คำอธิบาย
เทศนาเรื่องนิทานมิกาทุระนี้ พระบาทสมเด็จฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชนิพนธ์ โปรดฯ ให้กรมพระสมมตอมรพันธุ์ ทรงแต่งอรรถภาษามคธ แลพระราชทานเนื้อความให้พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย) แต่งคาถาถวาย.
มูลเหตุที่จะทรงพระราชนิพนธ์เทศนาเรื่องนี้นั้น เมื่อรัตนโกสินทรศก ๑๐๙ (พ.ศ. ๒๔๓๓) เสด็จเลียบมณฑลหัวเมืองปักษ์ใต้ฝ่ายตวันตกลงไปถึงเมืองสิงคโปร์ แลเมื่อเสด็จประทับอยู่ที่เมืองสิงคโปร์นั้น ประจวบเวลาบริษัทแฮรีสะแตนเล เปนบริษัทอังกฤษ มาเล่นลครออปราอยู่ที่เมืองสิงคโปร์ พระยาอนุกูลสยามกิจ ฯ (ตันกิมจิ๋ง) หาลครบริษัทนั้นเล่นออปราถวายทอดพระเนตรที่ศาลานคราภิบาล เมื่อวันที่ ๒ มิถุนายน บริษัทเล่นออปราตลกเรื่อง ๑ ซึ่งเซอวิลเลียมคิลเบิตแต่งบท เซออาเธอซัลลิวันแต่งเพลง ทำเปนเรื่องเมืองยี่ปุ่น เรียกว่าเรื่อง มิกาโด มีบทพิมพ์จำหน่ายแก่คนดูด้วย ผู้รู้ภาษาอังกฤษที่ไปตามเสด็จจึงพากันซื้อบทออปราเรื่องมิกาโดมาจากบริษัทแฮรีสะแตนเลในวันนั้นหลายคนด้วยกัน.
ต่อมาถึงปีหลัง เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๔ พระบาทสมเด็จ ฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จออกไปประทับสำราญพระราชอิริยาบถอยู่ณเกาะสีชัง สมเด็จพระเจ้าลูกเธอแลพระเจ้าลูกเธอออกไปตามเสด็จหลายพระองค์ จึงโปรด ฯ ให้รับอาจารย์ออกไปฝึกสอนที่เกาะสีชัง มิให้เสียเวลาทรงเล่าเรียน ครั้งนั้นพระยาอิศรพันธ์โสภณ (ม.ร.ว. หนู อิศรางกูล ณกรุงเทพ) เปนพระอาจารย์สอนหนังสือไทยถวายพระบาทสมเด็จฯ พระเจ้าอยู่หัวในรัชกาลปัจจุบันนี้ เซอหลุยมอรันต์เปนผู้สอนภาษาอังกฤษถวาย เซอหลุยมอรันต์เอาบทลครออปราเรื่อง มิกาโด ที่ได้ทอดพระเนตรณเมืองสิงคโปร์ ถวายให้ทรงแปลเปนภาษาไทย เมื่อทรงแปลแล้วพระยาอิศรพันธ์ ฯ ตรวจภาษาไทยที่ทรงแปล แก้ไขถ้อยคำตามเคยมา พระบาทสมเด็จ ฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทอดพระเนตรเห็นคำแปลที่พระยาอิศรพันธ์ ฯ แก้ไขนั้น ดำรัสว่าของเดิมที่เปนภาษาอังกฤษเปนบทลคร คำแปลที่แก้ไขดูจะกลายไปเปนเทศนา ทรงเห็นขบขันจึงแกล้งทรงพระราชนิพนธ์ใหม่ให้เปนเทศนาเสียทีเดียว เทศนาเรื่องมิกาทุระ (มิกาโด) อันมีมาในคัมภีร์ หริสตนฺลีโอพร (แฮรี่สะแตนเล ออปรา) ก็เกิดมีขึ้นด้วยประการฉนี้.
ได้ยินว่าเทศนาเรื่องมิกาทุระนี้ เมื่อทรงพระราชนิพนธ์แล้ว ได้พระราชทานไปให้สมเด็จพระมหาสมณะเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส เมื่อยังดำรงพระยศเปนพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่น ฯ ทรงอ่าน สมเด็จพระมหาสมณะเจ้าทรงแล้วถวายพระพรมาว่า ถ้าว่าตามความเห็นพระ เห็นว่าบุคคลที่แก่วัด เมื่อไปแต่งหนังสือทางฝ่ายบ้าน ถึงจะทำอย่างไร ก็คงปล่อยโวหารอารามออกมาให้แลเห็นว่าแก่วัด แต่ว่าถ้าบุคคลข้างฝ่ายบ้าน แต่งหนังสือเปนสำนวนอาราม ถึงจะซ่อนสำนวนอย่างไรก็คงมีถ้อยคำแปลกกับพวกแก่วัด พอเปนแววให้จับได้ว่าเปนสำนวนบ้านเช่นเดียวกัน พระบาทสมเด็จ ฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงฟังก็ทรงพระสรวล เรื่องมูลเหตุของพระราชนิพนธ์เทศนาที่พิมพ์ในสมุดเล่มนี้ ข้าพเจ้าเข้าใจว่าเปนดังแสดงมา แลพระราชนิพนธ์เรื่องนี้ยังหาได้เคยพิมพ์ให้แพร่หลายไม่
บัดนี้พระนางเจ้าสุขุมาลมารศรี พระราชเทวี ทรงปรารภจะบำเพ็ญพระกุศล เมื่อพระศพพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าปรียชาติสุขุมพันธ์ พระนัดดา ครบ ๕๐ วัน มีพระประสงค์จะทรงพิมพ์หนังสือเปนของแจกในงานนั้นสักเรื่อง ๑ มีรับสั่งมายังหอพระสมุดวชิรญาณสำหรับพระนคร ให้กรรมการเลือกหาเรื่องหนังสือถวาย แลพอพระหฤทัยจะใคร่พิมพ์พระราชนิพนธ์ของสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง ข้าพเจ้าคิดเห็นว่าพระราชนิพนธ์เรื่องนี้ยังไม่เคยพิมพ์ ได้กราบทูลพระนางเจ้า ฯ ก็ต้องพระประสงค์ จึงได้จัดการพิมพ์ถวาย.
กรรมการหอพระสมุด ฯ ขอถวายอนุโมทนาพระกุศลบุญราษีซึ่งทรงบำเพ็ญ แลเชื่อว่าบรรดาผู้ที่ได้รับหนังสือนี้ไปก็จะถวายอนุโมทนาทั่วกัน.
สภานายก
หอพระสมุดวชิรญาณ
วันที่ ๒๐ กรกฎาคม พระพุทธศักราช ๒๔๖๕
