บทวิเคราะห์

​โคลงพระราชพิธีทวาทศมาสพระนิพนธ์สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์ เป็นเอกสารสำคัญเกี่ยวกับการพระราชพิธี ตลอดจนวัฒนธรรมและขนบธรรมเนียมประเพณีของราษฎรทั่วไปในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ โดยเฉพาะในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวนอกจากนี้เรื่องโคลงพระราชพิธีทวาทศมาสยังเป็นหนังสือที่หายาก เพราะมีการพิมพ์เผยแพร่เพียง ๓ ครั้ง คือ ครั้งแรกในการพระราชทานเพลิงศพ หม่อมราชวงศ์แป้น มาลากุล เจ้าจอมในรัชกาลที่ ๕ เมื่อ ปีพุทธศักราช ๒๔๖๓ ครั้งที่สองในการพระราชทานเพลิงศพ ท่านผู้หญิงนงเยาว์ ธรรมาธิกรุณาธิบดี เมื่อปีพุทธศักราช ๒๔๙๙ และครั้งที่สามในการถวายผ้าพระกฐินพระราชทานของสำนักพิมพ์ไทยวัฒนาพานิช จำกัด ณ วัดบรมวงศ์อิศรวราราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เมื่อปีพุทธศักราช ๒๕๐๙

จากการศึกษาเปรียบเทียบฉบับตีพิมพ์ครั้งที่สองและครั้งที่สามพบว่าอักขรวิธี ตัวสะกดการันต์ และข้อความในเนื้อเรื่องบางตอนคลาดเคลื่อน สมควรตรวจสอบชำระแก้ไขเพื่อใช้เป็นเอกสารอ้างอิงด้านการพระราชพิธี ประเพณีและวัฒนธรรมที่ถูกต้องสมบูรณ์ต่อไป

ในการตรวจสอบชำระครั้งนี้ ได้นำฉบับพิมพ์ครั้งที่สองและครั้งที่สามตรวจสอบกับสมุดไทยดำเขียนด้วยตัวดินสอสีขาว หมวดโคลง อักษร ท.เลขที่ ๒๒๗ ซึ่งหอสมุดแห่งชาติได้มาจากกรมเลขาธิการคณะรัฐมนตรี ปัจจุบันเก็บรักษาไว้ที่ส่วนภาษาโบราณ เนื้อความส่วนที่เป็นร่ายขาดหายและเนื้อเรื่องไม่จบ และฉบับพิมพ์ครั้งที่​สองและครั้งที่สามมีความคลาดเคลื่อนจึงได้แก้ไขให้ตรงตามสมุดไทยดำ ส่วนอักขรวิธีและตัวสะกดการันต์นั้นแก้ไขให้ตรงกับพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พุทธศักราช ๒๕๓๐ ยกเว้นคำที่จะต้องใช้เสียงเอก-โท ตามฉันทลักษณ์ ของโคลงเท่านั้น

อนึ่ง คำนำในการพิมพ์ครั้งที่สองและครั้งที่สาม กล่าวว่า โคลงพระราชพิธีทวาทศมาส สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์ ทรงพระนิพนธ์ขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จากการศึกษาเนื้อเรื่องอย่างละเอียด โดยการนำไปเปรียบเทียบกับเหตุการณ์ต่างๆ ทางประวัติศาสตร์ ตลอดจนชื่อต่าง ๆ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สรุปได้ว่าโคลงพระราชพิธีทวาทศมาสนี้ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์ ทรงพระนิพนธ์ขึ้นในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เช่น

และ

นอกจากนี้ยังทรงกล่าวถึงช้างเผือกที่ขึ้นระวางในพระราชพิธีคเชนทรัศวสนานสี่เชือกเป็นช้างเผือกที่ขึ้นระวางในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวหนึ่งเชือก คือ พระวิมลรัตนกิริณี อีกสามเชือกนั้นเป็นช้างเผือกขึ้นระวางในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ดังพระนิพนธ์ว่า

​ส่วนระยะเวลาที่ทรงพระนิพนธ์เรื่องนี้คงจะอยู่ระหว่างพุทธศักราช ๒๔๑๘ ถึงพุทธศักราช ๒๔๒๘ โดยพระองค์ทรงกล่าวถึงการเสด็จประพาสชวาและสิงคโปร์ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ครั้งที่ ๑ เมื่อพุทธศักราช ๒๔๑๓ และเสด็จประพาสครั้งที่สอง เมื่อพุทธศักราช ๒๔๑๔ ซึ่งได้เสด็จพระราชดำเนินเลยไปยังพม่าและอินเดียด้วย นอกจากนี้ยังทรงกล่าวถึง “กรมพระปวเรศ” ขณะนั้นทรงดำรงตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปรินายกและทรงได้รับสถาปนาพระอิสริยยศเป็นสมเด็จฯ กรมพระปวเรศวริยาลงกรณ์ เมื่อพุทธศักราช ๒๔๑๗ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ว่า

หลักฐานอีกอย่างหนึ่งที่สนับสนุนการวิเคราะห์เรื่องระยะเวลาที่สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์ ทรงพระนิพนธ์โคลงพระราชพิธีทวาทศมาสคือ พระราชนิพนธ์คำนำเรื่องพระราชพิธีสิบสองเดือนซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชนิพนธ์เมื่อพุทธศักราช ๒๕๓๑ ว่า

“...การซึ่งคิดจะเรียบเรียงพระราชพิธีสิบสองเดือนลงในหนังสือวชิรญาณครั้งนี้ด้วยเห็นว่าคำโคลงพระราชพิธีทวาทศมาสซึ่งสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์ ทรงแต่งขึ้นไว้กรรมสัมปาทิก​ปีกลายนี้ได้นำมาลงไว้ในหนังสือวชิรญาณเกือบจะตลอดอยู่แล้ว แต่คำโคลงนั้นท่านทรงไม่ทันจบครบสิบสองเดือน และในสำเนาความนั้นว่าความละเอียดทั่วไปจนการนักขัตฤกษ์ ซึ่งเป็นส่วนของราษฎร...”

จากบทพระราชนิพนธ์คำนำเรื่องพระราชพิธีสอบสองเดือนนี้ สามารถวิเคราะห์ได้ว่า สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลากรมพระยาบำราบปรปักษ์ ทรงพระนิพนธ์ขึ้นขณะดำรงพระอิสริยยศเป็น กรมพระยาบำราบปรปักษ์ ซึ่งพระองค์ทรงได้รับสถาปนาเมื่อพุทธศักราช ๒๔๑๗ ดังนั้นระยะเวลาที่ทรงพระนิพนธ์ควรจะอยู่ระหว่างพุทธศักราช ๒๔๑๘ ถึงพุทธศักราช ๒๔๒๘ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มิใช่ทรงพระนิพนธ์ขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ตามที่สันนิษฐานไว้แต่เดิม

อนึ่ง เรื่องโคลงพระราชพิธีทวาทศมาสนี้ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรบปักษ์ มิได้ทรงพระนิพนธ์การพระราชพิธีในเดือน ๓ และเดือน ๔ เอาไว้อาจเนื่องจากทรงเห็นว่าในเดือน ๓ มีพิธีธานยเฑาะห์ คือการเผาข้าวเสี่ยงทาย และพิธีศิวาราตรีอันเป็นพิธีเฉพาะของศาสนาพราหมณ์ ส่วนในเดือน ๔ นั้น มีพระราชกุศลวันมาฆะบูชา ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีขึ้นและเสด็จพระราชดำเนินเสมอมิได้ขาด ครั้นรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดำเนินบ้างเป็นบางครั้ง จึงมิได้ทรงกล่าวถึง นอกจากนี้ยังมีพระราชพิธีสัมพัจฉรฉินท์ และพระราชพิธีตรุษอันเป็นพระราชพิธีที่ทำก่อนวันสงกรานต์ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ทำต่อเนื่องกับวันสงกรานต์ โดยให้เริ่มพระราชพิธีตรุษในวันขึ้น ๑ ค่ำ เดือน ๕ และได้ยึดถือปฏิบัติตั้งแต่นั้นมา