมเด็จแม่ขึ้นไปกราบทูลทูลหม่อมบน ท่านเสด็จลงมา รับสั่งให้ไปตามหมอเกาแวน องค์สาย พระยาอมรสาตร์ หมอจ๋าย เสด็จลุง กรมหมื่นภูธเรศ เสด็จลุงเทวัญ เราไม่สบายมาก เสด็จลุง เสด็จอาก็เข้ามาหลายพระองค์ มีทูลหม่อมอาองค์ใหญ่องค์น้อยเป็นต้น ข้างในก็เสด็จมากหลายพระองค์ เรานอนหลับบ้าง ตื่นบ้าง ไม่ใคร่จะสบาย เมื่อคืนนี้ก็ไม่ได้นอนยังรุ่ง ปวดท้องเหลือทน.