คำนำ
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอดิสัยสุริยาภา ทรงบำเพ็ญพระกุศลฉลองพระชันษาครบ ๕ รอบ มีพระประสงค์จะทรงพิมพ์หนังสือเป็นของถวายและประทานแก่พระประยูรญาติอำมาตย์มิตร ซึ่งไปช่วยอำนวยพระพรในงานนั้น เมื่อทรงพระดำริเลือกหาเรื่องหนังสือซึ่งจะสมควรพิมพ์ ทรงทราบว่า ที่หอสมุดดำรงราชานุภาพ มีต้นฉะบับเรื่องพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์รัชกาลที่ ๕ ซึ่งสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงนิพนธ์ ยังไม่มีผู้ใดพิมพ์ ก็ทรงพอพระทัยจะรับพิมพ์หนังสือเรื่องนี้ จึงมีรับสั่งมายังกรมศิลปากร ขอให้จัดต้นฉะบับมอบให้โรงพิมพ์รัฐภักดีรับไปจัดการพิมพ์ กรมศิลปากรมีความยินดีจัดการถวายตามรับสั่ง
เรื่องพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์รัชกาลที่ ๕ นี้ สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพได้ทรงนิพนธ์ขณะประทับอยู่ที่ปีนังเป็นส่วนมาก เหตุที่จะทรงนิพนธ์นั้นตรัสเล่าแก่หม่อมเจ้าพูนพิศมัย ดิศกุล ว่า ครั้งหนึ่งในรัชกาลที่ ๕ เป็นเวลาว่างราชกิจ พระบาทสมเด็จฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชปรารภถึงเหตุการณ์ต่างๆ เป็นอันมาก อันเกิดขึ้นและเปลี่ยนแปลงไปในรัชสมัยของพระองค์ จึงมีพระราชดำรัสถามสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ซึ่งขณะนั้นทรงดำรงตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยว่า พงศาวดารรัชกาลของพระองค์ท่านใครจะเป็นผู้แต่ง สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพพลั้งพระโอษฐ์กราบบังคมทูลว่า ข้าพระพุทธเจ้าจะแต่งทูลเกล้าฯ ถวาย ดังนี้ จึงเป็นข้อผูกพันพระหฤทัยของพระองค์ท่านอยู่ตลอดมา เป็นเหตุให้ทรงนิพนธ์พระราชพงศาวดารตอนนี้ เพื่อจะทรงปลดเปลื้องข้อผูกพันดังกล่าวนั้น
แต่รัชกาลของพระบาทสมเด็จฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวยืนยาวยิ่งกว่ารัชกาลอื่นๆ ในกรุงรัตนโกสินทร์นี้ คือ เป็นระยะเวลานานถึง ๔๒ ปี และมีเหตุการณ์สำคัญๆ เกิดขึ้นและเปลี่ยนแปลงไปมากยิ่งกว่ารัชกาลไหนๆ ตั้งแต่ตั้งกรุงรัตนโกสินทร์มา ถ้าจะทรงนิพนธ์จนตลอดรัชกาล ก็เป็นการเหลือพระสติกำลัง จึงทรงเลือกฉะเพาะเหตุการณ์ตอนต้นๆ ซึ่งไม่สู้ปรากฎเอกสารหลักฐานแพร่หลาย อันผู้ศึกษาจะพึงค้นหาได้โดยยาก ทรงเรียบเรียงขึ้นเป็นพระราชพงศาวดารตอนต้น ๑๒ ตอน ส่วนตอนต่อไปซึ่งยังมิได้ทรงเรียบเรียงนั้น ผู้ศึกษาอาจจะค้นหาได้ในเอกสารต่างๆ อันได้พิมพ์ขึ้นแพร่หลายแล้ว เช่นราชกิจจานุเบกษา เป็นต้น
การพิมพ์หนังสือเรื่องนี้มีเวลาน้อย ทั้งโรงพิมพ์ก็ไม่สามารถจะส่งใบพิมพ์ให้เจ้าหน้าที่ตรวจได้ ด้วยเกรงจะไม่ทันงาน จึงเข้าใจว่าคงจะมีบกพร่องผิดพลาดบ้าง ซึ่งหวังว่าผู้อ่านคงจะให้อภัย
กรมศิลปากรขอถือโอกาศนี้ ถวายพระพรแด่พระเจ้าบรมวงศ์เธอพระองค์เจ้าอดิสัยสุริยาภา ขอให้ทรงเจริญพระชันษายืนนาน ปราศจากโรคาพาธอุปัทวันตรายทั้งปวง ขอให้เจริญศิริสวัสดิพิพัฒมงคลทุกประการ ทรงเป็นสุขสำราญตามพระหฤทัยประสงค์จงทุกทิพาราตรี เทอญ.
กรมศิลปากร
๘ กุมภาพันธ์ ๒๔๙๓