ประวัติศาสตร์จากโคลงมังทราตีเชียงใหม่

ประเสริฐ ณ นคร

คุณไกรศรี ขอให้ข้าพเจ้าเขียนบทความเกี่ยวกับโคลงมังทราตีเชียงใหม่ เพื่อความสมบูรณ์ ทั้งนี้เพราะข้าพเจ้าเคยนำโคลงมังทราตีเชียงใหม่ตอนที่เกี่ยวกับประวัติศาสตร์ลงพิมพ์ในวารสารสมาคมภาษาและหนังสือ ปีที่ ๓ ฉบับที่ ๑ เดือนมกราคม ๒๕๐๕ และเขียนเรื่อง “กองทัพอยุธยายกไปเชียงใหม่ ใน พ.ศ. ๒๑๕๑ และใน พ.ศ. ๒๑๕๗” ลงในแถลงงานประวัติศาสตร์เอกสาร โบราณคดี (ป.อ.บ.) ปีที่ ๖ เล่ม ๓ เดือนกันยายน ๒๕๑๕ ข้าพเจ้าได้ย่อบทความทั้งสองมาไว้ ณ ที่นี้ด้วยแล้ว

โคลงมังทราตีเชียงใหม่กล่าวถึงเหตุการณ์สมัย พ.ศ. ๒๑๕๘ ตรงกับแผ่นดินพระเจ้าทรงธรรม (พ.ศ. ๒๑๕๓--พ.ศ. ๒๑๗๑) ซึ่งไม่ปรากฏรายละเอียดในพงศาวดารโยนก ข้อความบางตอนตรงกับพงศาวดารพม่าและรามัญ (ดูหนังสือไทยรบพม่า เล่ม ๑) และบางตอนก็แปลกความกันไปบ้าง ต้นฉบับเป็นตัวหนังสือฝักขาม ซึ่งกลายไปจากตัวหนังสือของพ่อขุนรามคำแหง ฉบับหนึ่งเป็นของคุณสงวน โชติสุขรัตน์ ซึ่งพุทธวงศ์ภิกขุคัดไว้เมื่อปี พ.ศ. ๒๓๘๐ อีกฉบับหนึ่งเป็นของวัดเชียงหมั้น, ซึ่งสุรินทคัดไว้เมื่อปี พ.ศ. ๒๓๘๑ ต่อมาได้ต้นฉบับจากท่านมหาหมื่นวัดเจดีย์หลวงมาอีกฉบับหนึ่ง เริ่มต้นตั้งแต่โคลงบทที่ ๒๒ ไป และตอนกลางก็ขาดหายไปอีก ๕๘ บท และใบสุดท้ายก็ขาดหายไป จึงไม่ทราบว่า ผู้ใดคัดไว้ตั้งแต่เมื่อใด ต้นฉบับที่ข้าพเจ้าคัดไว้มีโคลงเพียง ๒๔๙ บท แต่ฉบับที่มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ตีพิมพ์เป็นภาคปริวรรต ลำดับที่ ๑๓ โคลงมังทรามี ๓๐๐ บท บทที่เพิ่มขึ้น ๖๐ บท คือ บทที่ ๘๕, ๘๖, ๑๐๓, ๑๐๔, ๑๑๒, ๑๒๘, ๑๓๑, ๑๓๓, ๑๕๒, ๑๕๓, ๑๕๖-๑๕๙, ๑๖๑-๑๗๙, ๑๘๑, ๒๘๓, ๑๘๔, ๑๘๖, ๑๙๐, ๑๙๑, ๑๙๘, ๒๐๐, ๒๗๖-๒๙๔ ส่วนที่ข้าพเจ้าคัดไว้มีเกินกว่าของมหาวิทยาลัยเชียงใหม่เพียง ๙ บท คือ หลังบทที่ ๑๐๘, ๑๓๒, ๒๕๐, และ ๒๗๕ อย่างละบท​หนึ่ง และหลังบทที่ ๑๓๐ มี ๔ บท และบทที่ ๑๐๒ ของมหาวิทยาลัยเชียงใหม่มีใจความเท่ากับบทที่ ๑๐๐ และ ๑๐๑ ของข้าพเจ้ารวมกัน

เมื่อสามสี่ปีมานี้ อาจารย์สิงฆะได้รวบรวมวรรณคดี ตำนาน ชาดก ของลานนา ฯลฯ มาถ่ายไมโครฟิล์มไว้หลายหมื่นหน้าใบลาน และหอพระสมุดแห่งชาติได้รับไว้ชุดหนึ่ง ในบรรดาวรรณคดีมีเรื่องโคลงมังทราตีเชียงใหม่ ซึ่งคัดเป็นอักษรไทยปัจจุบันด้วยลายมือข้าพเจ้าเอง มอบให้คุณสงวน โชติสุขรัตน์ ไว้นานมาแล้ว จนข้าพเจ้าจำไม่ได้ว่าเคยส่งเรื่องนี้ไปให้คุณสงวน

เข้าใจว่า ผู้แต่งโคลงเรื่องนี้จะแต่งขึ้นจากประสบการณ์ของตนเอง หลังจาก พ.ศ. ๒๑๕๘ ไม่นานนัก ภายหลังผู้แต่งได้รับแต่งตั้งจากมังทรา ให้เป็นพระยากินเมืองเถิน (ดูบทที่ ๒๔๗) คำว่า มังทรา หรือ มังตรา ใช้กับเชื้อสายพระเจ้าแผ่นดินพม่าทุกพระองค์

ข้อความที่น่ากล่าวถึง คือ มังราย ซึ่งทั่วไปเรียกว่า พญาเม็งราย เป็นเชื้อพระวงศ์ขุนเจื่องมหาราช สร้างเมืองเชียงใหม่ขึ้นเมื่อ พ.ศ ๑๘๓๙ และสืบเชื้อสายต่อมาจนกระทั่งพระเจ้าบุเรงนองยกมาตีเชียงใหม่ได้เมื่อ พ.ศ. ๒๑๐๑ ในสมัยพระเจ้าเมกุฏิ (ท้าวเมกุ หรือ ท้าวแห่งแม่น้ำกุ)^๑ แต่ยังมอบให้พระเจ้าเมกุฏิเป็นเจ้าเมืองเชียงใหม่ต่อไปจนพระเจ้าเมกุฏิแข็งเมืองขึ้นใน พ.ศ. ๒๑๐๗ พระเจ้าบุเรงนองจึงมาตีเชียงใหม่ได้แล้วยกพระนางวิสุทธเทวี ซึ่งเป็นเชื้อสายพระเจ้ามังรายขึ้นครองเมืองเชียงใหม่^๒ และให้เชียงใหม่มีเมืองขึ้นตามเดิม แต่ต้องส่งส่วยเพียงเล็กน้อย^๓

พ.ศ. ๒๑๒๑ พระนางวิสุทธเทวีถึงแก่พิราลัย พระเจ้าบุเรงนองยกเจ้าสาวัดถีนรตรามังช่อ หรือ มังนรธาช่อ ซึ่งเป็นโอรสของพระองค์ขึ้นครองเมือง^๔ ที่ทำได้เช่นนี้เจ้าสาวัตถี น่าจะเป็นโอรสของพระนางวิสุทธเทวีด้วย เพราะโคลงบทที่ ๑๒ ​กล่าวว่า พระนางเป็นแม่ของมังทรา คงหมายถึงมังทราที่ได้มาครองเชียงใหม่นั่นเอง พงศาวดารโยนก เรียกผู้ครองเมืองสาวัตถีผู้นี้ว่า เมงซานรธามังคุย

พระยารามเดโช ขึ้นไปเป็นเจ้าเมืองเชียงแสน^๕ ประมาณ พ.ศ. ๒๑๔๑ ถึง พ.ศ. ๒๑๔๔ จึงถูกพวกล้านช้างตีแตกไป และได้ไปเป็นเจ้าเมืองฝาง ระหว่างเวลาเดียวกันนี้ พวกลานนาหลายเมืองกระด้างกระเดื่องต่อพระเจ้าเชียงใหม่ และหันไปสนับสนุนพระยารามเดโช ประจวบกับพวกล้านช้างมาตีลานนา

สมเด็จพระนเรศวร จึงโปรดให้สมเด็จพระเอกาทศรถ เสด็จไปยุติข้อพิพาทระหว่างลานนากับล้านช้างใน พ.ศ. ๒๑๔๓ จนถึง พ.ศ. ๒๑๔๔ สมเด็จพระนเรศวรทรงได้ธิดาพระเจ้าเชียงใหม่ไปร่วมแท่น และมี “ลูกชายคนถัด” ไปเป็น “แขกเขย”^๖ แต่ตามหนังสือไทยรบพม่า ว่า สมเด็จพระเอกาทศรถทรงขอธิดาไป และมีพระทุลองไปด้วย ส่วนองค์ที่สาม คือ พระชัยทีป และองค์ที่สี่ คือ สะโดะกยออยู่ที่เชียงใหม่

พ.ศ. ๒๑๔๘ สมเด็จพระนเรศวรเสด็จไปปราบเชียงใหม่แล้ว เสด็จสวรรคตในระหว่างทางไปดีอังวะ สมเด็จพระเอกาทศรถขึ้นเสวยราชย์แทน (โคลงมังทราตีเชียงใหม่ออกพระนามว่า ราเมศวร ชวนให้คิดว่า ราเมศวร คือ ตำแหน่งมหาอุปราช)

พ.ศ. ๒๑๕๐ มังนรธาช่อ เจ้าเมืองเชียงใหม่ประชวร จึงทูลขอพระทุลองกลับไปสืบราชสมบัติ สมเด็จพระเอกาทศรถโปรดให้ธิดาพระเจ้าเชียงใหม่และพระทุลองรีบกลับไปเชียงใหม่พร้อมกับไพร่พลมากมาย แต่พวกในเชียงใหม่ก่อการขบถยก “พระซ่อย” ขึ้นเป็นพระเจ้าเชียงใหม่^๗ (ตามหนังสือไทยรบพม่าว่า พระทุลองถึงแก่พิราลัยเสียก่อน จึงทรงแต่งตั้งพระชัยทีปขึ้น) กองทัพอยุธยาตั้งคุมเชิงอยู่ประมาณเจ็ดถึงสิบเดือน พระทุลองถึงแก่พิราลัย และเกิดความกลัวว่าจะขาดน้ำและเสบียง จึงยกทัพกลับ​ประมาณเดือนพฤษภาคม ถึงสิงหาคม^๘ พ.ศ. ๒๑๕๑

พระยาหาญปลดพระซ่อยลง^๙ ยกพี่องค์กลาง (พระชัยทิพ) ขึ้นเป็นพระเจ้าเชียงใหม่เมื่อ พ.ศ. ๒๑๕๑ พี่องค์กลางสนับสนุนให้พวกพม่ามอญ และไทยใหญ่ขึ้นเป็นเสนาอำมาตย์ และตั้งสามล้านให้ใหญ่กว่าพระยาแสนหลวง ซึ่งตามจารีตประเพณี พระยาแสนหลวงและจ่าบ้านอาศัยทัพเมืองนครลำปางเป็นกำลัง จึงจับพระชัยทิพไปบวช และภายหลังก็จับฆ่าเสียแล้วยก “ตนช่อย” ขึ้นแทนเมื่อ พ.ศ. ๒๑๕๖ ตนช้อย แปลว่า น้องคนสุดท้องชื่อ สะโดะกยอ น่าจะได้แก่ พระซ่อยคนเดิม ขึ้นครองเมืองเป็นครั้งที่สอง

พระยาน่าน ซึ่งเป็นลูกเลี้ยงของมังนรธาช่อ (ดูตำนานสิงหนวัติ และตำนานโยนก) จึงให้มังทรา (พระเจ้าอังวะ) มาตีเชียงใหม่ เจ้าเมืองนายรับอาสาพระเจ้าเชียงใหม่ไปขอทัพอยุธยามาช่วย พระเจ้าอังวะเกรงศึกสองหน้า จึงยกทัพหนีไปเมื่อประมาณ พ.ศ. ๒๑๕๗ บังเอิญพระเจ้าเชียงใหม่ถึงแก่พิราลัย ทัพอยุธยาเลยยกกลับไป (ชะรอยจะเห็นว่าหมดผู้ที่เกี่ยวดองกับเจ้านายอยุธยาแล้ว)

ศักราชที่ปรากฏในโคลงเรื่องนี้มีเพียง ๒ แห่ง คือ ตอนเสียเมือง พ.ศ. ๒๑๕๗ และตอนถูกกวาดต้อนไปเมืองหงสาวดีในวันเพ็ญ เดือน ๕ พ.ศ. ๒๑๕๘ ต่อมามังทราได้แต่งตั้งให้ผู้แต่งโคลงเรื่องนี้ไปเป็นพระยากินเมืองเฉิน

ระยะทางที่ผ่านไปสอบดูกับ “อธิบายระยะทางล่องลำน้ำพิงค์ตั้งแต่เชียงใหม่จนถึงปากน้ำโพ” พระนิพนธ์สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ มีตรงกันหลายแห่ง ที่สำคัญที่สุดกล่าวไว้ว่าที่เมืองฮอดสนุกสนานมาก เพราะเรือค้าของชาวอยุธยาขึ้นมาถึงที่นั่น ผ่านเมืองทะกาฬหรือท่ากาน เขาดอยน้อย พระธาตุจอมทอง น้ำแม่แจ่ม เมืองฮอด เมืองยวม ดอยวอกน้อย น้ำสองแคว แม่คง อ่างทอง ดอยแสนเต้า ดอยเจ้าเมาะตะมะ น้ำแม่นาวา วังผึ้ง น้ำแม่อาสา สามเดือนเต็ม ถึงเมืองหงสาวดี