พระบรมราโชวาท ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งพระราชทานแก่พระยาปราจินบุรี

​วันอาทิตย์ขึ้น ๒ ค่ำเดือน ๔ ปีระกาศตรีศก จุลศักราช ๑๒๒๓

^๑ด้วย พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าให้พระราชทานพระบรมราโชวาทให้พระยาอนุชิตชาญชัย ผู้เป็นที่พระยาอุทัยมนตรีศรีสุริยราชบดินทรนรินทรมาตยา มหาพิชัยสงคราม ผู้สำเร็จราชการเมืองปราจินบุรี ให้บังคับบัญชาว่าราชการรักษาบ้านรักษาเมือง ตัดสินสำเร็จกิจสุขทุกข์ของอาณาประชาราษฎรตามพระราชกำหนดกฎหมายจงเป็นยศเป็นธรรม ให้พร้อมมูลกันณศาลากลางอย่าให้กอบไปด้วยโลภและฉันทาโทษาริษยาพยาบาทถือเปรียบแก่งแย่งกันให้เสียราชการแผ่นดินไป อย่าให้ราษฎรได้รับความยากแค้นเดือดร้อนแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้ อนึ่งจะพิจารณาพิพากษาอรรถคดีถ้อยความของราษฎรทั้งปวงโดยมูลคดี อย่าตั้งอยู่ในอคติทั้ง ๔ คือ ฉันทาคติ โทษาคติ โมหาคติ ภยาคติ อย่าให้กอบไปด้วยความอิจฉาริษยาของเวรพยาบาท ให้พิจารณาจงเป็นยศเป็นธรรมโดยอุเบกขาญาณอันประเสริฐอย่าให้อาสัตย์อาธรรม เห็นแก่อามิสสินจ้างสินบน เข้าด้วย​ฝ่ายโจทก์ฝ่ายจำเลยกลับเท็จเป็นจริงกลับจริงเป็นเท็จกลบเกลื่อนความให้ฟั่นเฟือนไป ให้ราษฎรได้ความยากแค้นเดือดร้อนและกระทำให้ผิดด้วยพระราชกำหนดกฎหมายห้ามปรามเก่าใหม่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้ ประการหนึ่งให้พระยาปราจินบุรีมีน้ำใจโอบอ้อมเมตตากรุณาทนุบำรุงสมณชีพราหมณ์ อาณาประชาราษฎรไพร่บ้านพลเมืองลูกค้าพาณิชให้ชักชวนกันทำบุญให้ทาน จำเริญเมตตาภาวนาสะดับตรับฟังพระสัทธรรมเทศนารักษาศีล ๕ เป็นนิจศีล ๆ แปดเป็นอติเรกศีลและให้ตั้งอยู่ในทศกุศลกรรมบถโดยพระราชกำหนดซึ่งโปรดเกล้าฯ พระราชทานออกมาสำหรับเมือง จะได้พาตัวไปสู่สุคติภูมิอันประเสริฐ ประการหนึ่งให้บำรุงพระสงฆ์สามเณรผู้เล่าเรียนฝ่ายคันถธุระวิปัสนาธุระจงทุกพระอาราม จะได้เป็นกุศลสืบไปภายหน้า ประการหนึ่งให้ตรวจดูพระพุทธรูป พระสถูป พระเจดีย์ พระศรีมหาโพธิ พระอุโบสถ พระวิหารการเปรียญ วัดวาอารามแห่งใดชำรุดปรักหักพังเศร้าหมองอยู่ก็ให้พระหลวงขุนหมื่นอาณาประชาราษฎรปฏิสังขรณ์ขึ้นใหม่ ให้รุ่งเรืองสุกใส อย่าให้วัดวาอารามพระพุทธรูปปรักหักพังเศร้าหมองอยู่ได้ อนึ่งเข้าเป็นกระทู้ราชการถึงเทศกาลทำนาให้ตักเตือนว่ากล่าวแก่อาณาประชาราษฎร ให้ชักชวนทำนาให้เต็มภูมิให้ได้ผลเม็ดเข้าจงมาก จะได้เป็นกำลังราชการและทำบุญให้ทานเป็นกองการกุศลสืบไป อนึ่งส่วยษาอากรซึ่งขึ้นท้องพระคลังอยู่ในแขวงเมืองปราจินบุรี และเมืองขึ้นกับเมืองปราจินบุรีมากน้อยเท่าไร ถึงงวดถึงปีจะส่งสิ่งของก็ให้พระยาปราจินบุรีว่ากล่าวแก่นายอากรเจ้าหมู่นายกองให้คุมเอาส่วยษาอากรของหลวงเข้าไปส่งยังเจ้าจำนวนณกรุงเทพ ฯ จงทุกงวดทุกปีอย่าให้ส่วยษา​อากรของหลวงค้างล่วงงวดล่วงปีได้ อนึ่งให้พระยาปราจินบุรีกำชับว่ากล่าวแก่เจ้าพนักงานให้ตรวจตรากำแพงหอรบเชิงเทินจวนทำเนียบศาลากลางตรางสำหรับใส่ผู้ร้ายตึกปืนตึกดินและค่ายคูประตูด่านชั้นในชั้นนอก สิ่งใดชำรุดปรักหักพังอยู่ ก็ให้พระยาปราจินบุรีตักเตือนเร่งรัดกรมการชาวด่านเจ้าพนักงานให้ตกแต่งซ่อมแซมทำขึ้นไว้ให้มั่นคงดีจงทุกแห่งทุกตำบล อย่าให้ชำรุดปรักหักพังอยู่ได้ แล้วให้แต่งพระหลวงขุนหมื่นกรมการชาวด่านที่สัตย์ซื่อมั่นคงดีคุมไพร่พร้อมด้วยเครื่องสาตราวุธจงสมควรให้ผลัดเปลี่ยนกันออกไปพิทักษ์รักษาประจำด่าน ทั้งกลางวันกลางคืนลาตเวนสืบข่าวราชการหน้าด่านจงกวดขัน ถ้าได้ข่าวราชการมาประการใด ให้เร่งรีบบอกลงไปณกรุงเทพ ฯ ให้แจ้งโดยเร็ว อนึ่งทุกวันนี้การสงครามยังไม่สงบ ให้พระยาปราจินบุรีกรมการบำรุงทะแกล้วทหารไว้จงมาก ผู้ใดองอาจสามารถกล้าหาญก็ให้จัดแจงทำนุบำรุงตั้งแต่งเป็นหลวงขุนหมื่นนายหมวดนายกองควบคุมไว้เป็นหมวดเป็นเหล่าจงพร้อมกัน มีการณรงค์สงครามคุกค่ำคืนมาประการใด จะได้กะเกณฑ์เอาทันราชการ ถ้าถึงเทศกาลเดือน ๑๑ เดือน ๑๒ ก็ให้เกณฑ์ทัพสรรพด้วยเครื่องสาตราวุธปืนใหญ่ปืนน้อย กระสุนดินประสิว เตรียมไว้สำหรับเมืองจงทุกปีมีราชการจะได้ยกไปทันท่วงที ประการหนึ่งให้พระยาปราจินบุรีรู้สารบัญชีเลขไพร่บ้านพลเมืองสมสังกัดพัน ข้าพระโยมสงฆ์ส่วยสร้องกองช่างตราภูมิคุ้มห้ามมีอยู่ณแขวงเมืองปราจินบุรีและเมืองขึ้นมากน้อยเท่าใด และเลขพลเมืองเลขด่านเลขกองนอกคงได้สักหมวดสักกองใดเท่าใดให้คัดเอาบัญชีมาอ่านดูให้รู้จำนวนไว้ ​มีราชการคุกค่ำคืนจะได้กะเกณฑ์ใช้ราชการทันท่วงที อนึ่งเลขหมวดเลขกองใดซึ่งเกียจคร้านหนีมูลนายออกไปแอบแฝงอยู่มิได้สักข้อมือใช้ราชการแผ่นดิน ก็ให้พระยาปราจินบุรีว่ากล่าวชักชวนเข้ามาตั้งบ้านตั้งเรือนทำมาหากินตามภูมิลำเนา ให้บ้านเมืองบริบูรณ์มั่งคั่งจะได้ใช้ราชการ อนึ่งให้พระยาปราจินบุรีตรวจตราดูปืนกระสุนดินประสิวมีอยู่สำหรับเมืองมากน้อยเท่าใด ดีอยู่เท่าใด ชำรุดพอจะตกแต่งได้ก็ให้ตกแต่งซ่อมแปลงขึ้นไว้ให้ดี เขาปืนออกขัดสีโซมน้ำมันเอาดินออกตากแดดจงเนือง ๆ อย่าให้ดินอับราอย่าให้ปืนเป็นสนิมแต่บอกหนึ่งไปได้ ประการหนึ่งให้พระยาปราจินบุรีแต่งหลวงขุนหมื่น กรมการนายบ้านนายอำเภอที่สัตย์ซื่อมั่นคงที่คุมไพร่จงสมควรไปลาตเวนจับโจรผู้ร้ายในแขวงเมืองปราจินบุรีจงเนือง ๆ อย่าให้เกิดโจรผู้ร้ายทำร้ายแก่อาณาประชาราชษฎรได้เป็นอันขาดทีเดียว อนึ่งหลวงขุนหมื่นแขวงนายบ้านนายอำเภอที่ใดขาดว่างอยู่ก็ให้พระยาปราจินบุรีปฤกษาพร้อมด้วยพระปลัดกรมการจัดเอาผู้ซึ่งมีสติกำลังสัตย์ซื่อมั่นคงดีมีความชอบ ตั้งเป็นหลวงขุนหมื่นให้ครบตามตำแหน่งที่ อย่าให้ที่ว่างเปล่าอยู่ได้ จะจัดแจงเอาผู้ใดเป็นที่ใด ให้บอกเข้าไปให้แจ้งจะได้ให้เจ้าพนักงานมีตราตั้งออกมารับราชการตามตำแหน่งที่สืบไป อนึ่งถ้าราษฎรมีกิจสุขทุกข์มาให้การกฎหมายฟ้องร้องกล่าวโทษกันด้วยเนื้อความประการใด ก็ให้พระยาปราจินบุรีปฤกษาหารือพระปลัดหลวงยกระบัตร กรมการใส่ด้วยพระธรรมนูญเป็นกระทรวงใดส่งให้เจ้ากระทรวงจงทุกๆ คู่ อย่าให้แปลกกระทรวงล่วงกรมได้ อนึ่งห้ามอย่าให้พระยาปราจินบุรีกระทำ​ข่มเหงฉุดลากลูกสาวหลานสาวอาณาประชาราษฎรมาเป็นภรรยา ให้ราษฎรได้ความยากแค้นเดือดร้อนแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้ และว่ากล่าวมาทั้งนี้ตามกฎหมายอย่างธรรมเนียมโดยประมาณ ให้พระยาปราจินบุรีหมั่นดูพระบรมราโชวาทนี้จงเนือง ๆ ให้เป็นปากเจนใจ ไว้ทุกข้อทุกกระทงจะได้บังคับบัญชากิจราชการสืบไป ถ้าราชการผันแปรประการใด ก็ให้คิดอ่านผ่อนปรนผันแปรโดยข้อราชการให้ชอบทุกประการ สุดแต่อย่าให้เสียราชการแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวไปแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้ อนึ่งให้พระยาปราจินบุรีกำชับห้ามปรามแก่บุตร์ภรรยา และเสมียนทนายบ่าวและทาสอย่าให้คบหาพากันทำลายพระพุทธรูป พระสถูป พระเจดีย์ พระศรีมหาโพธิ พระอุโบสถ พระวิหารการเปรียญ วัดวาอาราม ฆ่าช้างเอางาและขนาย ฆ่าสัตว์อันมีคุณ ซื้อขายสิ่งของต้องห้าม และคบหากันกระทำข่มเหงเก็บริบฉกชิงฉ้อตระบัตรอาณาประชาราษฎรลูกค้าพาณิชลงเอาพัสดุทองเงิน และคบหาพากันกระทำกรรโชกราษฎรเป็นโจรผู้ร้ายกระทำให้ผิดด้วยพระราชกำหนดกฎหมายห้ามปรามทั้งเก่าใหม่ ถ้ามีผู้มาร้องฟ้องว่ากล่าวพิจารณาเป็นสัตย์ จะเอาตัวผู้กระทำผิดเป็นโทษตามโทษานุโทษ แล้วจะเอาตัวพระยาปราจินบุรีซึ่งมิได้กำชับว่ากล่าวเป็นโทษด้วย

พระบรมราโชวาทให้ไว้ณวัน ๑ ๒ฯ ๔ ค่ำ ปีระกาตรี๑๑ศก