๔ ตำราหน้าที่มหาดเล็ก

​อย่างธรรมเนียมมหาดเล็กแต่ก่อน ให้หมื่นสารเพชภักดี หมื่นศรีสรรักษ์ หมื่นไวยวรนาถ หมื่นเสมอใจราช นายศักดิ์ นายสิทธิ์ นายฤทธิ์ นายเดช สั่งสอนว่ากล่าวมหาดเล็ก จ่า, หุ้มแพร, เลว. ผู้ทำราชการฉลองพระเดชพระคุณพระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัวโดยสุจริต

เวรขวาเวร ๑

หมื่นสารเพธภักดี ๑ นายศักดิ์นายเวร ๑ นายจ่ายง ๑รวม ๓ คน นายจันมีชื่อ ๑ นายสนิท ๑ นายชัยขรรค์ ๑ หุ้มแพร ๓ คน รวม ๖ คน

เวรซ้ายเวร ๑

หมื่นเสมอใจราช ๑ นายสิทธิ์นายเวร ๑ นายจ่ายวด ๑ รวม ๓ คน นายจิตร ๑ นายสุดจินดา ๑ นายพลพ่าย ๑ รวมหุ้มแพร ๓ คน รวม ๖ คน รวมขวาซ้าย ๑๒ คน พนักงานรวมกัน

เวรขวาเวร ๑

หมื่นไวยวรนาถ ๑ นายฤทธิ์นายเวร ๑ นายจ่าเรศ ๑ นายกวด ๑ นายพลพัน ๑ นายเล่ห์อาวุธ ๑ รวมหุ้มแพร ๓ คน รวม ๖ คน

เวรซ้ายเวร ๑

หมื่นศรีสรรักษ์ ๑ นายเดชนายเวร ๑ นายจ่ารง ๑ รวม ๓ คน นายขัน ๑ นายเสน่ห์ ๑ นายสรวิไชย ๑ หุ้มแพร ๓ รวม ๖ คน รวมขวาซ้าย ๑๒ คน พนักงานรวมกัน

​เข้า ๒ วัน ออก ๒ วัน ขวาเป็นเวรรับสั่งข้างขึ้น ซ้ายเป็นเวรรับสั่งข้างแรม ถ้ามีการสงครามข้าศึกยกล่วงเข้ามาถึงในขอบขัณฑเสมา และมีที่เสด็จพระราชดำเนินไปประทับแรม ดุจหนึ่งพระพุทธบาทและเมืองลพบุรี เพลาค่ำให้เข้ามานอนเวรประจำซองทั้ง ๔ เวร และนายกวด นายจันมีชื่อ พนักงานรวมกัน พระแสงกั้นหยั่น พระแสงกฤช พระล่วม พระสุพรรณศรี ผ้าเช็ดพระพักตร์ เครื่องสรงพระพักตร์ เครื่องพระสำอาง พระสุคนธ์ ฉลองพระบาท สิ่งของในห้องเครื่องขวา

นายสนิท นายเล่ห์อาวุธ พนักงานรวมกัน พระแสงดาบไทย พระแสงเขนดั้ง ธารพระกร นายไชยขรรค์ นายพลพัน พนักงานรวมกัน พระแสงปืน พระแสงดาบยี่ปุ่น พระแสงกระบี่ พระแสงนาค พระแสงเหล็กเพลิง

นายขัน นายพลพ่าย พนักงานรวมกัน ขันสรง ผ้าเช็ดพระเสโท พระเต้า หม้อลงพระบังคน พระโอสถ พระสุธารสร้อน พระสุธารสเย็น น้ำสรงร้อน น้ำสรงเย็น เครื่องของคาว เครื่องของเสวย เครื่องสำหรับลงพระบังคน พัชนีฝักมะขาม พัชนีทอง พัชนีแพร สุหร่ายทองแดง ถาดชุด พระโอสถสูบ หมากรุก สะกา พระสุพรรณราช

นายจิตร นายสรวิไชย พนักงานรวมกัน พระแสงหอก พระแสงง้าว พระแสงทวน พระแสงธนู พระแสงเกาทัณฑ์ พระแสงกระสุน พระแสงกล้องสลัด ธารพระกร

นายสุดจินดา นายเสน่ห์ พนักงานรวมกัน พระชันษา พระสุพรรณบัตร พระศาสตราคม พระราชปฏิสันถาร พระตะกรุด พิสมรพระสมุด พระกระดานชนวน

​และหีบหนังท้ายพระที่นั่งอยู่ในห้องเครื่องขวาเป็นพนักงานชาวเครื่องขวา เครื่องซ้ายอยู่ในห้องเครื่องเป็นพนักงานชาวเครื่อง (ซ้าย) ชาวพระสมุด มีพระอักษร หามีพระอักษรไม่ กระดานชะนวนและดินสอแก้ว ดินสอเกรง ดินสอดำ อยู่ในห้องเครื่องนั้นเป็นพนักงานชาวพระสมุด เครื่องนมัสการและชุบสรง จับสรง ข้างในส่งออกมาเป็นพนักงานเวรรับสั่งได้รับถวาย และเครื่องจบพระหัตถ์สนมรับมาต่อข้างใน ส่งให้มหาดเล็กเวรรับสั่งถวายจบพระหัตถ์ แล้วสนมรับไปบูชา

ถ้ามหาดเล็กจะเข้ารับเวร ให้รับแต่เพลาบ่าย ๕ โมง ให้นายเวร จ่าหุ้มแพร ตรวจเครื่องต่อกันไว้ให้ครบตามซ้ายตามขวา และสืบถามเอาข้อราชการไว้ให้แจ้ง ผู้จะออกเวรไปให้บอกข้อราชการ และส่งเครื่องตามซ้ายตามขวาต่อกันจึงออกเวรไป และให้หัวหมื่นนายเวร จำหุ้มแพรเฝ้าคอยรับสั่งและถวายเครื่องอย่าให้ขาดได้ตามเกณฑ์กันไว้

นั่งยามๆ ค่ำ หุ้มแพร เลวคอยรับสั่งเถ้าแก่ ออกมาสั่ง ยามสาม หุ้มแพร เลวคอยรับสั่งใช้ข้างหน้า ยามรุ่ง หุ้มแพร เลวคอยรับสั่งข้างหน้า และอ่านตรวจถวาย นั่งยามนั้น ชาวที่นั่งด้วยทุกยาม ครั้นตีทุ่มตียาม ให้มหาดเล็กเป่าสังข์ ตีกรับด้วยทุกทีไปจนตี ๑๑ ทุ่ม แล้วให้ผู้นั่งยามคอยรับสั่ง ฟังปากเสียง และคอยเหตุการณ์ ถ้าเกิดเพลิงและมีเหตุการณ์ขึ้นเมื่อใด ให้กำหนดทุ่มโมงไว้ ควรจะร้องกราบทูลพระกรุณาก็ให้ร้องกราบทูลพระกรุณาโดยเร็ว ถ้าเสด็จอยู่ที่ข้างในไกลอยู่จะร้องกราบทูลมิได้ ให้เร่งบอกเข้าไปให้ข้างในจะได้กราบทูล

ถ้าเสด็จออกมาให้มหาดเล็กเฝ้าทูลละออง ฯ แต่หน้า แต่ซ้าย แต่ขวาพระที่นั่ง ห้ามอย่าให้เฝ้าใกล้พระที่นั่ง และเฝ้าใช้สอยในที่​เสด็จออกให้คลานด้วยศอก ให้เฝ้าเป็นอันดับกันออกมาตามผู้ใหญ่ผู้น้อย อย่าให้ผู้น้อยเฝ้าเกินผู้ใหญ่

ถ้าจะถวายเครื่องและพระแสงให้ผู้น้อยส่งผู้ใหญ่ถวาย อย่าให้ผู้น้อยล่วงผู้ใหญ่ขึ้นไปถวาย ถ้าจะเชิญเครื่องและพระแสง และรับต่อพระหัตถ์ก็ดี ให้จบศีรษะเอางานเสียก่อน จึงถวายพระแสง ถวายเครื่อง รับเครื่อง เชิญเครื่อง พระแสงและเครื่อง ถึงลับพระที่นั่งให้เอางานก่อนจึงเชิญ ถ้าเชิญพระแสงเข้ามาถวายและตามเสด็จ อย่าให้กลับคมกลับปลายพระแสงเข้ามาต่อพระที่นั่ง ถ้าจะเชิญพระแสงดาบ พระแสงกระบี่ตามเสด็จ ให้เชิญสองมือ ให้คมลงไว้ข้างบ่า อย่าให้ถือมือเดียวพาดบ่า ดุจแบกดาบขุนนาง ถ้าจะเชิญเครื่องและตามเสด็จในท้องพระโรง และที่เสด็จออกปูเสื่อปู่พรมให้คุกเข่าคลาน อย่าให้เดิน

ถ้าทรงตรัสสั่งประการใดมิได้จำเพาะชื่อให้หัวหมื่นรับสั่ง ถ้าหัวหมื่นมิได้เฝ้าอยู่ ให้นายเวรรับสั่ง ถ้าหัวหมื่นนายเวรมิได้เฝ้าอยู่ ให้จ่ารับสั่ง ถ้าหัวหมื่นนายเวรจ่ามิได้เฝ้าอยู่ ให้หุ้มแพรรับสั่ง อย่าให้ผู้น้อยรับสั่งล่วงผู้ใหญ่ ๆ รับสั่งแล้ว ให้แต่จ่าแต่หุ้มแพรไปตามควรราชการ ถ้าทรงสั่งจำเพาะผู้ใหญ่ไปจึงไปตามรับสั่ง ถ้าและทรงสั่งมหาดเล็กเลวก็ให้มหาดเล็กเลวรับสั่งเถิด แต่เมื่อจะออกไปนั้นให้กราบลงสามที แล้วคลานด้วยศอก ถอยหลังออกไปจนสุดที่เฝ้าแล้ว ถวายบังคมอีกสามทีจึงวิ่งไป อย่าให้ยืนขึ้นวิ่งไปในที่เฝ้า

อนึ่งเถ้าแก่จะมาสั่งราชการสิ่งใด ให้มหาดเล็กจดหมายไว้ แล้วอ่านให้เถ้าแก่ฟัง ถ้าเถ้าแก่ว่าชอบแล้วให้พิเคราะห์ดูในข้อรับสั่ง ถ้าเป็นข้อพระราชทรัพย์และเนื้อความข้อใหญ่ ก็ให้กราบทูลพระกรุณาฉลอง​ก่อนจึงสั่งไป ถ้าเป็นการเบ็ดเสร็จ ก็ให้สั่งชาววังไปตามรับสั่ง ให้จดหมายเวรชาววัง เวรมหาดไทย เวรกลาโหม ไว้จงทุกครั้ง

ถ้าและทรงสั่งให้เรียกทองเรียกเงินเป็นการเร็วนั้น ให้มหาดเล็กไปเรียกเอาต่อชาววังผู้อยู่เวร ๆ ไปเรียกเอาต่อเจ้าพนักงานพระคลังมหาสมบัติมาถวาย ทรงพระกรุณาพระราชทานข้าทูลละอองฯ เป็นการบุญ จดหมายรับสั่งๆ เวรไปให้พระคลังศุภรัตทำตราให้ข้างใน สั่งเวรไปให้พระคลังวิเศษทำตราให้ข้างใน สั่งเวรไปให้ชาววังทำตราให้พระคลังมหาสมบัติ ถึงทรงพระกรุณาให้เรียกสิ่งของในท้องพระคลังทั้งปวงเป็นการเร็วก็เหมือนกัน

อนึ่งอย่าให้มหาดเล็กเลิกม่านแหวกแผงมองดูข้างใน คบหาพูดจากันเป็นอันขาดทีเดียว ถ้ามหาดเล็กจะเข้าไปวางพระแสงง้าว ณ ที่ข้างในนั้นชาวที่กำกับ และเฝ้าที่รับเข้าไปอย่าให้เข้าไปแต่ผู้เดียว

อนึ่งพระแสงง้าวทอดที่ข้างในและพระแสงกระบี่ พระแสงดาบทรงอยู่ที่ข้างในนั้น เดือนหนึ่งสองเดือน ให้หัวหมื่นนายเวรจ่าหุ้มแพร เชิญพระแสงคู่ผลัดเข้าไปกราบทูลพระกรุณาผลัดออกมาชำระ

อนึ่งหม้อพระสุธารสชาวน้ำเสวยเอามาส่งนั้น ให้มหาดเล็กพนักงานเทียบดูแล้วรับไว้ เอาผ้าขาวปิดปากตีตราประจำเล็บไว้ เมื่อเติมพระเต้าแล้วให้ปิดตราประจำเล็บไว้ด้วย ต่อทรงเรียกพระสุธารสจึงให้แก้ตราเปลื้องถุงแล้วจึงถวาย ถ้าเสด็จออกและเข้าที่เสวยข้างหน้า มหาดเล็กซ้ายขวาเชิญเครื่องตั้งตามซ้ายตามขวา แล้วให้เขียนแผนที่ไว้เป็นอย่าง

ถ้าบอกฎีกาอาการพระสังฆราชราชาคณะอาพาธ อาการกรมพระราชวัง ฯ ประชวร อาการเจ้าต่างกรมประชวร อาการข้าทูลละออง ฯ ป่วย มหาสงกรานต์, พระราชพิธี จันทร์ สูรย์ ช้าง ม้า เข้ามาให้​กราบทูลพระกรุณา เป็นพนักงานมหาดเล็กหุ้มแพร ยามค่ำรับเอากราบทูลพระกรุณา แต่อาการพระสงฆ์ราชาคณะ ข้าทูลละออง ฯ และอาการกรมพระราชวัง ฯ อาการเจ้าต่างกรม มหาสงกรานต์ พระราชพิธีจันทรอุปราคา สุริยอุปราคา ช้างม้านั้น ให้ส่งหัวหมื่นนายเวรกราบทูล

ถ้าแต่งที่พระบรรทมและที่เสด็จออกพระตำหนักพลับพลาแห่งใดๆ นั้น มหาดเล็กพนักงานเชิญพระแสงง้าวล่วงไปทอดที่ ถ้าเสด็จออกทอดพระเนตรเสือนั้น พระแสงหอกบั้งถอดฝักไว้ พระแสงง้าวถอดกัลเม็ดไว้

อนึ่งถ้าเสด็จไปประพาส ถ้าและทรงประพาสให้มหาดเล็กคอยรับพระแสงกระบี่พระแสงดาบทรง ครั้นทรงรัดพระองค์แล้วจึงถวายพระกั้นหยั่น ต่อทรงเครื่องต้นพระมาลาฝรั่งแล้ว จึงถวายพระแสงดาบเชลยและฉลองพระบาท (ฉะบับขาด) พระที่นั่งนั้นจะได้วางพระล่วมหลังเจียด พระสุพรรณศรีน้อย พัชนี ด้ามจิ้ว หม้อลงพระบังคน เครื่องตีนช้างตามเสด็จนั้น พระล่วมทอง พระเต้าหนัง พระสุพรรณศรี พัชนีทอง พระแสงหอก พระแสงทรง พระแสงกระสุน พระตะพาบเงิน หีบหนัง พระปิ่นโตเครื่อง

อนึ่งมีที่เสด็จ ๆ ทรงเรือพระที่นั่งศรีสักหลาดพระที่นั่งกราบ เชิญเครื่องลงเรือพระที่นั่ง มหาดเล็กชาวเครื่องขวาได้เชิญ พระล่วมทองเงินบาทชั่ง ๑ เงินสลึงชั่ง ๑ เงินเฟื้องชั่ง ๑ รวม ๓ ชั่ง หีบหนังถุงพระบาท, สนับพระหัตถ์, มหาดเล็กชาวพระสมุด และชาวเครื่องซ้ายได้เชิญ พระเต้า หม้อลงพระบังคน กระดานชะนวน พระสมุดมหาดเล็กใช้เวรได้เชิญ พระแสงกระสุน หีบพระโอสถ ชาวพระภูษาได้เชิญถุงพระภูษา และชาวพระแสงได้เชิญพระแสงง้าวลงหว่างเรือพระที่นั่ง ชาวพระแสงปืนได้เชิญพระแสงปืนลงหว่างเรือ พระแสงปืนยาวผูกกับเสา​กันยาหน้าม่านบอก ๑ พระแสงปืนสั้นวางข้างพระยี่ภู่ขวาบอก ๑ ซ้ายบอก ๑ รวม ๒ บอก วางปากบอกไปท้ายเรือพระที่นั่ง วางไว้อัตรา

ถ้าข้างในลงเรือด้วย และให้หัวหมื่นนายเวรๆ รับสั่งลงเรือพระที่นั่งคน ๑ กับชาวพระแสงปืนคน ๑ และชาว (แสง) นั้นถือปืนสำหรับมือและกระสุนคอยห้ามต่ำห้ามสูง และมหาดเล็กนั้นได้เรียกระยะทางและหางว่าวเรือผู้จะชักจะนำจะตามเสด็จนั้น และข้าราชการซึ่งตามเสด็จไปนั้น ถ้าทรงพระกรุณาตรัสถาม จะได้กราบทูลพระกรุณา แต่ระยะทางนั้นให้กราบทูลตามระยะจนถึง และให้ระแวดระวังดูและทักทายห้ามปราม อย่าให้เรือนอกกระบวนปนล้นแปลกปลอมได้ ลงท้ายเรือพระที่นั่งนั้น ชาวพระภูษาคน ๑ หุ้มแพรเวรว่างเวรคน ๑ ให้ตรวจตราเครื่องท้ายเรือพระที่นั่ง และคอยรับสั่งถวายเครื่อง ถ้าเห็นผู้คนต่ำสูงให้ยิงด้วยกระสุน และมหาดเล็ก จ่า หุ้มแพร เลว ซึ่งจะล่วงไปรับเสด็จ ให้เรียกหางว่าวข้อราชการทั้งปวงไว้รับเสด็จ ถ้าและข้างในมิได้ลงเรือด้วย ให้หัวหมื่น นายเวร จ่า เวรรับสั่ง ลงหมอบเฝ้าหน้าพระที่นั่ง ให้หุ้มแพร เวรรับสั่งลงหน้าเรือ

อนึ่งถ้าทรงเรือพระที่นั่งกิ่งเป็นพยุหยาตรา มหาดเล็กชาวเครื่องขวาได้เชิญพระล่วมกุดั่น พระสุพรรณศรีปากแฉก ไปวางข้างพระที่นั่งนั้น และมหาดเล็กซ้ายเชิญพระแสงหอกซัดผูกเรือพระที่นั่งให้มหาดเล็กชาวเครื่องซ้ายขวาเชิญพานพระขันหมาก หีบหนัง พระเต้า หม้อและเครื่องลงพระบังคน พระสมุดกระดานชะนวน ลงตั้งข้างท้าย ตัวชาวเครื่องลงรักษาไปด้วย ให้หัวหมื่น นายเวร จ่า หุ้มแพร ผู้ลงเรือพระที่นั่ง นุ่งสมปักลาย ห่มเสื้อครุย ใส่พอกเกี้ยวตามบรรดาศักดิ์ ​ตะพายดาบตามตำแหน่งหัวหมื่น นายเวร นั่งข้างแคร่คอยรับสั่ง และทูลระยะทาง ถวายเครื่องข้างละสองคน มหาดเล็ก จ่า หุ้มแพร เลว ถือพระแสงดาบ ๑ พระแสงเขน ๑ พระแสงหอก ๑ นั่งกลางตามพลำคาน เป็นแถวตรงหน้าพระที่นั่งออกไป แล้วถือพัชนีทอง ๑ พระแสงหอกง่าม ๑ พระแสงง้าว ๑ อยู่ท้ายพระที่นั่งตามพลำคาน ครั้นถึงฉนวนที่ประทับแล้ว ถวายฉลองพระบาท และเชิญเครื่องขึ้นไปตามเสด็จ และมหาดเล็กซึ่งล่วงไปรับพระแสง เปลื้องเครื่องแล้วถวายพระแสง ทรงฉลองพระบาท

อนึ่งถ้าเสด็จไปจุดเทียนพระวรรษานั้น ให้มหาดเล็กลงหน้าเรือพระที่นั่ง เชิญพานข้าวตอก พานดอกไม้ ชาวพระแสงเชิญหน้าเพลิง เหล็กเพลิง ลงหน้าเรือไป ครั้นเสด็จถึงวัดนมัสการแล้ว ให้มหาดเล็กถวายเหล็กเพลิง ครั้นทรงแล้วเอาเทียนใส่โคมเงินเลี้ยงเพลิงไปถวาย ณ วัดที่ ๒ ที่ ๓

อนึ่งถ้าตั้งการพระราชพิธีตั้งเครื่อง มหาดเล็กชาวเครื่องซ้ายเชิญ พระเต้าเบญจคัพย์ พนักงานรับพานพระชันษา พานพระสุพรรณบัตร ต่อเถ้าแก่ไปตั้ง เกณฑ์มหาดเล็กให้เฝ้ากว่าจะเลิกการ

อนึ่งถ้าจะเชิญพระบรมศพออกไปสู่พระเมรุ ให้มหาดเล็กนุ่งลายห่มเสื้อครุย ใส่พอกเกี้ยว เชิญพระแสงแห่พระบรมศพ นำแห่หน้าพระแสงหอกนารายณ์ขี่ครุฑ ๑ พระแสงหอกด้ามแก้ว ๑ พระแสงดาบชะเลย ๑ พระแสงดาบเขน ๑ รวม ๔ แห่หลัง พระแสงหอกง่าม ๑ พระแสงง้าว ๑ และแห่เสด็จของหลวง หัวหมื่น นายเวร จ่า หุ้มแพร นุ่งสมปักลาย ห่มเสื้อครุย ใส่พอกตะพายดาบแห่ และพระแสงซึ่งแห่หน้า ​พระแสงหอกชวา ๒ พระแสงเขน ๑ พระแสงดาบชะเลย ๑ แห่หลัง พระแสงง้าว ๑ พระแสงหอกง่าม ๑ และมหาดเล็กเชิญพระล่วมกุดั่น พระสุพรรณศรีประดับพลอย และเครื่องทั้งปวงตามเสด็จ ครั้นถึงพระเมรุแล้ว ถ้าเสด็จอยู่ที่พลับพลาที่ข้างหน้าให้มหาดเล็กคอยรับสั่งเฝ้าใช้สอยรับสั่งจะถามด้วยพระสงฆ์สดับปกรณ์ได้มากน้อยเท่าใดให้ถามไว้ ถ้าจะถวายพระเพลิงพระบรมศพ ครั้นเปิดพระโกศออกแล้ว ให้มหาดเล็กถวายเครื่องพระชำระ มะพร้าวแก้ว สีพระทนต์ น้ำขมิ้น มะกรูด ส้มป่อย สนมรับต่อข้างในมาส่งให้มหาดเล็กถวาย และเครื่องชำระพระหัตถ์นั้น มหาดเล็กรับมาต่อเถ้าแก่มาถวาย แล้วมหาดเล็กถวายหน้าเพลิง เหล็กเพลิง และเทียนฉลองพระหัตถ์ เทียนจุดเพลิงนั้น หมื่นเทวาทิศเบิกมาส่ง ครั้นถวายเหล็กเพลิงแล้ว สนมได้ถวายไม้เชื้อเพลิงชุบน้ำพิมเสนให้ทรงจุดเพลิงท่อนจันทน์และธูปด้วยเทียนเพลิงนั้น ส่งให้หมื่นเทวาทิศใส่โคมเลี้ยงเพลิงไป ให้สมเด็จพระสังฆราชจุดดอกไม้เพลิงเพลาค่ำ ครั้นรุ่งขึ้นแล้วเสด็จไปดับเพลิงและเก็บอัฏฐินั้น เครื่องพระสุคนธ์ น้ำมะกรูดส้มป่อยพนักงานสนมรับมาต่อเถ้าแก่ น้ำหอมพนักงานขุนสยุมพรรับมาต่อเถ้าแก่ ส่งให้มหาดเล็กถวาย ครั้นแจงพระรูปแล้ว พระสงฆ์จะได้สดับปกรณ์มากน้อยเท่าใดให้เรียกหางว่าวสังฆการีไว้ จะได้กราบทูลพระกรุณา