คำชี้แจงในการตรวจสอบชำระ เรื่อง เสือโค ก กา

^๑หนังสือ เสือโค ก กา เป็นแบบเรียนไทยที่แต่งขึ้นในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น มีชื่อเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า “ทศมูลเสือโค” สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์พิจารณาเห็นว่า หนังสือเสือโค ก กา มีความสำคัญต่อประวัติการเรียนการสอนภาษาไทย แต่ไม่เป็นที่รู้จักแพร่หลาย เนื้อเรื่อง เสือโค ก กา ดำเนินตามเรื่องเสือโคคำฉันท์ และบทละครเรื่องคาวี ซึ่งเรื่องดังกล่าวเป็นที่รู้จักในสังคมไทยมาตั้งแต่สมัยอยุธยา การตรวจสอบชำระเพื่อจัดพิมพ์เผยแพร่คราวนี้ใช้เอกสารสมุดไทยซึ่งเก็บรักษาไว้ที่กลุ่มหนังสือตัวเขียนและจารึก สำนักหอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร รายละเอียดตามทะเบียนเอกสารเดิม ดังนี้

เอกสารสมุดไทยเรื่อง เสือโค ก กา

เอกสารเลขที่ ๓๖๑ เอกสารฉบับนี้เป็นสมุดไทยขาว เส้นหมึกดำ มีข้อความระบุไว้ในบานแพนกว่า “๏ หน้าต้นเสือโค ปะถมมะก กา เล่ม ๑ นะท่านเอ๋ย ๚๛” เอกสารฉบับนี้เขียนตัวเลขบอกชนิดคำประพันธ์กำกับไว้เหนือเครื่องหมายฟองมัน เริ่มต้นด้วยบทนมัสการแจ้งนามผู้แต่งและจุดประสงค์ในการแต่งว่า

​จากนั้นเริ่มดำเนินเรื่องตั้งแต่ต้นจนจบมีโคลงกระทู้ท้ายเรื่อง ๑ บทคือ

เอกสารเลขที่ ๓๖๔ เอกสารฉบับนี้เป็นสมุดไทยดำ ชุบอักษรด้วยเส้นหรดาล ลายมือบรรจงแบบ “ตัวอาลักษณ์” เริ่มต้นด้วยโคลงกระทู้นำเรื่อง ๑ บท ดังนี้

เนื้อความเริ่มต้นด้วยบทนมัสการ แจ้งนามผู้แต่ง จุดประสงค์ในการแต่ง เช่นเดียวกับเอกสารเลขที่ ๓๖๑ เมื่อเริ่มต้นคำประพันธ์แต่ละชนิดจะมีชื่อกำกับชนิดคำประพันธ์ระหว่างเครื่องหมายฟองมัน

จากนั้นกำกับชนิดคำประพันธ์ไว้ระหว่างเครื่องหมายฟองมันกับอังคั่น วิสรรชนีย์ โคมูตรว่า “๏ ชื่อกาพยฉันท์ชะบำ ๚ะ๛” และดำเนินเรื่องจบลงตอนที่คาวีเดินทางออกจากเมืองจันทบุราตามลำพัง จบลงด้วยโคลงท้ายเรื่องแต่งเป็นกระทู้ ๑ บท เช่นเดียวกับเอกสารฉบับที่ ๓๖๑

ตอนท้ายของสมุดไทยเอกสารเลขที่ ๓๖๔ เป็นโคลงจำนวน ๓๐ บทจากเรื่อง “ยอพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รัชกาลที่ ๒” พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวเมื่อยังดำรงพระอิสริยศักดิ์เป็นพระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ (ดูในภาคผนวก สำเนาเอกสารเลขที่ ๓๖๔) การชำระเรื่องเสือโค ก กา ครั้งนี้ใช้เอกสารเลขที่ ๓๖๔ เป็นหลักในการตรวจสอบ

เอกสารเลขที่ ๓๖๗ เอกสารฉบับนี้เป็นสมุดไทยขาว เส้นหมึกดำ มีข้อความระบุในบานแพนกว่า “ไว้ซืบสายกุลบุตรเล่าเรยีนเอย” จากนั้นเป็นโคลงกระทู้นำเรื่อง ๑ บท ดังนี้

จากนั้นเป็นบทนมัสการ แจ้งนามผู้แต่งและจุดประสงค์ในการแต่งเช่นเดียวกับเอกสาร ๒ ฉบับที่กล่าวมาแล้ว ลักษณะเด่นของเอกสารเลขที่ ๓๖๗ คือ ระบุชื่อคำประพันธ์ที่ปรากฏในเรื่องต่างกับฉบับอื่นๆ เช่น “ชื่อกาพยรัตณมาลา ๒๘ คำ” “ชื่อกาพยฉันธชบำ ๑๖ คำ” “ชื่อสุราฆะณาฉันธะ ๒๘ คำ” “ชื่อกาพสาญวิลาษนี ๑๑ คำ” “ชื่อกาพสะโลกขฉันธะ ๓๐ คำ” “ชื่อกาพยสุวัณมาลา ๑๘ คำ” “ชื่อกาพขันไม่เข้าซอ ๓๒ คำ” เป็นต้น

เรื่องเสือโค ก กา ที่ปรากฏในเอกสารเลขที่ ๓๖๗ ดำเนินเรื่องไปจนจบความและมีโคลงกระทู้ท้ายเรื่อง ๑ บท เช่นเดียวกับเอกสารเลขที่ ๓๖๑ และเลขที่ ๓๖๔ แต่ตอนท้ายเล่มสมุดไทยเอกสารเลขที่ ๓๖๗ มีเนื้อความแต่งเป็นคำประพันธ์ต่อไปอีก ๓ เรื่อง คือ “ประถม กข” หรือ “สุภาษิต ก ข้” “เพลงยาวอาวาสโวหาร” และ “สุภาษิตอิศริญาณ” เรื่อง ประถม กข นั้นแต่งเป็นคำกาพย์ ประกอบด้วย กาพย์ ๑๑ (ยานี) กาพย์ ๑๖ (ฉบัง) และ กาพย์ ๒๘ (พิลาพ) เนื้อหาของ ประถม กข เป็นการนำตัวอักษรพยัญชนะตั้งแต่ ก ถึง ฮ มาขยายความด้วยข้อธรรมในพระพุทธศาสนา เช่น

ฯลฯ

ส่วน “เพลงยาวอาวาสโวหาร” แต่งเป็นกลอนเพลงยาว กล่าวถึงพระภิกษุ ๒ รูป ไปลาสิกขากับพระอุปัชฌาย์ พระอุปัชฌาย์ทำนายดวงชะตาของทั้ง ๒ ว่า คนหนึ่งจะรำรวยแต่อีกคนหนึ่งจะตกยาก ครั้นลาสิกขาแล้ว “ทิดดี” ซึ่งพระอุปัชฌาย์ทำนายว่าจะร่ำรวยนั้น ไปได้ภรรยามีฐานะดีแต่ภรรยาเป็นคนหละหลวมไม่ถี่ถ้วน ภายหลังกลับยากจนลง ส่วน “ทิดร้าย” ซึ่งพระอุปัชฌาย์ทำนายว่าจะตกยากไปได้ภรรยาเป็นชาวสวน มีความละเอียดถี่ถ้วนกลับรำรวยขึ้นเป็นลำดับ ผิดไปจากคำทำนายของพระอุปัชฌาย์

เรื่อง “ปถม กข” และ “เพลงยาวอาวาสโวหาร” ที่อยู่ต่อจาก “เสือโค ก กา” ในสมุดไทยเอกสารเลขที่ ๓๖๗ นั้นไม่ปรากฏข้อมูลที่เกี่ยวกับผู้แต่ง จึงไม่สามารถสรุบได้ว่าเป็นผลงานของผู้แต่งเรื่องเสือโค ก กา หรือไม่ อย่างไรก็ตามเอกสารฉบับนี้มีแผ่นกระดาษบันทึกความเห็นของ “พระยาบปริยัติ” ซึ่งน่าจะหมายถึง พระยาปริยัติธรรมธาดา (แพ ตาละลักษณ์) ปิดอยู่บนปกหน้าปลายสมุดความว่า

​“หนังสือเสือโค ก กา และต่อไปว่าด้วยกำเนิดพยัญชนะตั้งต้น ก ถึง ฮ พระสมีมี ผู้นี้เป็นนักประพันธ์อักขรวิธี และจินตกวีผู้หนึ่งมีชื่ออยู่ ได้พบในเรื่องสุบิน ก กา แห่งหนึ่ง สมุดตัวรงมีอยู่ในหอพระสมุดแล้ว เนื้อความทั้งสองฉบับดูเป็นแต่งถวายพระอักษรเจ้านาย เคยมีผู้บอกเล่าว่าได้เป็นพระมหาราชครู

พระยาปริยัติ”

เอกสารเลขที่ ๓๖๘ เอกสารฉบับนี้เป็นสมุดไทยดำเส้นหรดาล ตัวอักษรค่อนข้างลบเลือน หน้าแรกแต่งเป็นโคลงนำเรื่อง ๑ บท ดังนี้

เริ่มเนื้อเรื่องเสือโค ก กา โดยบอกเลขจำนวนอักษรและชื่อคำประพันธ์ ไม่แจ้งนามผู้แต่งในวรรคแรก แต่ข้อความต่อไปใกล้เคียงกับเอกสาร ๓ ฉบับที่กล่าวมาแล้ว

​จากนั้นเริ่มเรื่องเสือโคโดยใช้คำที่อยู่ในมาตรา ก กา (ไม่มีตัวสะกด) เช่นเดียวกับฉบับอื่น ๆ ดำเนินเรื่องไปจนถึงคาวีเดินทางจากเมืองจันทบุรา ตอนท้ายสมุดไทยเอกสารเลขที่ ๓๖๘ มีโคลง ๔ สุภาพ ๘ บท โคลงบางบทนำมาจากหนังสือจินดามณีของพระโหราธิบดี เช่น โคลงกลไทยหลง โคลงกลฤๅษีแปลงสาร ส่วนโคลง ๒ บทสุดท้ายเป็นโคลงท้ายเรื่อง เสือโค ก กา ดังนี้

เอกสาร ๓ ฉบับที่ใช้ในการตรวจสอบชำระครั้งนี้ระบุชัดเจนว่าผู้แต่งคือ พระสมีมี คำว่า สมี หรือ พระสมี ในสมัยที่แต่งเรื่องนี้หมายถึงพระภิกษุ นักวิชาการวรรณคดีไทยสันนิษฐานว่า พระสมีมีเป็นบุคคลเดียวกับ “นายมี” “เสมียนมี” หรือ “หมื่นพรหมสมพัตสร” กวีผู้มีชื่อเสียงในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว

อาจิณ จันทรัมพร และประพนธ์ เรืองณรงค์ กล่าวถึงนายมีไว้ในหนังสือ “นายมี (เสมียนมี) ศิษย์เอกสุนทรภู่ กวีจิตรกรผู้สรรค์ศิลป์แห่งแผ่นดินรัชกาลที่ ๓” ว่า

​“นายมีหรือเสมียนมีนอกจากจะได้มีผลงานทางบทกลอน คือได้แต่งนิราศอันโดดเด่นขึ้นไว้ ๔ เรื่อง คือนิราศถลาง นิราศพระแท่นดงรัง นิราศเดือนและนิราศสุพรรณแล้วยังได้แต่งหนังสือซึ่งใช้เป็นแบบเรียนในสมัยนั้นเรื่องหนึ่งนั่นคือ เรื่องทศมูลเสือโค”

(นายมี (เสมียน) ศิษย์สุนทรภู่กวีจิตรกร ผู้สรรค์ศิลป์แห่งแผ่นดินรัชกาลที่ ๓, ๒๕๕๕ : ๑๖๔)

นอกจากนี้ในหนังสือ “นายมี (เสมียน) ศิษย์สุนทรถู่กวีจิตรกรผู้สรรค์ศิลป์แห่งแผ่นดินรัชกาลที่ ๓” ยังอ้างถึงข้อมูลตอนท้ายของหนังสือทศมูลเสือโคว่า

“เรื่องทศมูลเสือโคเล่มนี้รักษ์ที่สุด ข้าพระพุทธิเจ้าบุตรพญาโหราราช มาอภิวาทไว้ใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาทยุคัล ณ วันพุธ แรมสองค่ำ เดือนยี่ ปีจอจุลศักราชพันสองร้อยสัมฤทธิศก ยกขึ้นในวันศรีศุภฤกษ์ โชคอมฤต ซึ่งตื้นและลึกในคำ ควรมิควรแล้วแต่จะโปรดฯ ขอเดชะ”

(นายมี (เสมียนมี) ศิษย์สุนทรภู่กวีจิตรกร ผู้สรรค์ศิลป์แห่งแผ่นดินรัชกาลที่ ๓, ๒๕๕๕ : ๑๖๕)

พระสมีมีแต่งหนังสือ เสือโค ก กา หรือทศมูลเสือโคเมื่อจุลศักราช ๑๒๐๐ ซึ่งตรงกับพุทธศักราช ๒๓๘๑ ทั้งหลักฐานดังกล่าวยังระบุว่า ผู้แต่งเป็นบุตรของ “พญาโหราราช” สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงพระนิพนธ์ประวัติของนายมีไว้ในคำนำหนังสือ “กลอนเพลงยาวสรรเสริญพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว” ซึ่งนายมีแต่งขึ้นเมื่อพุทธศักราช ๒๓๘๖ ว่า

​“เรื่องเพลงยาวของนายมีมหาดเล็กนี้ ได้ความปรากฏอยู่ข้างท้ายว่าเดิมนายมีเป็นมหาดเล็กช่างเขียน เกิดเบื่อหน่ายวิชาช่าง เห็นว่าตัวชำนาญในทางบทกลอน จึงแต่งเพลงยาวนี้ทูลเกล้าฯ ถวายให้ทรงเห็นความสามารถในทางกวี เพื่อจะทูลขอไปรับราชการเป็นอาลักษณ์ แต่จะสำเร็จดังความประสงค์หรือไม่นั้นหาปรากฏไม่ เข้าใจว่าไม่สำเร็จ ด้วยนายมีนี้เป็นช่างเขียนที่มีชื่อเสียงครั้งรัชกาลที่ ๓ คนหนึ่ง”

(กลอนเพลงยาวสรรเสริญพระเกียรติ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว, ๒๕๓๐ : พระนิพนธ์คำนำ)

ผลงานที่สำคัญยิ่งเรื่องหนึ่งของนายมีคือนิราศเดือน ซึ่งนักวิชาการวรรณคดีไทยสันนิษฐานว่า นายมีน่าจะแต่งเรื่องนี้ในวัยหนุ่มขณะที่บวชเป็นพระจำพรรษาอยู่ที่วัดพระเชตุพนฯ หลังจากนั้นเข้าใจว่านายมีคงจะลาสิกขาไปประกอบอาชีพตามฆราวาสวิสัย ระยะนี้นายมีเป็นช่างเขียนและเป็นเจ้าอากรเมืองสุพรรณบุรี เมื่อเดินทางไปเก็บอากรที่เมืองสุพรรณบุรีได้แต่งกลอนนิราศสุพรรณขึ้น

นายมีเป็นจิตรกรที่มีชื่อเสียงผู้หนึ่งในแผ่นดินรัชกาลที่ ๓ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ทรงมีลายพระหัตถ์กราบทูลสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เมื่อวันที่ ๒ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๕ ทรงอธิบายถึงนามช่างที่ปรากฏในตำราไหว้ครูช่างในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้นว่า

“ได้ยินเรียกกันว่าตามีบ้านบุะ เขียนห้องภูริทัตในพระอุโบสถวัดอรุณ ซึ่งไฟไหม้เสียแล้ว ยังมีขึ้นปูนแตกมีรูปภาพติดดูได้ อยู่ที่วังสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยาภาณุพันธุวงษ์วรเดช ​ทรงเก็บมารักษาไว้ขึ้นหนึ่ง เปนฝีมือดีในรัชกาลที่ ๓ เหมือนกัน แต่ไม่เอก”

(ประชุมหนังสือเก่าภาคที่ ๒, ๒๕๕๒ : ๒๓)

เมื่อนายมีลาสิกขาจากวัดพระเชตุพนฯ แล้วได้พึ่งบุญเจ้านายพระองค์หนึ่ง และรับพระราชทานที่ให้ตั้งบ้านเรือนอยู่ที่บ้านบุ ใกล้วัดสุวรรณาราม บางกอกน้อย ดังในกลอนนิราศสุพรรณว่า

(นิราศสุพรรณ, ๒๕๐๖ : ๔)

“สมเด็จพระน้องยา” ในรัชกาลที่ ๓ ที่ทรงเป็นสมเด็จเจ้าฟ้า น่าจะหมายถึง “สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าจุฑามณี กรมขุนอิศเรศรังสรรค์” ซึ่งต่อมาคือ “พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว”

แม้ว่านายมีจะเป็นศิลปินที่มีความสามารถทั้งทางจิตรกรและกวี สันนิษฐานว่านายมีต้องการมีชื่อเสียงเป็นที่ยอมรับในเชิงประพันธ์มากกว่าทางช่างเขียน ดังที่นายมีพรรณนาไว้ในกลอนนิราศสุพรรณซึ่งท่านแต่งเมื่อพุทธศักราช ๒๓๘๗ เมื่อเดินทางผ่านวัดเพลงว่า

(นิราศสุพรรณ, ๒๕๐๖ :๖)

นายมีคงจะได้อุปสมบทเป็นพระภิกษุอีกครั้งหนึ่ง หลังจากพุทธศักราช ๒๓๘๗ แต่ไม่พบหลักฐานแน่ชัดว่า ท่านอุปสมบทในปีใด และจำพรรษาอยู่ที่ใด ปรากฏหลักฐานในเสือโค ก กา ว่า “พระสมีมี” เป็นผู้แต่ง ส่วนจุดประสงค์ในการแต่งก็ระบุว่า แต่งถวายเป็นแบบเรียนสำหรับราชกุมารและเฉลิมพระเกียรติเป็นศรีสง่าของบ้านเมือง

และ

อนึ่งในรัชกาลที่ ๓ นั้น พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระปริวิตกถึงพระราชโอรสที่ยังทรงพระเยาว์ว่า ไม่ทรงมีความรู้ใน​เชิงอักษรศาสตร์และการกวี ดังปรากฏหลักฐานในหนังสือจินดามณี เล่ม ๒ พระนิพนธ์ในกรมหลวงวงษาธิราชสนิทว่า

(จินดามณี เล่ม ๑ - ๒ กับบันทึกเรืองหนังสือจินดามณี และจินดามณีฉบับพระเจ้าบรมโกศ, ๒๕๐๔ : ๑๐๘)

กระทั่งวันพุธเดือน ๖ แรม ๓ ค่ำ ปีระกา เอกศก จุลศักราช ๑๒๑๑ ตรงกับพุทธศักราช ๒๓๙๒ มีรับสั่งให้พระราชโอรสเล่าเรียนคัมภีร์วุตโตทัยซึ่งเป็นตำราการประพันธ์ในสมัยนั้น

(จินดามณี เล่ม ๑ - ๒ กับบันทึกเรืองหนังสือจินดามณี และจินดามณีฉบับพระเจ้าบรมโกศ, ๒๕๐๔ : ๑๐๙)

​ครั้งนั้นกรมหลวงวงษาธิราชสนิท เมื่อยังดำรงพระยศเป็นกรมหมื่นวงษาสนิทซึ่งทรงเป็นศิษย์ในกรมสมเด็จพระปรมานุชิตชิโนรส ได้ทรงพระนิพนธ์ “จินดามณี เล่ม ๒” ถวายพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เพื่อใช้เป็นแบบเรียนสำหรับพระราชโอรสสนองพระราชปรารภ

(จินดามณี เล่ม ๑ - ๒ กับบันทึกเรืองหนังสือจินดามณี และจินดามณีฉบับพระเจ้าบรมโกศ, ๒๕๐๔ : ๑๐๙)

จะเห็นว่าพระสมีมีแต่งเสือโค ก กา ถวายพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อเดือนยี่ สัมฤทธิศก จุลศักราช ๑๒๐๐ ต่อมาจึงมีรับสั่งให้พระราชโอรสเล่าเรียนคัมภีร์วุตโตทัยเมื่อเดือน ๖ เอกศก จุลศักราช ๑๒๑๑ แต่จะโปรดเกล้าฯ ให้ใช้เสือโค ก กา ที่พระสมีมีแต่งถวายเป็นหนังสือเรียนสำหรับพระราชโอรสหรือไม่นั้น ไม่ปรากฏหลักฐาน

ผลงานการประพันธ์ของนายมี หรือพระสมีมี ได้แก่ นิราศถลาง นิราศเดือน นิราศสุพรรณ นิราศพระแท่นดงรัง กลอนเพลงยาวสรรเสริญพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว นอกจากที่กล่าวแล้วยังมีเรื่องอื่น ๆ ที่ยังไม่เคยพิมพ์เผยแพร่ เช่น สุบิน ก กา และศรีสวัสดิวัด ทั้ง ๒ เรื่องยังไม่เคยพิมพ์เผยแพร่ ซึ่งสำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์จะตรวจสอบชำระเพื่อจัดพิมพ์เผยแพร่ในโอกาสต่อไป