วันที่ ๑๒ เมษายน พ.ศ. ๒๔๖๕ น

​บ้านปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๑๒ เมษายน ๒๔๖๕

กราบทูล กรมพระดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ได้ตรวจฝอยรูปพระอิศวรจมอยู่ในช้าง อย่างที่ฉลักไว้ที่ปราสาทพิมายแล้ว ขอถวายรายงารให้ทราบฝ่าพระบาท

รูปนั้นในตำราเรียกชื่อว่า “คชาสุรสํหาร” ผู้แต่งตำราว่าพบตำนานในคัมภีร์กูรฺมปุราณ ตรงที่กล่าวถึง ลิงฺค (ศิวลึงค์) องค์ที่มีชื่อเรียก กฺฤตฺติวาเสศฺวร ในสถานแคว้นกาศี มีความว่า สูต (ฤษีตนหนึ่ง เปนคนช่างเล่านิทาน) เล่าว่าพระศิวเสดจออกมาจากลิงคนั้น ปางเมื่อมีอสุรฺตนหนึ่ง ซึ่งแปลงกายเปนช้าง มาข่มเหงพวกพราหมณ์ อันกระทำความเพียรบำเพญฌานอยู่ใกล้ที่นั้นมิให้อยู่สงบได้ พระองค์ทรงสังหารช้างนั้น ชำแหละเอาหนังทรงสภัก สิ้นข้อความในคัมภีร์นั้นเพียงเท่านี้ แต่ยังมีกล่าวในคัมภีร์อื่นอีก เช่นคัมภีร์วราหปุราณ ก็ให้ความไปอีกอย่างหนึ่ง ในคัมภีร์สุปฺรเภทาคม ก็ให้ความไปอีกอย่างหนึ่ง ผู้แต่งตำราลาออกไม่เล่าต่อไป ด้วยเอาเรื่องเปนยุติแน่ไม่ได้ ส่วนรูปที่ทำขึ้นก็ลักลั่นเหมือนกัน มีตั้งแต่สี่กรขึ้นไปจนถึงสิบหกกร ถืออะไรก็ต่าง ๆ กัน เอาแน่ไม่ได้ คงยึดเอาเปนหลักได้แต่เพียงเปนรูปพระอิศวร ยืนเหยียบหัวช้าง คลี่หนังชูขึ้นไว้อยู่ในที่เปนประภามณฑลเท่านั้น ในที่สุดเปนอันว่าพระอิศวรสังหารช้างเอาหนังห่มนั้น รู้ทั่วกันตลอดประเทศอินเดีย เว้นแต่มูลเหตุเปนอย่างไรนั้นย่อมเถียงกัน โดยปรกติที่ผูกเรื่องเฃ้าหารูปในภายหลัง อยู่ฃ้างเสียใจที่เหลวถึงเพียงนี้

ขอกราบทูลต่อไปอีกเรื่องหนึ่ง เปนเรื่องที่สงสัยมานานแล้ว คือตามศาลเจ้าทำขุนเพชรฤๅดอกไม้ถวายไว้นั้น แปลว่ากะไร มีมูลเหตุอย่างไร คิดไม่เหนเลย แต่บัดนี้มาเหนขึ้นราง ๆ แล้ว เพราะตำราที่ค้นหารูปคชาสังหารนั้น ตั้งต้นอธิบายด้วยศิวลึงค์ก่อน นำให้ลำฦกถึงเมื่อไปเที่ยวโคราช ได้เหนที่ศาลพระนารายณ์ใกล้วัดกลาง มีรูปฉลักเกบมาแต่ปราสาทหินแห่งใดแห่งหนึ่งฤๅหลายแห่งมารวมไว้ มีรูปต่าง ๆ รวมทั้งศิวลึงค์ด้วย ฝ่าพระบาทคงทรงจำได้ ยังตามศาลที่ปลูกขึ้นใหม่ตามหมู่บ้าน ก็มีเศษรูปฉลักหินอยู่เหมือนกัน ชาวบ้านไปเกบมาจากปราสาทหินร้างในที่ต่าง ๆ ซึ่งเฃาเหล่านั้นเฃ้าใจว่าเปนศาลเจ้า เห็นจะตั้งใจ​เปนการย้ายองค์เจ้าฤๅของเจ้า จากศาลเก่าร้างมาไว้ศาลใหม่ซึ่งเขาได้สร้างขึ้น ย่อมมีศิวลึงค์ติดมาบ้าง เอามาด้วยจับใจเหนเปนของปลาด เลยมาจับใจคนโสกโดกทำเพิ่มเติมถวาย โดยมิได้เฃ้าใจเหตุผล เหนแต่ว่าสิ่งนั้นมีอยู่ที่ศาลเจ้า ควรจะมีโทษแก่ผู้ทำ แต่ที่มีอยู่เปนตัวอย่างแสดงว่าไม่มีโทษ เจ้าคงโปรสจึ่งมีคนทำถวาย ทำถวายบ้างก็สนุกดีแลเจ้าก็โปรสด้วย จึงทำกันต่อ ๆ มา เช่นนี้จะเปนได้ฤๅไม่ แล้วแต่จะโปรส