ภาค ๒ บนดิน
| ๏ มาจะกล่าวบทไป | ถึงท้าวชัยทัตเทียมสีห์ |
| ๓๔แกล้วกล้ามหารถฤทธี | ราชาธิบดีเดชิต ฯ |
| ๏ เกลื่อนพลกล่นแสนยากร | เพียงพลสุรามรมาสถิต |
| ริปูฤๅปองลองฤทธิ์ | แม้อมิตรมุ่งร้ายวายปราณ |
| อึงอัศวานึกครึกครื้น | เริงเหล่าพลปืนหื่นหาญ |
| แรงรณพลคชชัยชาญ | เช่นช้างโลกบาลบ่มมัน |
| งามสง่ารถาธึกกึกก้อง | แคล่วคล่องเริงแรงแขงขัน |
| บรขามนามพลสี่พรรค์ | ศรขรรค์แข่งค้ำรำบาญ ฯ |
| ๏ ชนลือชื่อเวียงเกรียงไกร | กรุงอินทิราลัยไพศาล |
| หลั่นลดปรากฎปราการ | ตระหง่านแง่ง้ำอำไพ |
| หอยุทธเชิงยวนชวนยุทธ | เศิกสุดใจสั่นหวั่นไหว |
| รายเคียงเรียงคั่นหลั่นไป | เชียงชัยชโยดมข่มยุทธ |
| งามพลบนป้อมพร้อมเพรียง | คูเวียงแม่นแม้นแมนขุด |
| ลมชายปลายปลิวทิวธุช | แสนสุดสำราญบานรมย์ |
| มนเทียรเถือกทองก่องแก้ว | เพริศแพร้วเรืองอร่ามงามสม |
| ช่อฟ้าเชิดฟ้าน่าชม | เกลียวกลมแลรับกับฟ้า |
| นพศูลสูงเยี่ยมเทียมเมฆ | รุจิเรขเรืองรองห้องหล้า |
| ปราสาทมาศแก้วแววตา | อาภาผ่องค้ำอัมพร |
| ภาพครุฑสุดสง่าสามารถ | ขคราชเริงแรงแขงขร๓๕ |
| ๓๖อุรงค์ฤทธิ์ล้ำกำธร | ผกหงอนแผ่ง้ำอำไพ |
| ภาพสิงห์หยิ่งย่างอย่างสิงห์ | มีมิ่งหมายเหมือนเคลื่อนไหว๓๗ |
| เทพนมชมเห็นเปนไป | ดังเทพที่ในเมืองฟ้า |
| ก่องเก็จเพ็ชร์รัตน์รุ้งร่วง | โชติช่วงแวววับจับหล้า |
| แสงทองส่องสุกมุกดา | งามสง่าวังเวียงเพียงแมน ฯ |
| ๏ ส่ำสนมสมสนองรองบาท | นวลนาฎนบน้อมห้อมแหน |
| เฝ้าใฝ่ไป่คลาดขาดแคลน | แม่นแม้นสุรนาถเนาฟ้า ฯ |
| ๏ ท้าวมีมหิษีทรงลักษณ์ | งามพักตร์เพ็ญเล่ห์เลขา |
| โฉมตรูคู่ปราณนานมา | นัยหนึ่งนัยนาภูวนัย |
| สององค์ทรงครองกันมา | พระดนัยดนยาหาไม่๓๘ |
| ทรงศักดิ์หนักอกหมกใจ | รอยกรรมทำไว้ในบรรพ์๓๙ |
| ๔๐ไร้บุตรสุดบาปปลาบจิตต์ | หงุดหงิดหฤทัยไหวหวั่น |
| ธำรงทุกข์หลวงทรวงตัน | จักได้ไปสวรรค์ฉันใด ฯ |
| ๏ ชอกช้ำรำคาญนานปี | จวบพระมหิษีศรีใส |
| เปล่งปลั่งดวงจันทร์พรรณ์ไร | อรไทยโฉมยงทรงครรภ์ |
| ปางกษัตร์ภัดดาปราเณศ | ทรงเดชฤๅร้างห่างขวัญ |
| จงถนอมจอมนางพางจันทร์ | สาวสวรรค์เสวยสุขทุกวาร |
| ราชแพทย์แวดล้อมพร้อมพรัก | พิทักษ์อรไทยใสศานติ์ |
| พงศ์เผ่าเฒ่าแก่แม่งาน | บริหารมหิษีมียศ |
| จวบวันฤกษ์งามยามบุญ | เพ็ญชุณห์แจ่มวงทรงกลด๔๑ |
| กัลยาณิ์เจ็บครรภ์รันทด | ไป่ปลดปลิดปวดรวดเร้า |
| ราชาอาทรร้อนจิตต์ | เพียงพิษเพลิงใหญ่ไหม้เผา |
| ชี้ชอบปลอบโฉมโลมเล้า | อ้าเจ้าจงสกดอดใจ ฯ |
| ๔๒๏ นางคลอดชาดาลาวัณย์ | คือจันทร์แจ่มห้องผ่องใส |
| พิมพ์พักตร์ลักษณ์ล้ำอำไพ | ไฉไลแลปลื้มลืมพริบ |
| ล้วนเลิศเฉิดฉายหลายหลาก | แสนยากสาธกยกอยิบ |
| โฉมยงนงรามงามทิพย์ | ลอยลิบลงมาธาตรี ฯ |
| ๏ บัดนั้น | ราชแพทย์แวดล้อมมหิษี |
| ๔๓เห็นราชทาริกานารี | ทรงฉวีเลิศล้ำจำเริญ |
| หลากจิตต์พิศขนงนงลักษณ์ | แปลกนักพากันสรรเสริญ |
| เหมือนเมฆย้อยอยู่ดูเพลิน | ลอยเหิรบังพระศศธร |
| บัดเดี๋ยวเธอลืมนัยนา | เหมือนเมฆในฟ้าเปิดถอน |
| ดวงจันทร์เยี่ยมยอดอัมพร | สองทิศากรพร้อมกัน |
| รัศมีสีนิลกลบห้อง | ใสส่องคือโคมโสมสรร |
| ต่างตนต่างตลึงอึ้งพลัน | ฤๅจันทร์ล่องฟ้ามาดิน |
| จักษุแสงฉายพรายแพร้ว | สองแก้วใสจริงยิ่งสินธุ์ |
| ส่ายส่องผ่องพ้นมลทิน | แสงเนตรสีนิลแปลกนัก |
| โชติช่วงดังดวงเดือนฉาย | แลลม้ายพระศศีมีศักดิ์ |
| เป็นที่จำเริญเพลินรัก | ต่างนั่งตั้งพักตร์ภักดี |
| ชนปวงไป่รแวงแจ้งจิตต์ | ยามพิศเนตรเรื้องรังสี |
| ว่าได้เห็นศรีพระศุลี | อันมีปนในนัยนา |
| ต่างคิดพิศวงสงสัย | อำไพเพ็ญพักตร์นักหนา |
| แลเพ่งเล็งพิศติดตา | โศภายิ่งคนบนดิน |
| ชมพลางต่างถวายอภิวาทน์ | พระนราธิราชเรืองศิลป์ |
| บูชาบารมีภูมินทร์ | รัศมีสีนิลกลบไป ฯ |
| ๏ บัดนั้น | อำมาตย์ประมุขผู้ใหญ่ |
| ก้มเกล้าทูลองค์ทรงชัย | ข้าไม่เคยเห็นเช่นนี้ |
| อันพระบุตรีนี้ไซร้ | อำไพยิ่งมานุษี |
| แสงเนตรนางไหนใครมี | รังสีดังเช่นเห็นชัด |
| ข้าอยู่ในแดนรัศมี | นัยนาดรุณีจำรัส |
| จักเปรียบเทียบใดไป่ทัด | ความสัตย์สงสัยใจจริง |
| เหมือนได้เห็นกลิ่นการบูร | จำรูญจำเริญเพลินยิ่ง |
| จักยกตัวอย่างอ้างอิง | หาสิ่งเปรียบยากหลากใจ |
| หนึ่งเหมือนได้เห็นกลิ่นจันทน์ | หอมหรรษ์เหมจิตต์พิสมัย๔๔ |
| แปลกนักจักชี้ฉันใด | นึกเห็นเปนไปเช่นนี้ |
| อันองค์พระราชชาดา | เห็นได้ใช่มานุษี |
| นางฟ้ามาในธานี | เกิดเป็นบุตรีภูบาล |
| ขอจงทรงพระจำเริญ | เพลิดเพลินผาสุกทุกฐาน |
| บุญใหญ่ได้องค์นงคราญ | เกิดในวงศ์วารภูวนัย ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | พระนราธิบดีอดิศัย |
| สำราญบานราชหฤทัย | ตรัสให้กำหนดกฎการ |
| สมโภชบุตรีศรีแคว้น | ทั่วแดนกรุงไกรไพศาล |
| ผ้าเสื้อเหลือกะปริมาณ | ประทานเปนทานมากมาย |
| เหล่าพราหมณ์ตามกันมารับ | สินทรัพย์บริจาคหลากหลาย |
| เงินทองกองแก้วแพรวพราย | งัวควายม้าช้างรางวัล ฯ |
| ๏ ตรัสให้หาโหราจารย์ | ไวชาญวิชชากล้ากลั่น |
| อีกพราหมณ์ความรู้สำคัญ | ทรงธรรม์ให้เขาเข้ามา |
| เลือกนามประทานโฉมยง | ว่าองค์กนกเรขา |
| โพยภัยไม่มีบีฑา | โศภาเพียงแก้วแพรวพรรณ์ ฯ |
| ๏ ได้ลูกโดยหวังดังจิตต์ | ทรงฤทธิ์ปรีเปรมเหมหรรษ์ |
| แจ่มใจใสสุขทุกวัน | จงถนอมจอมขวัญบุตรี |
| ปวงราษฎร์ปราศเศร้าเปล่าโศก | ชูโฉลกเฉลิมเลื่องเรืองศรี |
| ทั่วเขตเทศคามพราหมณ์ชี | ต่างมีสุขล้ำสำราญ |
| ครอบครองคลองธรรมบำรุง | เกียรติ์ฟุ้งเฟื่องไปไพศาล |
| ดังร่มไทรใหญ่ใบบาน | บังแสงสุริย์ฉานมิดชิด |
| ทนุถนอมกล่อมเกลี้ยงเลี้ยงองค์ | โฉมยงชาดายาจิตต์ |
| ปราศข้อขุ่นเคืองเนืองนิตย์ | เกริกกิตติ์เรืองลือฤๅลด ฯ |
| ๏ ฝ่ายพระบุตรีนิรมล | โศภนอาภาปรากฎ |
| ชายยลโฉมยงทรงยศ | รันทดรันทมกรมทุกข์ |
| ได้เห็นดังถูกทำโทษ | ร้อนโลดราวไฟไหม้สุข |
| ยั่วให้ใจง่านพล่านพลุก | เพลิงลุกราคเร้าเผาใจ |
| รุ่นสาวราวโสมโฉมฉาย | ศรีผายแสงผ่องส่องใส |
| นัยนาน่าเพลินเชิญใจ | ให้ไปเปนทาสเทวี ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | องค์พระนเรศวรเรืองศรี |
| เห็นราชชาดานารี | เปนที่สำราญบานตา |
| เอวองค์ทรงลักษณ์พักตร์พริ้ม | ยามยิ้มยั่วแย้มแจ่มหน้า |
| รังสีแสงใสนัยนา | ใต้หล้าปราศเปรียบเทียบทัน |
| สมควรเษกสาวบ่าวสม | ชิดชมเชยคู่ชูขวัญ |
| สยุมพรโฉมยงทรงวรรณ์ | ให้สรรเกศกษัตร์ภัดดา |
| บำเรอภิรมย์สมสู่ | ได้คู่ดังใคร่ใจหา |
| สมศักดิ์สมวงศ์ชาดา | คงสมปราถนานงลักษณ์ |
| ตรึกตรองคลองธรรมนำท้าว | จอมด้าวอิ่มในใจหนัก |
| ตรัสเรียกมหิษียอดรัก | เพียงจักษุเจ้าปัฐพี ฯ |
ท้าวชัยทัตตรัสว่า
| ๏ อ้าเจ้าเยาวมาลย์กานดา | แก้วตาผู้มิ่งมารศรี |
| อันกนกเรขาเทวี | ยุวดีทรงวัยใหญ่แล้ว |
| สมควรอภิรมย์สมสอง | สิงสู่คู่ครองผ่องแผ้ว |
| ทรงลักษณ์ศักดิ์เลิศเพริศแพร้ว | เหมือนแก้วทั้งคู่ดูพราย |
| พี่ม่งบงกิจพิธี | สรรหาสวามีเฉิดฉาย |
| ส่งข่าวป่าวคำกำจาย | ลืมเกียรติ์ฤๅวายวันเว้น |
| โฉมเจ้าดำริห์ฉันใด | อรไทยกล่าวความตามเห็น |
| ประสงค์องค์นางพางเพ็ญ | คงเช่นเดียวกันมั่นใจ ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | องค์พระมหิษีศรีใส |
| อภิวาทน์บาทมูลทูลไป | โดยนัยข้อความตามจริง ฯ |
พระมหิษีทูลว่า
| ๏ ข้าแต่อวนินทร์ปิ่นขัติย์ | ดำรัสระบอบชอบยิ่ง |
| ใคร ๆ ไป่หาญค้านติง | เว้นแต่ลูกหญิงองค์เดียว |
| ทรามวัยไม่คิดมีคู่ | ตั้งจิตต์โฉมตรูอยู่เดี่ยว |
| เกลียดผัวกลัวยิ่งจริงเจียว | จักเหนี่ยวจักรั้งฤๅยอม |
| ข้าได้ชี้แจงแจ้งเหตุ | อุปเทศคำขานหวานหอม |
| เสาวรสพจมานหว่านล้อม | นงเยาว์ฤๅยอมอย่างคิด ฯ |
ท้าวชัยทัตตรัสว่า
| ๏ อ้าองค์นงคราญกานดา | อันกนกเรขายาจิตต์ |
| ไม่คิดมีคู่ชูชิด | กล่าวเกลื่อนเบือนบิดผิดไป |
| หญิงไม่อยากมีสามี | หาในโลกนี้หาไหน |
| อันพวงบุบผามาลัย | เกลียดแมลงภู่ไซร้ฤๅมี |
| ๔๕๏ ควรจำธรรมดานาไร่ | จักไม่รับไถใช่ที่ |
| ฉันใดชาดานารี | พึงมีสามีแนบตัว |
| อันกนกเรขาทรามวัย | เติบใหญ่สมควรมีผัว |
| ไป่พึงรังเกียจเกลียดกลัว | ดอกบัวเกรงผึ้งห่อนมี |
| ปัญหามีแต่จักหา | ภรรดาสมศักดิ์สมศรี |
| หาได้ใช่ง่ายชายดี | สมกับเทวีลูกเรา ฯ |
พระมหิษีทูลว่า
| ๏ ข้าแต่พระมหาราชา | ชาดาดวงใจใช่เฉา๔๖ |
| นางนึกแน่ในใจเยาว์ | ไป่คิดชิดเคล้าคู่ครอง |
| พระองค์จงโปรดดำรัส | ชี้แจงแจงอัตถ์ทั้งผอง |
| ให้นางทราบความตามคลอง | ทำนองซึ่งทรงจงใจ |
| นางกล่าวแก่ข้าว่าผัว | กริ่งกลัวรังเกียจเกลียดใกล้ |
| แม้ในความฝันทรามวัย | ก็ไม่ขอเห็นสามี ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | พระมหากษัตร์เรืองศรี |
| ยินพระมหิษีเทวี | นรสีห์สนเท่ห์หฤทัย |
| ๔๗๏ ตรัสให้หาราชพาลา | ชาดาดวงจิตต์พิสมัย |
| คิดหวังฟังความทรามวัย | พิศวงสงสัยจินดา ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | โฉมยงองค์กนกเรขา |
| ทราบคำดำรัสราชา | สุภคาขึ้นเฝ้าภูมี ฯ |
| ๏ วาดวงองค์อรอ้อนแอ้น | งามแขนคืองวงคชสีห์ |
| เรืองรามงามจริตจรลี | ทรงฉวีผ่องผุดสุดใจ |
| ๔๘๏ มัธยมกลมเกลาเพราเพริศ | ล้ำเลิศรังสีศรีใส |
| อุโรชโชติชูดูไป | คลื่นไกรกลิ้งสมุทรดุจกัน |
| มยูรยาตร์นาดกรอ่อนช้อย | ดังย้อยจากฟ้ามาผัน |
| สุรีศรีหล้าลาวัณย์ | หาเทียบฤๅทันเทวี |
| ถึงที่ประทับภูธร | บังอรซุดองค์มารศรี |
| แย้มยิ้มพริ้มพักตร์ภักดี | อัญชลีบิตุเรศร์เลอลักษณ์ ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | พระนราธิราชเรืองศักดิ์ |
| เห็นพระลูกหญิงพริ้งพักตร์ | เพียงจักษุเจ้าปัฐพี |
| ภูบาลตรึกไตรในจิตต์ | นงรามงามจริตเลอศรี |
| หาไหนไป่เทียมเทวี | ใครเห็นเปนที่เพลินตา |
| ชายใดได้เห็นโฉมยง | ห่อนจืดใจจงใจหา |
| แม้กูผู้เปนบิดา | ชนม์ชรามานานปานนี้ |
| เห็นนางพางสบนางสรวง | ในทรวงปลื้มเปรมเต็มที่ |
| แม้ใครได้สู่ศูลี | สำนึกนึกมีเช่นกัน |
| ชายหนุ่มไหนเลยเฉยได้ | จักใคร่จักครวญหวนฝัน |
| ราคีกำหนดกลัดพลัน | ป่วนปั่นใจร้อนห่อนเว้น |
| นางอื่นงามเพ็ญเช่นนี้ | ไหนมีคือใครได้เห็น |
| หนุ่ม ๆ รุมใจใคร่เคล้น | คลึงเคล้าเช้าเย็นเปนนิตย์ |
| นางเป็นยอดหญิงมิ่งภพ | ใครสบโชคชื่นรื่นจิตต์ |
| จักเห็นเช่นได้อมฤต | ค่ำเช้าเฝ้าชิดเชิงรัก |
| ลาวัณย์บรรเจิดเลิศหล้า | เกิดมาในวงศ์ทรงศักดิ์ |
| แม้นไม่มีคู่ชูพักตร์ | น่าเสียดายนักเช่นนี้ ฯ |
ท้าวชัยทัตตรัสว่า
| ๏ อ้าเจ้าเยาวมาลย์กานดา | แก้วตาผู้มิ่งมารศรี |
| โฉมเฉลาเสาวภาคพรรณี | เจ้านี้ทรงวัยใหญ่แล้ว |
| สมควรอภิรมย์สมสอง | มีคู่อยู่ครองผ่องแผ้ว |
| ทรงลักษณ์ศักดิ์เลิศเพริศแพร้ว | เหมือนแก้วทั้งคู่ดูพราย |
| พ่อม่งบงกิจพิธี | สรรหาสวามีเฉิดฉาย |
| ส่งข่าวป่าวคำกำจาย | ลือเกียรติฤๅวายทิวา ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | โฉมยงองค์กนกเรขา |
| ยินคำดำรัสราชา | กัลยาณิ์ก้มกราบทูลไป ฯ |
นางกนกเรขาทูลว่า
| ๏ ข้าแต่อวนินท์ปิ่นราช | ภพนาถเลอฤทธิ์อดิศัย |
| ซึ่งทรงรำลึกตรึกไตร | จักให้ข้าหาสามี |
| เพราะเหตุเม็ตตาการุญ | พระคุณเปี่ยมเกล้าเกศี |
| แต่ว่าข้าผู้บุตรี | ไม่รักจักมีภรรดา |
| อยู่เดียวเปนสุขทุกเมื่อ | พระองค์จงเชื่อคำข้า |
| ให้เปนเช่นตูอยู่มา | ไม่เปนภริยาชายใด ฯ |
ท้าวชัยทัตตรัสว่า
| ๏ ดูรานงเยาว์เสาวลักษณ์ | ดวงจักษุผู้พิสมัย |
| เจ้าตรัสอัตถ์นั้นฉันใด | ใครฟังดังไร้ความคิด |
| นงเพ็ญเปนราชกัญญา | เกิดมาในวงศ์ทรงกิตติ์ |
| แม้นไม่มีคู่ชูชิด | ชีวิตไร้ผลข้นแค้น ฯ |
นางกนกเรขาทูลว่า
| ๏ ข้าแต่บิตุราชเลอศักดิ์ | ลูกแน่ใจหนักจิตต์แน่น |
| แม้นชายฉายเฉิดเลิศแมน | สุดงามสามแดนฤๅทัน |
| หมายมาเปนสามีลูก | ลูกไซร้ไป่ผูกใจสรร |
| ขอพระนรเทพทรงธรรม์ | ฟังคำสำคัญวันนี้ |
| ไม่ขอมีคู่อยู่ข้าง | หมายหมางใจเกลียดเสียดสี |
| ข้าผิดธรรมดานารี | ภูมีอย่าเผด็จเม็ตตา |
| นางสิ้นดินแดนแสนหมื่น | ใครอื่นไป่เปนเช่นข้า |
| พระองค์ทรงฤทธิ์บิดา | จงเชื่อวาจาลูกรัก ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | องค์พระวีรวงศ์ทรงจักร |
| ยินคำสำคัญมั่นนัก | ทรงศักดิ์รำพึงอึ้งคิด |
| หานางอย่างนี้หาไหน | ในแดแน่ได้ไม่ผิด |
| ชาดามานุษสุดทิศ | หาไหนได้ชนิดนงเยาว์ |
| นางเกิดเปนลูกเราไซร้ | ลูกเราฤๅใช่ลูกเล่า |
| นางฟ้ามาเปนลูกเรา | ดูเค้าจักเปนเช่นนี้ |
| จึงทรงรูปลักษณ์นักหนา | งามจริงยิ่งมานุษี |
| ไม่รักจักมีสามี | ผิดแบบนารีธรรมดา ฯ |
| ๏ องค์พระภูวนัยไตร่ตรอง | ให้หมองใจหนักนักหนา |
| ค่ำเช้าเฝ้าปลอบกัญญา | สุภคายืนคำร่ำไป |
| จนองค์ทรงเดชเกศรัฐ | เคืองขัดขุ่นอกหมกไหม้ |
| อาวรณ์ร้อนราชหฤทัย | ภูวนัยออกอัตถ์ตรัสไป ฯ |
ท้าวชัยทัตทรงกล่าวคำแค้นว่า
| ๏ อ้ากูผ้ใจไร้สุข | เจ็บทุกข์จำทนหม่นไหม้ |
| เคราะห์เรื่องเบื้องบรรพ์อันใด | กรรมในชาติก่อนร้อนร้าย |
| เปนบาปตราบในชาตินี้ | มีราชบุตรีเฉิดฉาย |
| ดื้อดึงขึ้งเคียดเกลียดชาย | มุ่งหมายไม่หาสามี |
| ผิดแบบผิดแผนแสนร้าย | เคืองคายขุ่นข้องหมองศรี |
| กูในชาติก่อนห่อนดี | ชาตินี้ขุกเข็ญเห็นชัด |
| หมายมุ่งรุ่งเรืองเบื้องหน้า | เห็นแน่แก่ตาว่าขัด |
| เพราะกรรมทำอยาบบาปซัด | รู้ถนัดเล่ห์นั้นมั่นนัก ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | องค์พระบุตรีมีศักดิ์ |
| ยินนราธิบดีชี้ชัก | นงลักษณ์ส้อยเศร้าเปล่าใจ |
| สงสารบิตุรงค์ทรงเดช | ภูธเรศร้อนรนหม่นไหม้ |
| เคารพนบน้อมจอมชัย | อรไทยทูลความตามจริง ฯ |
นางกนกเรขาทูลว่า
| ๏ ข้าแต่ปัฐพินทร์ปิ่นเกศ | ทรงเดชการุญคุณยิ่ง |
| เปนที่ปกปักพักพิง | ทุกสิ่งเมตตาอาทร |
| ข้าไซร้ใช่เกลียดมีผัว | ใช่กลัวชายกริ่งยิ่งศร |
| แท้จริงใจข้าอาวรณ์ | ใคร่สู่คู่ช้อนชูชิด |
| สำคัญที่ตรงองค์ชาย | มีหมายในใจไม่ผิด |
| มานุษสุดภพจบทิศ | องค์เดียวข้าคิดใคร่รัก ฯ |
ท้าวชัยทัตตรัสว่า
| ๏ อ้าเจ้าเผ่ารัตน์ขัติเยศ | นรเศรษฐ์สูงวงศ์ทรงศักดิ์ |
| ชายใดไหนเล่าเสาวลักษณ์ | ซึ่งเจ้าเพราพักตร์พึงชิด |
| เผ่าพงศ์ทรงราชย์แหล่งไหน | กุลงามนามใดไกรกิตติ์ |
| เหนือใต้ให้ตูรู้ทิศ | ประจักษ์จักคิดตามควร ฯ |
นางกนกเรขาทูลว่า
| ๏ ข้าแต่พระมหาราชา | เมตตาเชิงชอบสอบสวน |
| แสนยากหากจักชักชวน | โดยขบวนเบี่ยงแบบแยบใด |
| เหตุว่าข้าไซร้ไป่รู้ | ชายผู้โศภนคนไหน |
| ยรรยงพงศ์เผ่าเหล่าใคร | อยู่ไหนในถิ่นดินดอน |
| ทราบเพียงว่าชายนายหนึ่ง | ข้าพึงรักร่วมปัจถรณ์ |
| กรุงงามนามกนกนคร | แท้เที่ยงเวียงอมรแมนฟ้า |
| ชายไหนมาจากเมืองนั้น | ชายนั่นคือสามีข้า |
| ใครอื่นหมื่นแสนแน่นมา | ลูกยาฤๅปลงหฤทัย ฯ |
ท้าวชัยทัตตรัสว่า
| ๏ ดูรานงเยาว์เสาวภาค | จักยากโดยเลศเหตุไหน |
| ทราบความนามเวียงเกรียงไกร | จักให้สืบด้นค้นดู |
| ร้อยพราหมณ์ถามเที่ยวเลี้ยวเลาะ | สืบเสาะสื่อความตามผลู |
| พึงค้นหนไหนใคร่รู้ | โฉมตรูจงบอกบิดา ฯ |
นางกนกเรขาทูลว่า
| ๏ อ้าพระพีรพงศ์ทรงศักดิ์ | ยากจักสืบเสาะเลาะหา |
| ลูกไซร้ไม่แจ้งจินดา | อันว่าเวียงทองก่องกาญจน์ |
| จักสถิตทิศไหนในดิน | ฤๅถิ่นตรีทิพไพศาล |
| เมืองนาคในมหาบาดาล | ฤๅฐานถิ่นหล้าอานันท์ |
| ข้าทราบในยามศัยยา | พระอิศวรเสด็จมาเข้าฝัน |
| ว่าพระภัดดาข้าอัน | ชาติบรรพ์เคยอยู่คู่ครอง |
| ห่อนช้าจักสู่อยู่สม | สุขาภิรมย์ร่วมห้อง |
| จักเสด็จจากเมืองเรืองรอง | งามก่องกาญจน์แก้วแพร้วพิศ |
| ชายอื่นใช่ผู้คู่ชื่น | แสนหมื่นไป่ม่งปลงจิตต์ |
| ขอพระบิตุรงค์ทรงฤทธิ์ | มีประกาศิตสั่งความ |
| ให้ป่าวข่าวรั่วทั่วแห่ง | ทุกแหล่งกระหลบภพสาม |
| ชายใดได้เรื่องเมืองงาม | อันนามเวียงทองผ่องเพ็ญ |
| ให้รีบมากล่าวข่าวสาร | ยกข้อส่อพยานให้เห็น |
| ๔๙มาตร์แม้นมีวรรณอันเปน | ชายเช่นควรคู่ตูนี้ |
| ทรงศักดิ์จักอวยชาดา | ให้เปนภริยาเสริมศรี |
| ชายใดในภพธาตรี | รู้ที่รู้เรื่องเมืองนั้น |
| ยินข่าวป่าวคงตรงมา | ข้าทราบสัญญาแม่นมั่น |
| จักแจ้งโดยคำสำคัญ | ว่ามานพนั้นสามี ฯ |
ท้าวชัยทัตตรัสว่า
| ๏ อ้าเจ้าเสาวภาคเพ็ญพักตร์ | ดวงจักษุผู้ภูลศรี |
| มานพเช่นเจ้าเล่านี้ | อาจมีมามากยากใจ |
| เจ้าจักแจ้งจิตต์คิดมั่น | เพราะสัญญามีที่ไหน |
| พ่อทราบสำคัญนั้นไซร้ | จักให้สืบทั่วธาตรี ฯ |
นางกนกเรขาทูลว่า
| ๏ ข้าแต่พระองค์ทรงภพ | พระคุณล้ำลบเกศี |
| ทรงชัยให้ทูลเช่นนี้ | เหลือที่ลูกกล้าวายาม |
| พระวิศเวศวรบอกข้า | แต่มีวาจาว่าห้าม |
| มิให้พรายแพร่งแจ้งความ | ลูกจำทำตามศุลี |
| พระองค์จงโปรดโทษให้ | แก่ตูผู้ใต้บทศรี |
| แม้นทูลมูลความตามมี | เกรงอุมาบดีเดชิต ฯ๕๐ |
| ๏ เมื่อนั้น | พระนราธิราชเรืองกิตติ์ |
| คำนึงอึ้งอัดขัดคิด | แปลกจิตต์เห็นยากหลากแท้ |
| ข้อความตามฝันนั้นไซร้ | ควรเชื่อฤๅไม่ไม่แน่ |
| สงสัยในจิตต์อิดแด | ถึงแม้จริงตามความนั้น |
| เมืองไหนในถิ่นดินดอน | คือกนกนครในฝัน |
| ไป่เคยยินชื่อลือกัน | บอกเบื้องเมืองอันอาจมี |
| ยากหนักจักนิ่งเสียเล่า | โฉมเจ้าไร้คู่ชูศรี |
| จักเลยเฉยไปไป่ดี | นารีไร้ผัวมัวพรรณ |
| จำใจให้ข่าวป่าวร้อง | ทำนองนงเยาว์กล่าวสรร |
| หาไม่ไหนเจ้านวลจันทร์ | จักหันหาคู่ชูพักตร์ ฯ |
| ๏ ทรงธรรมดำริห์เล่ห์นี้ | พลางพระภูมีมีศักดิ์ |
| โปรดให้โฉมยงทรงลักษณ์ | คืนสู่ตำหนักนางใน |
| ตรัสเรียกอำมาตย์มนตรี | พลางมีบรรหารขานไข |
| สูจงตรงรีบเร็วไป | สั่งให้ประกาศธานี |
| ลั่นฆ้องร้องข่าวป่าวทั่ว | ให้รั่วรู้รอบกรุงศรี |
| ชายใดใต้หล้าธาตรี | ทราบที่ทราบเรื่องเมืองทอง |
| แม้นชาติชูบวรณ์ควรอยู่ | ฝังปลูกลูกกูคู่ห้อง |
| จักแบ่งราชัยให้ครอง | ทำนองราชบุตรสุดรัก |
| ทั้งจักยกราชชาดา | ให้เปนชายายอศักดิ์ |
| ให้เขาเข้ามาอย่าพัก | กูจักอุปถัมภ์ดำกล ฯ |
| ๏ บัดนั้น | คณามาตย์หลากจิตต์คิดฉงน |
| รับสั่งพระองค์ทรงพล | ต่างตนคลานคล้อยถอยไป |
| จัดให้ตีฆ้องร้องป่าว | ยินข่าวไร้ผู้รู้ได้ |
| โจษจรรกันทั่วกรุงไกร | ต่างใคร่ทราบเรื่องเมืองทอง ฯ |
| ๏ ฝ่ายราชบุรุษสุดเสียง | ป่าวไปในเวียงทั้งผอง |
| เสียงคนไปเคียงเสียงฆ้อง | ส่งข่าวป่าวร่องก้องไป ฯ |
๏ เจ้าเอยเจ้าจ้า ใครยินอย่าช้า เร่งมาเร็วไว ฟังคำประกาศ ดังราชหฤทัย ถ้อยคำจำไป สืบส่อต่อกัน ฯ
๏ ชายดีมีชาติ ควรสู่คู่ราช ชาดาลาวัณย์ เคยเห็นเมืองทอง งามผ่องเพียงจันทร์ จงเฝ้าเจ้าอัน ทรงสิทธิ์ฤทธี ฯ
๏ ท้าวจักยอยศ ลือชาปรากฎ เกียรติ์แกว่นแดนตรี จัดสรรปันให้ ราไชศวรศรี สารพรรณอันมี แบ่งมอบครอบครอง ฯ
๏ หนึ่งจะประทาน ยุพยงนงคราญ ลักษณ์ล้ำลำยอง องค์กนกเรขา บุบผาผิวทอง ประคบประคอง เปนคู่ชูใจ ฯ
๏ ชายดีมีชาติ แจ้งเรื่องเมืองมาศ สู่ราชเร็วไว๕๑ รางวัลอันยิ่ง ทุกสิ่งสมใจ กอบโกยโดยนัย ที่ประกาศเอย ฯ
| ๏ บัดนั้น | ทวยราษฎร์ยินเค้าเขาเฉลย |
| แปลกมากหลากใจไม่เคย | ยินข่าวป่าวเผยเช่นนี้ |
| ต่างคนเอมอิ่มยิ้มย่อง | สืบเรื่องเมืองทองผ่องศรี |
| บ้างออกเดินดงพงพี | ทุกที่คลาไคลไปมา |
| บางคนตนเดียวเที่ยวเดิน | ในแถวแนวเถินเนินผา |
| พบลิงพบค่างช้างม้า | หมูหมาเหลือหลากมากมาย |
| ไม่พบเมืองทองรองเรือง | พบเมืองเลว ๆ แหล่หลาย |
| กระทิงสิงห์โตโคควาย | ไม่หมายอยากพบ ๆ มัน |
| บางคนด้นไปในป่า | นึกหน้านางเลิศเฉิดฉัน |
| มัวเหม่อเผลอฝ่าอารัณย์ | พบเสือ ๆ มันกัดเอา |
| บางตนบ่ายตีนปีนผา | พลาดท่าหัวหกตกเขา |
| ลำบากยากเข็ญเย็นเช้า | ไต่เต้าเสาะเรื่องเมืองทอง ฯ |
| ๏ บางพวกเกลื่อนกลุ้มกลุ่มกัน | พัลวันยัดเยียดเสียดถอง |
| สืบข้อต่อความถามลอง | แซ่ซ้องในถนนกล่นไกล |
| เดือดจิตต์คิดใคร่ได้ความ | เมืองงามโศภิตทิศไหน |
| ต่างคนถามกันลั่นไป | หาใครจักรู้ฤๅมี |
| โจษจรรบรรลือรอบด้าว | ยินข่าวยุพยงทรงศรี |
| ทั่วกันบรรดาธานี | ทุกที่ใกล้ไกลในภพ |
| ต่างใคร่ได้เรื่องเมืองทอง | เที่ยวท่องสืบไปไป่สบ |
| แตกตื่นดื่นหน้ามานพ | ปรารภไล่เลียงเถียงกัน |
| ทุกเมืองเนื่องมาไม่อยุด | อุตลุดรอบเวียงเสียงลั่น |
| ระเบ็งเซ็งแซ่แจจรร | กลางคืนกลางวันฤๅเว้น |
| ละการละงานดาลเดือด | ไป่เหือดดึกดื่นตื่นเต้น |
| ทิ้งถิ่นเที่ยวเต้าเช้าเย็น | ขุกเข็ญลือเลื่องเครื่องร้าว |
| วิวาทบาดเทลาะเบาะแว้ง | ตีรันฟันแทงกันฉาว |
| กลุ่ม ๆ กลุ้มเที่ยวเกรียวกราว | เปนคราวจลาจลข้นแค้น |
| ทิ้งอาชีวะละหมด | ปรากฎความเสื่อมสุดแสน |
| อาการบ้านเมืองเคืองแคลน | ทั่วแดนอักอ่วนป่วนกัน ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | องค์ท้าวชัยทัตรังสรรค์ |
| ร้อนร้าวคราวเข็ญเปนควัน | ป่วนปั่นปวงราษฎร์หวาดไป |
| หฤทัยราชาอาวรณ์ | เมืองกนกนครอยู่ไหน |
| สงสัยใช่จริงกริ่งใจ | อรไทยเล่นหลอกออกกล |
| ลวงกูผู้พ่อล่อให้ | สืบข่าวป่าวไปในหน |
| น่าหัวมัวเมอเผลอตน | ให้คนฟุ้งซ่านดาลใจ |
| จักจริงฤๅเล่นเช่นนึก | รู้สึกแสนเลวเหลวไหล |
| ไป่เห็นเปนผลกลใด | เมืองมาศคาดได้ไม่มี |
| ผู้คนเนืองแน่นแสนหมื่น | แตกตื่นมาสู่กรุงศรี |
| ป่วนปั่นกันทั่วธาตรี | เพราะราชดรุณีนงลักษณ์ ฯ |
| ๏ พระมหาราชาอาทร | เร่าร้อนหฤทัยทรงศักดิ์ |
| ดังมีดกรีดเชือดเผือดพักตร์ | โศกสลักทรวงท้าวร้าวราน ฯ |
• • • • • • • • •
| ๏ มาจะกล่าวบทไป | ถึงท้าวธรรมราชอาจหาญ |
| ครอบครองอละกามานาน | สำราญเลื่องชื่อลือชา |
| ไพรีเข็ดนามขามยศ | ปรากฎรู้รั่วทั่วหล้า |
| ทรงเดชเขตรอบขอบฟ้า | แกล้วกล้ารณรงค์วงศ์ราม ฯ |
| ๏ ท้าวมีโอรสเลอศักดิ์ | ทรงลักษณ์เลิศลบภพสาม |
| โศภาอาภรณ์งอนงาม | ทรงนามอมรสิงห์พริ้งพักตร์ |
| คือพญากมลมิตรมาเกิด | ชื่นเชิดชูวงศ์ทรงจักร |
| องอาจชาติฟ้ากล้านัก | สมศักดิ์สมศรีมีชัย |
| ศึกษาศรศาสตร์อาจสุด | ยงยุทธกาจแกว่นแดนไหว |
| เข้มแขงแรงล้ำกำไร | ริปูรู้ไปใจคร้าม |
| แสงขรรค์บั่นเศียรเสี้ยนเศิก | เอิกเกริกเลื่องชื่อลือขาม |
| แคล่วคล่องคลองรงค์สงคราม | ห้าวหาญชาญสนามน่าชม ฯ |
| ๏ นารีมีใจใคร่หา | อาศาเปนคู่สู่สม |
| เพลิงราคมากไหม้ใจกรม | รันทมทุกข์เร้าเผาใจ |
| ตามตอมด้อมเมียงเอียงอาย | ล้อมรายเรียงรุมกลุ้มใกล้ |
| ถดถอยชม้อยชม้ายกรายไป | หฤทัยรัญจวนมวนกาม |
| ท่าเย้าทียวนชวนชิด | ครวญใคร่ในจิตต์วับหวาม |
| รักเธอ ๆ ห่อนผ่อนตาม | นางงามพระไม่ไยดี ฯ |
| ๏ ปางท้าวธรรมราชเลอเดช | สังเกตโอรสเรืองศรี |
| ๕๒ยรรยงทรงลักษณ์รูปี | ไม่มีใครเทียบเปรียบปาน |
| ๕๓ศัตรูศัสตรีหนีหน้า | ไป่กล้าปองรายหมายผลาญ |
| แสนสง่าอ่าโอ่โอฬาร | องอาจชาติทหารเหิมรณ |
| ทนุถนอมกล่อมเกลี้ยงเลี้ยงมา | นับว่าสำเร็จเผล็ดผล |
| หมายไว้ได้สมใจตน | ปวงชนจงรักภักดี |
| ยุพราชขาดคู่ชูชื่น | เริงรื่นอารมณ์สมศรี |
| รำลึกตรึกหานารี | ดรุณีลูกท้าวด้าวใด |
| ควรสู่อยู่ห้องครองคู่ | ลูกกูบุญหนักศักดิ์ใหญ่ |
| สำรวจตรวจตรึกนึกไป | นึกได้หนึ่งหน้านารี |
| ลูกสาวท้าวใหญ่ไกรยศ | จิตรรถราชาอ่าศรี |
| จอมแคว้นแกว่นกล้าราวี | ไพรีเข็ดฤทธิ์คิดท้อ |
| มีราชดรุณีศรีศักดิ์ | กูจักจัดให้ไปขอ |
| สมพงศ์สมเผ่าเหล่ากอ | คงยอทรามวัยให้พลัน๕๔ |
| ได้สาวสะใภ้ใสศรี | ดังมีน้ำใจใฝ่ฝัน |
| จักสบจิตต์สุขทุกวัน | แม่นมั่นสมมาดปราศร้อน ฯ |
| ๏ ทรงเดชเกศกษัตร์ตรัสสั่ง | เขาฟังคำองค์ทรงศร |
| จัดทูตพูดไวให้จร | สื่อสู่ภูธรจิตรรถ |
| ขอองค์อรรคราชชาดา | คือเพ็ญเผ่นฟ้าปรากฎ |
| เษกสองครองคู่ตรูยศ | กำหนดการในไม่ช้า ฯ |
| ๏ ปางท้าวธรรมราชเรืองรัตน์ | ดำรัสสั่งไปให้หา |
| องค์ราชโอรสเจ้ามา | ราชาออกอัตถ์ตรัสพลัน ฯ |
ท้าวธรรมราชตรัสว่า
| ๏ ดูราอมรสิงห์ยิ่งยศ | โอรสผู้เลิศรังสรรค์ |
| เจ้าไร้ชายาลาวัณย์ | ร่วมน้องครองกันฉันทิต |
| ทรงลักษณ์ศักดิ์เลิศเชิดหน้า | แกล้วกล้าสมวงศ์ทรงกิตติ์ |
| สมควรมีคู่ชูชิด | โดยหวังดังจิตต์บิดา |
| พ่อตรึกนึกในใจมั่น | จักสรรสมบุญสุณหา๕๕ |
| นางหนึ่งซึ่งเปนชาดา | จิตรรถราชาธิบดี |
| โศภาอ่าองค์นงลักษณ์ | สมศักดิ์สมทรงพงศ์สีห์ |
| สมปองสองราชธานี | เปนแผ่นปัฐพีเดียวกัน ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | ยุพราชฤทธิ์เลิศเฉิดฉัน |
| ยินตรัสบิตุรงค์ทรงธรรม์ | เธอพลันก้มกราบทูลไป ฯ |
พระอมรสิงห์ทูลว่า
| ๏ ข้าแต่พระมหาราชา | วาจาภูบาลขานไข |
| การุญคุณลบภพไตร | หาไหนจักเหมือนฤๅมี |
| ข้านี้มีคู่อยู่แล้ว | คือพระขรรค์แก้วชัยศรี |
| ไป่คิดใคร่หานารี | ภูมีจงทราบบทมาลย์ ฯ |
ท้าวธรรมราชตรัสว่า
| ๏ ดูราลูกเราเผ่าขัติย์ | เจ้าตรัสไม่เปนแก่นสาร |
| วาจาน่ารกำรำคาญ | ชายชาญเหตุไฉนไร้คิด |
| เจ้าลูกคนเดียวของพ่อ | จำต่อเผ่าพงศ์ทรงสิทธิ์ |
| ไม่คิดมีคู่ชูชิด | เหมือนจิตต์จักสลัดตัดวงศ์ |
| เผ่าราชแหล่งนี้จักสูญ | ประยูรยับยุ่ยผุยผง |
| อยาขืนยืนคำจำนง | เจ้าจงตรึกไตรให้ดี ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | องค์พระอมรสิงห์เรืองศรี |
| ยินพระบิดาพาที | อัญชลีนรราชเรืองชัย |
| ห่อนรับคำพระบิตุรงค์ | ห่อนขัดคำองค์อดิศัย |
| บังคมก้มลาคลาไคล | คืนไปสู่ที่ศัยยา ฯ |
| ๏ ปางท้าวธรรมราชรังสรรค์ | สามวันรับสั่งให้หา |
| องค์ราชโอรสเข้ามา | พลางมีวาจาตรัสซัก |
| อมรสิงห์ยืนคำร่ำไป | ภูวนัยพักตร์นิ่วกริ้วหนัก |
| พระนราธิบดีชี้ชัก | ทั้งรักทั้งร้อนถอนใจ |
ท้าวธรรมราชตรัสว่า
| ๏ ดูก่อนกุมารหาญดื้อ | เจ้าถือเยี่ยงแยบแบบไหน |
| คิดความตามเลศเหตุไร | จักไม่ชื่นชมรมณี๕๖ |
| จักเสียคำตูผู้พ่อ | ส่งข่าวกล่าวขอโฉมศรี |
| ลูกสาวท้าวพญาธานี | ทรงสิทธิ์ฤทธีเกรียงไกร |
| เจ้าดื้อคือเจ้าจะริ | ส่อร้าวสาวอริเรื่องใหญ่ |
| บ้านเมืองเคืองเข็ญเปนไป | เพราะใจเจ้าถือดื้อดึง ฯ |
พระอมรสิงห์ทูลว่า
| ๏ ข้าแต่บิตุรงค์ทรงภู | แม้นกษัตร์ศัตรูจู่ถึง |
| เพียบพยู่ห์ผู้คนพลอึง | ไป่พึงร้อนจิตต์บิดา |
| ข้านี้แกล้วกล้าอาวุธ | ชาญสุดเชิงศึกศึกษา |
| ไพรีนี่นันกันมา | ลูกยาฤๅย่อต่อฤทธิ์ ฯ |
ท้าวธรรมราชตรัสว่า
| ๏ ดูก่อนกุมารชาญศึก | หาญฮึกรณรงค์ทรงอิทธิ์ |
| เศิกกล้ามาแวดแปดทิศ | เจ้าคิดไป่กริ่งชิงชัย |
| รู้ดอกเจ้าทรงฤทธี | ข้อนั้นไม่มีสงสัย |
| ห่อนคิดยำเยงเกรงใคร | ศัตรูผู้ใดไป่รอ |
| แต่เจ้าจงรำลึกว่า | คำข้าซึ่งไปสู่ขอ |
| เลอะเลื่อนเหมือนปดคดงอ | อันพ่อเปนใหญ่ในดิน |
| กล่าวแล้วแคล้วข้อสัญญา | เสื่อมเสียยิ่งกว่าเสียสิน |
| อื้อฉาวกล่าวไปใครยิน | จักนินทาทั่วชั่วจริง ฯ |
พระอมรสิงห์ทูลว่า
| ๏ อ้าพระธรณินทร์ปิ่นเกศ | ทรงเดชเกรียงไกรใหญ่ยิ่ง |
| ใครกล้ากล่าวหาญค้านติง | ลูกรักจักชิงชีพมัน |
| ผู้อาจนินทาว่าร้าย | จักวายชนม์ม้วยด้วยขรรค์ |
| แม้นดามาดื่นหมื่นพัน | เศียรมันจักขาดดาษดา ฯ |
ท้าวธรรมราชตรัสว่า
| ๏ อ้าเจ้าเฉาจิตต์คิดตื้น | ใครอื่นห่อนเห็นเช่นว่า |
| คนกล่าวข่าวฉินนินทา | จักเที่ยวเคี่ยวฆ่าดังฤๅ |
| อย่าทำกำเริบเอิบจิตต์ | เหิมคิดคำนึงดึงดื้อ |
| พ่อกล่าวเจ้าห่อนผ่อนปรือ | ได้ชื่อว่าชั่วมัวมนท์ ฯ |
พระอมรสิงห์ทูลว่า
| ข้าแต่พระองค์วงศ์ราม | ข้าเคยทำตามทุกหน |
| ครั้งนี้อาภัพอับจน | ทรงพลจงโปรดปรานี |
| ข้ามีนางหนึ่งในจิตต์ | เปนนิตย์นึกหามารศรี |
| นางอื่นหมื่นหน้านารี | ลูกไซร้ไม่มีใจรัก ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | พระนราธิราชเลอศักดิ์ |
| ยินคำพระดนุชสุทธลักษณ์ | เห็นจักสมใจไป่แคล้ว |
| ตรัสว่าอ้าเจ้าเอารส | ยงยศฦๅชากล้าแกล้ว |
| นางไหนฉายเฉิดเพริศแพร้ว | ลูกแก้วตรึกไตรใคร่ชิด |
| ตำแหน่งแหล่งไหนใต้หล้า | ราชาธิบดีมีกิตติ์ |
| ลูกสาวท้าวใดในทิศ | จงแถลงแจ้งจิตต์บิดา ฯ |
พระอมรสิงห์ทูลว่า
| ๏ ข้าแต่พระชนกภูวนัย | ทรงชัยตรัสตั้งปัญหา |
| เหลือรู้ตูจนปัญญา | จิตต์ข้าเห็นยากหลากแท้ |
| สองเดือนต่อครั้งข้าฝัน | เห็นน้องผ่องพรรณเพ็ญแข |
| ลักษณ์ล้ำน้ำนวลยวนแด | ยิ่งแลยิ่งล้ำอำไพ |
| เรือจันทร์อันกลิ่นกลบทั่ว | สระบัวศรีส่องผ่องใส |
| อันองค์นงรามทรามวัย | เนาในเรือนวลชวนชม |
| พายเงินงามเงาเพราพราย | นวลฉายยึดด้ามงามสม |
| เรือน้อยลอยลำขำคม | บัวฉมชูล้อมห้อมเรือ |
| งามพักตร์เพียงไหนไม่เห็น | รูปทรงนงเพ็ญงามเหลือ |
| ใคร่สิงอิงแอบแนบเนื้อ | ห่อนเบื่อตาพิศติดตา |
| นงรามนามไรไม่แจ้ง | ตำแหน่งสรวงสรรชั้นหล้า |
| ฤๅแหล่งแห่งใดใต้ฟ้า | ลูกยาห่อนแจ้งใจตู |
| ชั่งจิตต์เชื่อใจในฝัน | นางนั้นนึกเห็นเปนคู่ |
| จักสถิตทิศใดในภู | เหลือรู้เหลือคิดติดตาม |
| นึกมั่นวันใดวันหนึ่ง | นางซึ่งงามลบภพสาม |
| คงสู่คู่สิงจริงตาม | ในความซึ่งฝันนั้นแท้ |
| ข้าคอยยุพยงองค์นั้น | แม่นมั่นเปนคู่รู้แน่ |
| หญิงอื่นหมื่นแสนแม่นแด | ถึงแม้มาใกล้ไม่ชม ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | อวนินทร์ยินห่อนเห็นสม |
| สรวลเย้ยเหวยเจ้าเมางม | โสมมมึนเมอเผลอมัว |
| นางไหนเสาวภาคหลากเหลือ | ลอยเรือโศภาหาผัว |
| งามทั่วกลั้วทองทั้งตัว | แหวกบัวมือกวักพักตร์พริ้ง |
| แม้นเจ้าฝันเห็นเช่นว่า | เปนบ้าเพราะเขลาเข้าสิง |
| เฉาเหลือเชื่อเล่นเปนจริง | ไป่กริ่งเกรงผู้ไยไพ |
| หรือหลอกออกมาว่าฝัน | หมายมั่นให้พวงหลงใหล |
| กล่าวคำกล้ำความตามใจ | หวังไม่ตามจิตต์บิดา |
| หากเจ้าเฉาเชื่อความฝัน | เช่นนั้นจริงจังดังว่า |
| เจ้าจงปลงเปลี่ยนศรัทธา | มิฉะนั้นเปนบ้าเปนแท้ |
| หากเจ้าลวงพ่อล่อหลอก | จักบอกจงเชื่อใจแน่ |
| เปลี่ยนคิดเถิดเจ้าเบาแด | หลอกพ่อล่อแม่ไม่ดี ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | อมรสิงห์เคืองข้องหมองศรี |
| เฉียวฉุนขุ่นข้อพาที | ทูลนราธิบดีทันใด |
| ข้าทูลมูลความตามจริง | ไป่กริ่งจักทรงสงสัย |
| บัดนี้ท้าวเห็นเปนไป | ว่าตูผู้ดนัยไร้คิด |
| ลวงพ่อล่อผู้มีคุณ | ทารุณยิ่งสุดทุจริต |
| ดูถูกลูกองค์ทรงฤทธิ์ | แค้นจิตต์มาเปนเช่นนี้ |
| วาจาข้าทูลนั้นไซร้ | ภูวนัยจงทราบบทศรี |
| จักเชื่อมิเชื่อตามที | ข้านี้ไม่เห็นเปนไร |
| อันนางซึ่งไปสู่ขอ | มาตรแม้นแม่พ่อยกให้ |
| เชิญพระบิตุรงค์ทรงชัย | เอาไว้เปนราชชายา |
| ข้าไซร้ไม่มีจำนง | ดังซึ่งท้าวทรงปรารถนา |
| ใคร่ได้ดวงมาลย์กานดา | นางในฝันข้าองค์เดียว |
| หญิงอื่นหมื่นแสนแน่นมา | หมดในใต้หล้าฟ้าเขียว |
| ไม่ขอสู่สมกลมเกลียว | จักเหนี่ยวจักรั้งฤๅตาม ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | องค์ท้าวธรรมราชเรืองสนาม |
| ยินคำสำนวลลวนลาม | วู่วามคือไฟไหม้ฟ้า ฯ |
ท้าวธรรมราชตรัสว่า
| ๏ พูดจาฉุนเฉียวเจียวสู | ดูดู๋บังอาจกาจกล้า |
| หลู่กูผู้เปนบิดา | ไม่เกรงอาญาย่อท้อ |
| ดีหละจะได้เห็นกัน | เชื่อฝันยิ่งกว่าเชื่อพ่อ |
| พูดหยาวกล่าวพจน์คดงอ | ไม่ง้อเห็นงามตามใจ ฯ |
| ๏ ตรัสพลางเรียกราชตำรวจ | สำแดงแรงดวจเสือใหญ่ |
| เชิญพระกุมารชาญชัย | ให้ไปที่ขังคุมองค์ |
| ตรึกไตรในราชหฤทัย | คงไม่แคล้วคลาดมาดม่ง |
| แม้นสละละพยดลดลง | แปรปลงเปลี่ยนปลดพจน์ร้าย |
| จึ่งถอดคืนมาตั้งแต่ง | อยู่ในตำแหน่งเฉิดฉาย |
| เษกสองครองกันพรรณราย | สมหวังดังหมายไม่แคล้ว |
| ตราบใดดึงดื้อถือฝัน | โมหันธ์เห็นว่ากล้าแกล้ว |
| ใฝ่หาโฉมฉายพรายแพรว | นางแก้วในฝันนั้นไซร้ |
| ตราบนั้นไม่ถอดจากจำ | ให้มันครวญคร่ำร่ำไห้ |
| มีฝันเปนเพื่อนเตือนใจ | ทนได้ทนไปช่างมัน ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | อมรสิงห์สุริย์วงศ์รังสรรค์ |
| คิดแสนแค้นเจียนจาบัลย์ | บิตุรงค์ทรงธรรม์ฉันใด |
| ตูตั้งใจตรงองค์นาง | อยู่ห่างในแห่งแหล่งไหน |
| เปนคู่รู้แจ้งจริงใจ | จึ่งได้เวียนฝันฉันนี้ ฯ |
| ๏ อ้าเจ้าเสาวภาคเพ็ญโฉม | ดังโสมส่องหล้าราศี |
| แจ่มลักษณ์เลิศหล้านารี | ไม่มีพรรณเพ็ญเช่นน้อง |
| ลอยกลางอ่างบัวยั่วจิตต์ | ทศทิศหาไหนได้สอง |
| เรือจันทร์โศภาทาทอง | พายเงินลำยองพึงยล |
| งามบัวชูห้อมล้อมเฝ้า | งามเจ้าแจ่มห้องเวหน |
| หมายโลมโฉมเฉลาเสาวคนธ์ | นิรมลอยู่ไหนไม่รู้ |
| หวังไว้ไม่สมดังปอง | คิดใคร่ได้น้องครองคู่ |
| อันพระบิตุรงค์ทรงภู | เธอวู่วามโกรธโทษกรณ์ |
| คุมขังดังไพร่ใจร้าย | แสนอายอกเบื่อเหลือถอน |
| จักลี้หนีออกซอกซอน | เดิรป่าฝ่าดอนโดยกรรม |
| สืบตามทรามวัยในฝัน | บุกบั่นแขงขืนคืนค่ำ |
| เคราะห์ดีผีหนุนบุญนำ | คงสำเร็จจิตต์คิดปอง ฯ |
| ๏ อมรสิงห์นิ่งนึกตรึกไตร | ช้ำในอกอัดกลัดหนอง |
| หงุดหงิดจิตต์ใจไข้ครอง | ขัดข้องขุ่นล้ำรำคาญ |
| เล่าเหตุระหัสให้รู้ | จึ่งผู้คุมคิดสงสาร |
| ภักดีศรีราชกุมาร | ยิ่งกว่าภูบาลนฤบดี |
| เธอแจ้งจำนงทรงหมาย | อุบายปลดปลีกหลีกหนี |
| เขาทำไม่รู้ดูที | เหมือนมีใจเผลอเมอมนท์ |
| พระเสด็จเตร็จหนีที่ขัง | มุ่งตั้งพักตร์ไปในหน |
| จรจู่สู่ป่าฝ่าพน | ดั้นด้นหลีกลี้หนีไป ฯ |
| ๏ บัดนั้น | ผู้คุมแสร้งรงับหลับใหล |
| รุ่งเช้าป่าวกันลั่นไป | เธอหนีทางไหนไม่รู้ |
| แสร้งค้นด้นหาหน้าตื่น | ร้ายเหลือเมื่อคืนยังอยู่ |
| ทุกแหล่งแบ่งเที่ยวเกรียวกรู | เที่ยวดูเที่ยวตามหลามกัน ฯ |
| ๏ บ้างเข้าเฝ้าพระภูวนาถ | องค์ท้าวธรรมราชรังสรรค์ |
| ทูลว่าราโชรสอัน | คุมไว้ในพันทิ์ศาลา๕๗ |
| หายไปในเช้าวันนี้ | ภูมีจงโปรดโทษข้า |
| ร้อนตัวกลัวราชอาชญา | รักษาเธอไว้ไม่ดี |
| แท้จริงกริ่งใจไม่ขาด | ว่าอาจหลีกเลี่ยงเบี่ยงหนี |
| ทุกวารทิวาราตรี | ไม่มีปล่อยปละละเลย |
| ยุพราชอาจลี้หนีได้ | อยู่ ๆ จู่ไปเฉย ๆ |
| แปลกมากหลากใจไม่เคย | ได้เปนเช่นเฉลยนี้ไซร้ |
| แล้วแต่พระอาญาราช | แห่งพระภูวนาถเปนใหญ่ |
| จักโปรดโทษการฐานใด | ตามแต่ภูวนัยปรานี ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | องค์ท้าวธรรมราชเรืองศรี |
| ยินข่าวร้าวจิตต์ภูมี | มันหนีไปไหนในแดน |
| แหวดตวาดกราดกริ้วนิ่วพักตร์ | แค้นนักน่าโกรธโทษแสน |
| ควรหั่นบั่นหัวมึงแทน | สับให้ไม่แค้นคอกา |
| ดูดู๋ไว้ใจให้เฝ้า | ลูกเจ้าเฟี้ยมฟักรักษา |
| ฟั่นเฟือนเหมือนกับหลับตา | ควรเฆี่ยนควรฆ่าสาใจ |
| กูจักงดโทษโปรดก่อน | จงร้อนรีบฝ่าป่าใหญ่ |
| ทุกทิศทุกทางห่างไกล | ทุกไศละสิ้นดินดอน |
| ลูกกูอยู่ไหนในภพ | หาจบธานีที่ซ่อน |
| เที่ยวตรับทุกตรอกซอกซอน | รีบจรไว ๆ ไป่ช้า ฯ |
| ๏ ภูธเรศร้อนรนหม่นไหม้ | หฤทัยรัญจวนหวนหา |
| เนืองนิตย์จิตต์ผูกลูกยา | อ่วนอาดูรเศร้าเนาทรวง ฯ |
• • • • • • • • •
| ๏ เมื่อนั้น | อมรสิงห์ทรงลักษณ์ศักดิ์หลวง |
| หลบลี้หนีพ้นคนปวง | ในดวงแดช้ำลำเค็ญ |
| ออกจากอละกาธานี | ยิ่งทวีทุกข์แค้นแสนเข็ญ |
| เปล่าเปลี่ยวเที่ยวเต้าเช้าเย็น | ปลอมเปนชายต่ำทำกล |
| ซอกแซกแหวกไปในเหล่า | ชนเผ่าพงศ์ซามตามหน |
| ชอกช้ำลำบากยากจน | ดั้นด้นเดิรป่าหากิน |
| เสาะหาโฉมยงนงเยาว์ | ผู้เนาเรือน้อยลอยสินธุ์ |
| สระบัวทั่วไปในดิน | เธอยินรีบมุ่งตรงไป |
| คอยดูอยู่รอบขอบหนอง | ไป่สบพบน้องผ่องใส |
| ทรามวัยในฝันนั้นไซร้ | หาใครจักเหมือนฤๅมี ฯ |
| ๏ เที่ยวไปในเมืองทั้งหลาย | ห่อนหน่ายนึกหามารศรี |
| ทุกเทศเขตขอบธานี | สัตรีใด ๆ ไป่คล้าย |
| วันหนึ่งถึงเวียงเกรียงไกร | กรุงอินทิราลัยเฉิดฉาย |
| กินข่าวป่าวคำกำจาย | หาชายรู้เรื่องเมืองทอง |
| เสียงคนเสียงฆ้องก้องลั่น | พัลวันยัดเยียดเสียดถอง |
| สืบข้อต่อความถามลอง | แซ่ซ้องทั่วหน้าธานี ฯ |
| ๏ อมรสิงห์นิ่งไว้ไม่เอื้อ | แสนเบื่อเสียงฆ้องก้องมี่ |
| เบื่อยินวาจาพาที | เบื่อนามยูนีนงคราญ |
| เบื่อชนชาวเวียงเกรียงไกร | จักพูดกับใครไป่ขาน |
| หาใครไม่บ้าสามานย์ | ในล้านไม่ถึงกึ่งคน |
| เบื่อโลกเบื่อมีชีวิต | คิด ๆ ไม่เห็นเปนผล |
| จักทรงชีพไปไป่ยล | ประโยชน์แก่ตนสักน้อย |
| ขรรค์นี้คมกล้าสาหัส | จักตัดเศียรอาจขาดผลอย |
| กาลเก่ากองกรรมทำรอย | ตามคอยล้างผลาญฐานนี้ ฯ |
| ๏ ขรรย์ชักจักเชือดเงือดเงื้อ | หมายเมื้อสู่เบื้องเมืองผี |
| พอแว่วยินฆ้องร้องมี | คำที่เปิดข่าวป่าวไป ฯ |
๏ เจ้าเอยเจ้าข้า ใครยินอย่าช้า เร่งมาเร็วไว ฟังคำประกาศ ดังราชหฤทัย น้อยคำจำไป สืบส่อต่อกัน ฯ
๏ ชายดีมีชาติ ควรสู่คู่ราช ชาดาลาวัณย์ เคยเห็นเมืองทอง งามผ่องเพียงจันทร์ จงเฝ้าเจ้าอัน ทรงสิทธิ์ฤทธี ฯ
๏ ท้าวจักยอยศ ลือชาปรากฎ เกียรติแกว่นแดนตรี จัดสรรปันให้ ราไชยศวรศรี สารพรรณอันมี แบ่งมอบครอบครอง ฯ
๏ หนี่งจะประทาน ยุพยงนงคราญ ลักษณ์ล้ำลำยอง องค์กนกเรขา บุบผาผิวทอง ประคับประคอง เปนคู่ชูใจ ฯ
๏ ชายดีมีชาติ แจ้งเรื่องเมืองมาศ สู่ราชเร็วไว รางวัลอันยิ่ง ทุกสิ่งสมใจ กอบโกยโดยนัย ที่ประกาศเอย ฯ
พระอมรสิงห์ทรงคิดว่า
| ๏ อ้ากูรู้ข่าวป่าวร้อง | ทำนองที่เขากล่าวเผย |
| ร้อยครั้งไป่ผิดนิดเลย | เราเฉยเพราะเหลือเบื่อยิน |
| ฟัง ๆ ยั้งใจได้คิด | กูนี้ชีวิตจักวิ่น |
| เหตุมีใจจงปลงจินต์ | เกลียดสิ้นเลือดเนื้อเบื่อนัก |
| จักเชือดคอตายวายชืพ | ไป่ควรด่วนรีบเร็วหนัก |
| ใจปองลองเล่นสักพัก | ใครจักรู้เท่าเราทำ |
| เรื่องที่ตีฆ้องร้องป่าว | สืบข่าวเวียงงามความขำ |
| หาผู้รู้เรื่องเมืองคำ | จดจำมาได้ไม่มี |
| แม้นกูจู่เข้าเล่าแจ้ง | หลักแหล่งเวียงทองผ่องศรี |
| ใครจักเปนผู้รู้ที | กูนี้กล่าวบอกหลอกลวง |
| อาจเสร็จสมหวังดังใจ | จวบได้ตำแหน่งเขยหลวง |
| ใครเล่าเชาวน์ล้นชนปวง | จักล่วงคัดค้านฐานใด |
| ได้ยศได้ศักดิ์หนักหนา | ภายน่านึกเห็นเปนใหญ่ |
| อาจยกกองทัพฉับไว | คืนไปอละกาธานี |
| พระชนกยกเมืองให้ใคร | ทัพใหญ่ฤๅย่อท้อหนี |
| จักเข้ารุกโรมโจมตี | ไพรีแพ้เราเข้าครอง |
| ส่วนปรัตยุบันนั้นเล่า | กูเชาวน์เชี่ยวแล้วแคล่วคล่อง |
| ใครจักซักความถามลอง | ทำนองไล่เลียงเสียงเรา |
| จักหลอกว่าได้ไปยล | เมืองทองโศภนบนเขา |
| ล้ำเลิศเฉิดฉายพรายเพรา | ผิวทองผ่องเงางามตา |
| ใคร ๆ ก็ไม่เคยเห็น | กูอาจพูดเล่นเช่นว่า |
| ซักไซร้ไป่พรั่นปัญญา | ปัญหาตอบได้ไม่คร้าม |
| หากจักจับปดกูได้ | โทษทัณฑ์อันใดไม่ขาม |
| เหตุเรามีจิตต์คิดความ | จักฆ่าตนตามใจตัว |
| ราชทัณฑ์ฉันไหนไม่ว่า | ไม่ยิ่งไปกว่าตัดหัว |
| บรรดาโทษกรณ์ห่อนกลัว | กูจักฆ่าตัวอยู่แล้ว ฯ |
| ๏ ตรองตรึกนึกเห็นเช่นนั้น | พลางสอดแสงขรรค์คมแกล้ว |
| คืนลงฝักฉายพรายแพรว | คล่องแคล่วออกอัตถ์ตรัสไป ฯ |
พระอมรสิงห์ตรัสว่า
| ๏ อ้าราชบุรุษสุดเหนื่อย | ตีฆ้องร้องเรื่อยไปไหน |
| เมืองชื่อเวียงคำอำไพ | ข้าได้ไปสู่อยู่นาน |
| เร็วมาพาตูไปเฝ้า | ทูลเจ้าตามข่าวกล่าวขาน |
| เสื้อผ้าแพรแพรวแก้วกาญจน์ | ประทานต่างๆ รางวัล ฯ |
| ๏ บัดนั้น | ราชบุรุษยินดีขมีขมัน |
| พาองค์อมรสิงห์ไปพลัน | สู่พระโรงอันโอฬาร |
| ทูลท้าวชัยทัตภูมี | ว่าชายหนุ่มนี้กล้าหาญ |
| เปนผู้รู้เรื่องเมืองกาญน์ | จงทราบบทมาลย์ภูมี ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | องค์ท้าวชัยทัตเทียมสีห์ |
| ภูวนัยได้ยินยินดี | สมที่ทรงถวิลจินดา |
| พิศองค์อมรสิงห์พริ้งพักตร์ | ท่วงทีมีศักดิ์หนักหนา |
| แต่ไฉนเปื้อนดำต่ำช้า | เสื้อผ้าคร่ำเครอะเปรอะนัก |
| จักพาหาองค์นงราม | ไต่ถามโฉมยงทรงศักดิ์ |
| นงเพ็ญเห็นชอบสอบซัก | จึงจักรู้ความตามการณ์ ฯ |
ท้าวชัยทัตพาพระอมรสิงห์ไปยังพระราชธิดาแลตรัสว่า
| ๏ อ้าเจ้าเพราพักตร์ศักดิ์ศรี | ชายนี้มีข่าวกล่าวขาน |
| ทราบเรื่องเมืองคำชำนาญ | นงคราญจุ่งฟังดังจง |
| ไถ่ความถามถ้อยดูเถิด | โชคเชิดชูใจใช่หลง |
| สอบซักหลักอันมั่นคง | อาจตรงตามฝันกันดา ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | โฉมยงองค์กนกเรขา |
| ยินคำดำรัสราชา | วนิดานิ่งเพ่งเล็งพิศ |
| ชายนี้ลักษณะประจักษ์ | เหมือนจักรู้จักแจ้งจิตต์ |
| เคยเห็นหนใดในทิศ | ยิ่งคิดยิ่งหลากหฤทัย |
| ตัวตูอยู่ยังวังนี้ | เคยเห็นชายนี้ที่ไหน |
| โอกาสปราศแท้แน่ใจ | ไป่ได้เคยพบสบพักตร์ |
| แต่ตูรู้สึกนึกเห็น | เหมือนเช่นว่าผู้รู้จัก |
| รูปร่างหน้าตาน่ารัก | ทึกทักหฤทัยใคร่รู้ |
| จำจักซักถามความลอง | เมืองทองอยู่ไหนในผลู |
| แม้นเปนคู่ครองของตู | อาจรู้เร็วพลันทันใจ ฯ |
นางกนกเรขาตรัสว่า
| ๏ ดูราบุรุษผุดผ่อง | เมืองทองอยู่แหล่งแห่งไหน |
| ท่านได้เดินด้นหนใด | มีพยานฐานไหนใคร่ยิน |
| อันกนกธานีนี้ไซร้ | อยู่ไหนอ้างว้างกลางสินธุ์ |
| ปัจฉิมฤๅว่าปราจิน | ทักษิณฤๅเหนือเมื้อไป |
| ท่านจงชี้แจงแจ้งความ | เมืองงามไพจิตรทิศไหน |
| แผนที่ชี้ทางอย่างไร | จริงใจจงแถลงแจ้งความ ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | อมรสิงห์กุมารชาญสนาม |
| เห็นราชบังอรงอนงาม | วับหวามใจป่วนอ่วนทรวง |
| โศภาอาภรณ์อ่อนช้อย | ดังย้อยจากแคว้นแดนสรวง |
| ผิวทองผ่องเห็นเพ็ญยวง | นางปวงงามใกล้ไม่มี |
| งามกรรณงามแก้มแย้มยิ้ม | พักตร์พริ้มเพราองค์ทรงศรี |
| งามพระนัยนานารี | รังสียิ่งจันทร์วันเพ็ญ |
| รัสมีสีนิลสิ้นภพ | มานพหนุ่มไหนได้เห็น |
| จะรทมหฤทัยไม่เว้น | คือเปนทาสนางอย่างกู |
| พระรูปพระราชกานดา | ดูคุ้นกับตาเราอยู่ |
| เคยเห็นเคยชมโฉมตรู | ฤๅไรไม่รู้เมื่อไร |
| กูไซร้ไม่อาจได้เห็น | รูปทรงนงเพ็ญที่ไหน |
| แปลกจิตต์คิดมาคิดไป | คิดไม่ตกหนอท้อคิด |
| นึกเห็นเป็นนางในฝัน | นวลจันทร์อำไพไพจิตร |
| เสาวภาคโศภาน่าพิศ | เรือขำลำนิดนางเนา |
| ไป่เคยเห็นเนตรเหตุว่า | ไป่เคยเห็นหน้านวลเจ้า |
| จึ่งไม่สามารถคาดเดา | นัยนานงเยาว์อย่างไร |
| รัศมีสีนิลอย่างนี้ | ฤๅเนตรดรุณีอย่างไหน |
| เหลือคิดเหลือขัดอัดใจ | หฤทัยทึก ๆ ตรึกตรอง |
| ยินถ้อยยุพยงทรงถาม | คิดขามใจข่นหม่นหมอง |
| รังเกียจเคียดคำทำนอง | ซึ่งปองจักกล่าวข่าวเท็จ |
| จักทูลคำใดใช่สัตย์ | อึดอัดห่อนทำสำเร็จ |
| ขื่นขมอมปดคดเคล็ด | พึงเข็ดพึงจำรำคาญ |
| นางกษัตร์ตรัสเตือนเหมือนกับ | ยุพยงทรงสับด้วยขวาน |
| อักอ่วนป่วนปั่นพรั่นนาน | จึ่งมีพจมานทูลไป |
พระอมรสิงห์ทูลนางว่า
| ๏ อ้าองค์พระราชดรุณี | ข้านี้ห่อนแน่ทางไหน |
| เมืองหนึ่งซึ่งข้าคลาไคล | ดำเนินใกล้ไกลไป่จำ |
| เวลาช้าเร็วฤๅทราบ | ที่ลุ่มทราบเดินร่ำ |
| ใต้เหนือเหลือบอกชอกช้ำ | บนบกในน้ำลืมเลอะ |
| ทิศไหนทางไหนไม่รู้ | ใจตูหลงเลือนเปื้อนเปรอะ |
| ดวงจิตต์ผิดเผลอเซ่อเซอะ | งะเงอะโง่เห็นเช่นนี้ |
| เลือน ๆ เหมือนได้ไปถึง | เมืองหนึ่งเปนทองผ่องศรี |
| สิ่งอื่นจำได้ไม่มี | เทวีจุ่งแจ้งใจนาง ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | ยุพยงทรงแค้นแสนหมาง |
| ฟังบอกหลอกเล่นเปนทาง | ปราศสัตย์ขัดขวางในคอ |
| พูดไม่เต็มปากหลากเหลือ | บ้าเบื้อเช่นนี้มีหนอ |
| ย้อนยอกหลอกเล่นเห็นพอ | มาล่อหมายราชนารี |
| เรานี้สิพวงหลงใหล | คิดไปว่าทรงศักดิ์ศรี |
| นึกเห็นเปนเหล่าเผ่าดี | ผู้มียศด้อมปลอมมา |
| ช่างเปนไปได้ใจตู | นึกเห็นเช่นรู้จักหน้า |
| รูปร่างอย่างนั้นมั่นตา | เหมือนว่าเคยพบเนือง ๆ |
| พลาดผิดจิตต์เราเฉาโฉด | ประโยชน์เปล่าปลดหมดเรื่อง |
| เจ็บแสบแปลบแสนแค้นเคือง | เปนเครื่องคนหยามลามเลีย |
| เผลอจิตต์พูดจาพาที | ย่อมเห็นเปนที่เสื่อมเสีย |
| อันชนชาติชั่วปัวเปีย | เหมือนเหี้ยขึ้นเรือนเปื้อนพลัน |
| ครู่หนึ่งนางแสนแค้นเข็ญ | อีกครู่กลับเห็นเปนขัน |
| สำรวลหวลตรัสอัตถ์อัน | เย้ยหยันคำปดคดงอ ฯ |
นางกนกเรขาตรัสว่า
| ๏ ดูราบุรุษสุดเปรื่อง | พูดจาเปนเรื่องเจียวหนอ |
| ผ้าเสื้อเหลือคล้ำกำรอ | ลวงล่อเลอะเลื่อนเหมือนตม |
| น่าเชื่อจริงหนอข้อเล่า | ฟังเล่าคำเท็จเข็ดขม |
| จักกลืนขื่นเหลือเบื่ออม | มุสาโสมมเช่นนี้ |
| แม่นยำจำได้ไปถึง | เมืองหนึ่งงามทองผ่องศรี |
| สิ่งอื่นจำได้ไม่มี | วิถีทางไหนไม่รู้ |
| ทางใกล้ทางไกลไป่ทราบ | ที่ลุ่มที่ราบในผลู |
| หนเหนือหนใต้ไม่ดู | เมืองอยู่ทิศไหนไม่เดา |
| เรื่องราวไพเราะนักหนา | น่าฟังวาจาของเจ้า |
| โสมมขมคำกำเดา | มัวเมาโมห์มนท์ข้นแค้น |
| นี่แน่ะจักแนะให้แจ้ง | ซึ่งแหล่งเมืองทองผ่องแสน |
| เวียงตรูอยู่ใกล้ในแดน | แว่นแคว้นความปดคดเค้า |
| กรุงทองผ่องพรรณนั้นไซร้ | อยู่ในมุสาของเจ้า |
| เล่าเรื่องเมืองคำลำเนา | เห็นเงาส่องงามความเท็จ |
| มุ่งหน้ามาล่อทั้งที | ผูกเท็จไม่ดีเดี่ยวเด็จ |
| ควรปดให้ปลอดลอดเล็ด | มีเคล็ดมีข้อต่อกัน |
| อึ่งอ่างอย่างนี้มีหน้า | เข้ามาลวงเล่นเห็นขัน |
| เจ้าไซร้ต่ำช้าสามัญ | กำเริบเสิบสันแสนร้าย ฯ |
| ๏ ตรัสพลางนางผินพักตร์ทูล | พระชนกนเรสูรทรงฉาย |
| มานพนี้ไซร้ไร้อาย | เปนชายชั่วช้ามาลวง |
| ขอพระบิตุรงค์จงไล่ | ให้ไปเสียนอกวังหลวง |
| หน้าขลาดหวาดหวั่นพรั่นทรวง | จาบจ้วงมาบอกหลอกเรา |
| โทษทัณฑ์ฟั่นเฝือเหลือเติบ | กำเริบสด ๆ ปดเจ้า |
| ยินดีในชั่วมัวเมา | โฉดเฉาพูดจาสามานย์ |
| จักฆ่าก็เสียคมดาบ | เปนบาปไม่มีแก่นสาร |
| พระจงอวยชีพเปนทาน | อย่าลงโทษการฐานใด |
| ขับไสไปจากวังหลวง | ชนปวงทราบพลันหมั่นไส้ |
| ปล่อยเขาคนเดียวเที่ยวไป | หาใครจักคบฤๅมี ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | พระมหากษัตร์เรืองศรี |
| ยินคำสุภคาพาที | ภูบดีดำรัสสั่งพลัน |
| ให้เรียกตำรวจมาจับ | ไล่ขับอมรสิงห์รังสรรค์ |
| มือหนักผลักไล่ไสกัณฐ์ | แล่นถลันถลารีบถีบไกล ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | อมรสิงห์ใจสั่นหวั่นไหว |
| เซซวนหวนหันปั่นไป | เขาเสือกเขาไสไล่ทุบ |
| แล่นออกนอกวังยังมี | ชนหลามตามตีตุบ ๆ |
| หลบลี้หนีลอบหมอบฟุบ | บ่นอุบอิบโกรธโทษตน |
| ถูกผู้ดูถูกทุกที่ | ไล่ตบรุมตีทุกหน |
| จักต่อจักสู้หมู่คน | ใครเลยจักทนฝีมือ |
| คิดไปไป่ควรโกรธเขา | เขาข่มเหงเราผิดหรือ |
| ขุ่นขัดอัดใจไฟฮือ | เสียชื่อเปือกปนมลทิน |
| คิดไปใคร่จักชักขรรค์ | ไล่หั่นหัวราษฎร์ขาดวิ่น |
| กีดธรรมที่ในใจจินต์ | เราคิดผิดสิ้นทุกเค้า ฯ |
| ๏ นึกองค์อรไทยใสศรี | นึกหน้านารีหล่อเหลา |
| นึกขนงนงรามงามเงา | นึกเนตร์นงเยาว์เพราพราย |
| งามจริงยิ่งคนบนดิน | รัศมีสีนิลเฉิดฉาย |
| แสงส่องผ่องล้ำกำจาย | อับอายคันธินกลิ่นฟ้า |
| นัยนายามยิ้มพริ้มเพรา | เนตร์เจ้ายามโกรธโรจน์หล้า |
| ยามหมางนางเมินเพลินตา | ใจข้าราวดับวับไป ฯ |
| ๏ อมรสิงห์ยิ่งคิดยิ่งขุ่น | หมกมุ่นดังเพลิงเริงไหม้ |
| หลบคนด้นทางห่างไกล | เจ็บใจเจ็บอกฟกจริง |
| ไปถึงซึ่งสระระบือ | เรียกชื่อว่าสระผีสิง |
| เป็นนามอันเหมาะเพราะพริ้ง | ชายหญิงมาโดดน้ำตาย ฯ |
| ๏ สันธยาสายัณห์พลันเห็น | ศศพินทุ์ผ่องเพ็ญภูลฉาย |
| ส่องแจ้งแสงจันทร์พรรณพราย | งามคล้ายแสงเนตรนารี |
| ศศธรสีทองมองหน้า | นัยนาสีนิลผินหนี |
| เพราะเรากล่าวไปไป่ดี | มารศรีอางขนางหมางเท็จ |
| หมายใจใคร่โลมโฉมฉาย | ใจหมายห่อนทำสำเร็จ |
| อุบายหมายปลอดลอดเล็ด | ผลเผล็ดเปนอื่นขื่นแค้น |
| เคราะห์กรรมทำไว้ในกี้ | ตามมีมาเหน็บเจ็บแสน |
| เทพเจ้าเนาเบื้องเมืองแมน | เธอแค้นขึ้งเคียดเกลียดชัง |
| เที่ยวเสาะนางสิ้นถิ่นภพ | ครั้นสบห่อนสมใจหวัง |
| อกผ่าวราวแยกแตกพัง | จักยังชีพไปไยกู |
| คิดถ้อยยุพยงทรงหยาว | คือหลาวเสียบแสร้งแทงหู |
| นึกเนตรนวลแขแลดู | อดสูที่เย้ยมายา |
| จักอยู่ไปไยใช่เรื่อง | เปนเครื่องอับอายขายหน้า |
| พงศ์เผ่าเหล่าเลิศเกิดมา | ชั่วช้าเสียชาติปราศคุณ |
| จำจักโจนในสระนี้ | จงผีเอื้อเฟื้อเกื้อหนุน |
| พาสู่โลกหน้าการุญ | ตามบุญตามกรรมทำมา ฯ |
| ๏ อมรสิงห์นิ่งคิดสักครู่ | เดินสู่สระพลางตั้งท่า |
| พอจักโจนลงคงคา | แว่วยินวาจาป่าวไป ฯ |
๏ เจ้าเอยเจ้าข้า ใครยินอย่าช้า เร่งมาเร็วไว ฟังคำประกาศ ดังราชหฤทัย ถ้อยคำจำไป สืบส่อต่อกัน ฯ
๏ ชายดีมีชาติ ควรสู่คู่ราช ชาดาลาวัณย์ เคยเห็นเมืองทอง งามผ่องเพียงจันทร์ จงเฝ้าเจ้าอัน ทรงสิทธิ์ฤทธี ฯ
๏ ท้าวจักยอยศ ลือชาปรากฎ เกียรติแกว่นแดนตรี จัดสรรปันให้ ราไชศวรศรี สารพรรณอันมี แบ่งมอบครอบครอง
๏ หนึ่งจะประทาน ยุพยงนงคราญ ลักษณ์ล้ำลำยอง องค์กนกเรขา บุบผาผิวทอง ประคับประคอง เปนคู่ชูใจ ฯ
๏ ชายดีมีชาติ แจ้งเรืองเมืองมาศ สู่ราชเร็วไว รางวัลอันยิ่ง ทุกสิ่งสมใจ กอบโกยโดยนัย ที่ประกาศเอย ฯ
| ๏ อมรสิงห์นิ่งนึกตรึกซ้ำ | ถ้อยคำที่เขากล่าวเผย |
| หวนนึกนงรามทรามเชย | จักเลยไร้คู่อยู่เดียว |
| เวียงไรใครจรห่อนได้ | เราไซร้ชายชาติฉลาดเฉลียว |
| น้ำใจเสาะยิ่งจริงเจียว | ไม่เที่ยวเสาะหาธานี |
| ชั่วหนักจักฆ่าตัวตาย | เช่นชายขี้ขลาดบัดสี |
| อันราชชาดานารี | พาทีหมิ่นเรากล่าวเท็จ |
| จักเพียรจนพบเมืองมาศ | มุ่งเสาะเหมาะอาจสำเร็จ |
| เที่ยวสืบเที่ยวสอดลอดเล็ด | ผลเผล็ดสมใจไม่ช้า ฯ |
| ๏ ตรึกไตรในแดแน่แล้ว | ทรงชักขรรค์แก้วคมกล้า |
| กลัดแกว่งโยนไปในฟ้า | ตกยังพสุธาทันใด |
| ปลายขรรค์ชี้ไปทักษิณ | เธอผินพักตร์ทางข้างใต้ |
| ดุ่มดั้นเดินดงพงไพร | มุ่งใจจักค้นจนมรณ์ ฯ |
• • • • • • • • •
| ๏ ดังภมรจรชมบุบผา | จากผกาสู่ผกาเร่ร่อน |
| พระเสด็จองค์เดียวเที่ยวจร | จากนครสู่นครซอนเดิน |
| สืบเสาะเลาะทางพลางถาม | ทุกคามทุกเขตเทศเขิน |
| บุกชัฏลัดไพรไต่เนิน | แถวเถินภูธรดอนดิน๕๘ |
| ร้อยวันพันคืนขืนเต้า | ค่ำเช้าบั่นบุกทุกถิ่น |
| เวียงทองทิศไหนใคร่ยิน | ชนสิ้นถามใครไป่รู้ |
| เดินทางพลางนึกตรึกตรอง | เราท่องเที่ยวไปในผลู |
| ๕๙ทุกราษฎร์ลดเลี้ยวเที่ยวดู | หาผู้ทราบเรื่องเมืองทอง |
| ไม่มีที่ใครจักแจ้ง | ซึ่งแหล่งเวียงสุดผุดผ่อง |
| มาตร์แม้นมีเมืองเรืองรอง | ดังข่าวป่าวร้องนั้นไซร้ |
| ห่อนใช่ในเขตมานุษ | เที่ยวสุดไป่สบพบได้ |
| นอกจากปักษินบินไกล | เห็นไม่มีผู้รู้ทาง ฯ |
| ๏ ตรึกพลางพระพลันผันพักตร์ | เข้าสู่สำนักเสือสาง |
| ป่าใหญ่ไม้สูงยูงยาง | แม้กลางวันมืดชืดชื้อ |
| เสียงสิงห์ขรึม ๆ ครึมคราง | เสียงช้างคือแตรแปร๋ปรื๋อ |
| แซกซอกชอกช้ำชำงือ | ดุ่มดื้อดึงดันดั้นเดิน |
| ค่ำคืนขืนไปในป่า | ตั้งหน้าในแถวแนวเถิน |
| เจ็บเนื้อเหลือนับยับเยิน | หมายเดินมุ่งด้นหนชัฏ |
| แสงจันทร์ดั้นเมฆรำไร | ไม้ใหญ่ยอดเยี่ยมเทียมฉัตร |
| ยางยูงสูงร่มลมพัด | โบกบัตรบังพรรณจันทร |
| พื้นดินจักเดินฤๅเห็น | มืดเช่นในถ้ำสิงขร๖๐ |
| ค่อยก้าวค่อยย่างพลางจร | ลุ่ม ๆ ดอน ๆ เดินไป ฯ |
| ๏ บัดเดี๋ยวเห็นแสงแปลบปลาบ | แวบวาบอยู่ข้างทางใหญ่ |
| พระชงักชักขรรค์ทันใด | ยืนนิ่งกริ่งไม่ไหวติง |
| มีผู้แลบลิ้นยาวมา | จนสบนาสาอมรสิงห์ |
| เห็นคน ๆ แรกแปลกจริง | ยืนนิ่งอยู่ใต้ไม้โต |
| แต่งกายเปนเพศโยคี | พระกุมารเกิดมีโมโห |
| ฤๅษีชีเก๊เฉโก | แลบลิ้นปลิ้นโร่หลอกกัน |
| เธอยืนขืนใจไม่กริ้ว | พักตร์นิ่วข่มจิตต์คิดขัน |
| เราจำทำดีต่อมัน | หวังถามความอันใคร่รู้ ฯ |
พระอมรสิงห์ตรัสถามว่า
| ๏ ดูราอาจารยฌานเชี่ยว | ท่านเที่ยวไปไหนในผลู |
| กลางคืนมืดแท้แลดู | แผ่นภูจักเห็นห่อนมี |
| ท่านบำเพ็ญพรตในไพร | เปนสุขหรือไรฤๅษี |
| กองบุญหนุนกรรมทำดี | โยคีพรตแกล้วแผ้วภัย ฯ |
โยคีกล่าวว่า
| ๏ ดูรามานุษสุดกล้า | ตั้งหน้าเดินด้นหนไหน |
| กลางคืนมืดจริงกริ่งใจ | ป่าใหญ่สิงห์เสือเหลือร้าย |
| ประสงค์สิ่งใดในดง | ไพรพงภัยหลากมากหลาย |
| ไม่รักษาตัวกลัวตาย | ต้นปลายเหตุผลกลใด ฯ |
พระอมรสิงห์ตรัสว่า
| ๏ อ้าอาจารย์ผู้รู้ธรรม์ | ข้าบั่นบุกมาป่าใหญ่ |
| สืบเรื่องเมืองคำอำไพ | หาผู้รู้ในไพรแวง |
| ตัวท่านชาญผลูรู้ทาง | อยู่บ้างหรือไรใคร่แจ้ง |
| ตูเดินดงดอนอ่อนแรง | โปรดแถลงให้รู้ลู่ทาง ฯ |
โยคีกล่าวว่า
| ๏ ดูราชายชาญหาญกล้า | เดินป่าขัดข้องหมองหมาง |
| สืบเรื่องเมืองคำสำอาง | โลกกว้างเที่ยวไปไป่พบ |
| เมืองทองส่องงามสามหล้า | ยากหาคนได้ไปสบ |
| น้อยนักน้อยหนามานพ | เคยพบไม่มีกี่คน |
| ยากหนักจักได้ไปลุ | เวียงสุวรรณในไพรสณฑ์ |
| ใครถึงเมืองคำอำพน | น้อยตนที่ได้กลับมา |
| จักไปให้จนดลเมือง | เปนเรื่องยากยิ่งจริงหนา |
| เสือสีห์ผีเสื้อนานา | แมวหมาเท่าช้างอย่างโต |
| เหลือบยุงบุ้งริ้นกินเลือด | ราวเชือดด้วยมีดกรีดโหว่ |
| ใครเดียวเที่ยวเร่เซโซ | มันโห่กันล้อมตอมกิน |
| จักกล่าวโพยภัยในป่า | มากนักมากหนาทาหิน๖๑ |
| ภัยห้อยภัยเหินเดินดิน | ภัยบินภัยบ่างต่างร้าย ฯ |
พระอมรสิงห์กล่าวว่า
| ๖๒๏ อ้าวนัสถายีมีพรต | ภัยป่าปรากฎมากหลาย |
| ข้าไม่รักตัวกลัวตาย | มาดหมายสู่เมืองเรืองรอง |
| ลำบากยากใจไม่ว่า | บุกป่าฝ่าทุ่งมุ่งจ้อง |
| โปรดด้วยช่วยชี้เวียงทอง | ท่านคล่องใจรู้ลู่ทาง ฯ |
โยคีตอบว่า
| ๏ ดูรามานุษสุทธลักษณ์ | เราไซร้ใช่จักขัดขวาง |
| มุ่งเมื้อเมืองคำสำอาง | ไพรกว้างลาดเลาเรารู้ |
| ปัญญาข้านี้มีค่า | ไม่น่าไขข้อต่อสู |
| แม้นเจ้ามีใจให้ตู | บอกตามความรู้ของเรา |
| จงเอาความรู้มาแลก | ความรู้แปลก ๆ ของเจ้า |
| วิชชาข้าไซร้ใช่เดา | มีเค้ามีเคล็ดเขบ็จขบวน ฯ |
พระอมรสิงห์ตรัสว่า
| ๏ ความรู้อันใดใคร่แจ้ง | จักแถลงโดยดีถี่ถ้วน |
| ใคร่ถามเชิญถามตามควร | เลิศล้วนความรู้ตูล้น ฯ |
โยคีกล่าวว่า
| ๏ อ้าสูผู้มั่นปัญญา | ตูข้าขอถามสามหน๖๓ |
| ผู้มีปรีชาอย่าจน | จงค้นคำตอบสอบทาน |
| ที่หนึ่งคือทางแห่งโลก | สุขโศกอย่างไรให้ขาน |
| ที่สองทางหญิงมิ่งมาลย์ | สำราญฤๅเศร้าเล่าความ |
| ที่สามนามทางนิรพาณ | จงท่านอย่าพรางทางสาม |
| แม้นเจ้าเล่าบอกออกตาม | ข้อเค้าเราถามนี้ไซร้ |
| หมายมุ่งกรุงทองผ่องพิศ | เราจักชี้ทิศบอกให้ |
| สูอย่าอาวรณ์ร้อนใจ | ความรู้แลกได้ดังจินต์ |
| ที่หนึ่งทางโลกอย่างไร | เจ้าจงว่าไปทั้งสิ้น |
| เมื่อตูรู้คดีที่ยิน | สมหวังดังถวิลสิ้นความ |
| วิถีที่ท่านคำนึง | จักบอกให้หนึ่งในสาม |
| อย่าคิดบิดเบือนเงื่อนงาม | เราถามเร่งตอบชอบที ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | อมรสิงห์นิ่งฟังฤๅษี |
| ยินคำสำนวนโยคี | อ้ายนี่เห็นได้ใช่คน |
| รากษสปดโป้โอหัง | กูฟังรู้แน่แต่ต้น |
| มุ่งร้ายหมายหลอกออกกล | เวทมนต์ไม่พรั่นปัญญา |
| กูจักอดใจไว้ก่อน | ยอกย้อนแก้กันปัญหา |
| ตริตรึกนึกในไปมา | พลางมีวาจาตอบไป ฯ |
พระอมรสิงห์ตรัสว่า
| ๏ อ้ามหามุนีมีเดช | อุปเทศปัญญาหาไหน |
| ท่านตั้งปัญหามาไซร้ | โตใหญ่ยากเข้มเต็มที |
| จักบอกออกเบื้องเมืองงาม | เอาแลกถึงสามวิถี |
| ข้าจักชักความตามมี | ขอเชิญโยคีตรับฟัง ฯ |
นิทานแสดงวิถีแห่งโลก
| ๏ ปางหลังยังมีวัดใหญ่ | คือเทวาลัยริมฝั่ง๖๔ |
| ชำรุดซุดรวนจวนพัง | ฝูงคั้งคาวอยู่มากมาย |
| ในบริเวณวัดนั้นไซร้ | เกลื่อนกล่นผลไม้เหลือหลาย |
| คั้งคาวแสนสนุกสุขกาย | ไป่วายอิ่มหนำสำราญ |
| ห่อนต้องท่องเที่ยวหากิน | นอกถิ่นคือเทวสถาน |
| โสมมบ่มบ้าช้านาน | ซมซานเซ่อซ่าหน้าเซอะ |
| เหตุไม่เคยออกนอกแหล่ง | จึงแสดงโง่งำหยำเหยอะ |
| ความคิดติดงันตันเงอะ | เลอะเทอะเต็มทีขี้คร้าน ฯ |
| ๏ วันหนึ่งในเมื่อคราวฝน | มียายแก่คนหนึ่งจ้าน |
| เดินรีบหลบฝนลนลาน | เข้าเทวสถานทันใด |
| มีนกเค้าแมวตัวหนึ่ง | มาถึงที่เทวาศัย |
| รีบลี้หนีฝนเข้าไป | กับยายแก่ไซร้พร้อมกัน |
| ฝ่ายฝูงคั้งคาวกราวบิน | โผผินริกรัวตัวสั่น |
| ยิ่งบินยิ่งเหนื่อยเมื่อยพลัน | พากันเกาะอยู่ดูเดา |
| ไป่มีอันตรายบังเกิด | แตกตื่นเปิดเตลิดเปล่า ๆ |
| ปราศภัยในภูมิ์ลำเนา | บันเทาอกสั่นขวัญบิน |
| เกาะย้อยห้อยหัวเปนราว | คั้งคาวคิดในใจถวิล |
| สองนี้คือใครใคร่ยิน | คิดพลางต่างบินลงมา |
| ถึงที่ยายแก่แกนั่ง | จึ่งคั้งคาวเข้าไปหา |
| ย่อยอบนอบน้อมบูชา | พลางมีวาจาถามไป ฯ |
| ๏ ข้าแต่ท่านผู้ชูศักดิ์ | ประจักษ์ปรากฎยศใหญ่ |
| ท่านนี้มีชื่อคือใคร | เปนอไรจงแถลงแจ้งจริง |
| พวกเราเอาเปนที่พึ่ง | หวังสึงสุขล้วนถ้วนสิ่ง |
| ฟังคำร่ำวอนอ้อนอิง | เถิดท่านผู้ยิ่งกรุณา ฯ |
| ๏ จักกล่าวข้างฝ่ายยายเฒ่า | เห็นคั้งคาวเข้าไปหา |
| ยอบย่อขอความเมตตา | ยายเจ้ามายาตอบไป ฯ |
| ๏ ดูราฝูงเจ้าเหล่านี้ | อยู่นี่หัวโตโง่ใหญ่ |
| ใคร่รู้กูหรือคือใคร | บอกให้จงฟังดังจินต์ |
| ๖๕๏ กูคือพระบรมพรหมี | นามสรัสวดีทรงศิลป์ |
| นกนั้นคือมยูรภูลพินธุ์ | โบกบินเปนยานผ่านฟ้า ฯ |
| ๏ คอยอยู่ครู่หนึ่งฝนหาย | จึ่งยายผู้สุดมุสา |
| ออกจากวัดร้างพลางคลา | ไคลตามมรรคาต่อไป |
| ส่วนนกเค้าแมวนั้นเล่า | เห็นวัดเปนเย่าโตใหญ่ |
| มืดๆ ชืดชื้นชื่นใจ | จึงอยู่อาศัยต่อมา |
| ฝ่ายฝูงค้างคาวนั้นไซร้ | ภักดีมีใจหรรษา |
| แวดล้อมพร้อมกันบูชา | คิดว่านกยูงสูงยศ ฯ |
| ๏ วันหนึ่งมีมยูรภูลศรี | แวววามงามฉวีสีสด |
| บินกรายหลายแหล่งแรงลด | หมายปลดปลิดเหนื่อยเมื่อยล้า |
| จึงสู่ซุ้มหักพักอยู่ | ประตูวัดร้างข้างหน้า |
| คั้งคาวแปลกใจใครมา | เข้าหาพลางถามความไป ฯ |
| ๏ ข้าแต่ท่านผู้ชูศรี | งามฉวีคือทองผ่องใส |
| เราเห็นหนแรกแปลกใจ | ท่านนี้เปนอะไรใคร่ยิน |
| เรืองอร่ามงามแท้แลเลิศ | แพรวเพริศเพราพริ้งยิ่งสิ้น |
| เราเห็นเปนใหญ่ในดิน | ใจถวิลใคร่ถามนามใด ฯ |
| ๖๖๏ ปางศิขินยินคั้งคาวถาม | ตอบความให้สิ้นสงสัย |
| จักบอกสูเจ้าเข้าใจ | กูไซร้นกยูงสูงลักษณ์ |
| พาหนะพระสรัสวดี | เทวีเลิศรบือฦๅศักดิ์ |
| รูปล้ำสำอางนางรัก | จงเจ้าประจักษ์ใจปวง ฯ |
| ๏ คั้งคาวหัวเราะเยาะเย้ย | เจ้าเอ๋ยกำเริบใหญ่หลวง |
| ปวดหูกูเบื่อเหลือตวง | จาบจ้วงใจบาปอยาบช้า |
| อวดบ้าว่าเปนนกยูง | ลักษณ์สูงเลิศศักดิ์หนักหนา |
| พูดได้ไม่อายวาจา | คิดว่าพวกเราเขลานัก |
| โน่นแน่ะคือมยูรภูลศรี | ใช่นกอัปรีอัปลักษณ์ |
| เธอไซร้โศภาน่ารัก | เกาะพักอยู่ซุ้มมุมนั้น ฯ |
| ๏ นกยูงยินข้อคำหยาว | คั้งคาวหลงเสมอเพ้อฝัน |
| สงบจิตต์คิดตอบไปพลัน | นกนั้นใช่ศิขีศรีบวรณ์ |
| คือนกเค้าแมวดอกเจ้า | หลงเชื่อเปล่า ๆ น่าสรวล |
| เจ้าอย่าฟังคำสำนวน | ข้อคดปดปรวนแปรคิด |
| กูมีแววกนกนกยูง | จงฝูงเจ้าฟังชั่งจิตต์ |
| รูปข้าอ่าโอ่โศภิต | ลืมตาดูนิดคงรู้ ฯ |
| ๏ คั้งคาวตอบว่าอย่าปด | โกหกสดๆเจียวสู |
| พระสรัสวดีศรีตรู | เธอตรัสบอกกูวานซืน |
| ว่าโน่นคือยูงสูงศักดิ์ | เองจักมาปดคดขืน |
| หวังให้กูเชื่อเหลือกลืน | ขมขื่นคำเท็จเผ็ดลิ้น ฯ |
| ๏ นกยูงได้ฟังคั้งคาว | ดึงดื้ออื้อฉาวกล่าวฉิน |
| โผจากวัดร้างพลางบิน | สู่ถิ่นสำนักพักกาย |
| ไป่เห็นเปนคุณประโยชน์ | จักแก้ความโฉดให้หาย |
| สัตว์ดื้อถือตนจนตาย | ไม่วายโง่เขลาเมามันท์ ฯ |
| ๏ ฝ่ายฝูงคั้งคาวนั้นไซร้ | หฤทัยปรีเปรมเหมหรรษ์ |
| เข้าไปนบน้อมพร้อมกัน | อภิวันทน์ไหว้เจ้าเค้าแมว |
| เพราะคิดว่ายูงสูงศักดิ์ | ทรงลักษณ์เลิศเหลือเชื้อแถว |
| ปัญญาไม่มีวี่แวว | คลาดแคล้วเพราะเขลาเบาใจ ฯ |
พระอมรสิงห์เล่ามาเพียงนี้จึงตรัสต่อไปว่า
| ๏ ดูราโยคีมีญาณ | จงท่านทราบข้อคำไข |
| ที่หนึ่งทางโลกอย่างไร | มีนัยดังเราเล่านี้ ฯ |
โยคีตอบว่า
| ๏ อ้าท่านผู้ฉลาดปราดเปรื่อง | เล่าเรื่องเห็นความตามที่ |
| แจ่มแจ้งแจงข้อพอดี | วาทีเกลี้ยงเกลาเลาความ |
| วิถีที่ท่านคำนึง | จักบอกให้หนึ่งในสาม |
| ท่านจงม่งใจไปตาม | เขตคามข้าบอกบัดนี้ ฯ |
| ๏ พูดพลางจำแลงแปลงตน | เปนพั้งพอนด้นดินหนี |
| แลบลิ้นวิ่งเฉลียงเลี่ยงลี้ | เข้าโพรงอันมีริมทาง ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | อมรสิงห์นิ่งคิดจิตต์หมาง |
| อ้ายนี่มันทำอำพราง | แปลงเล่นเช่นอย่างโยคี |
| แลบลิ้นปลิ้นตาทำหลอก | เปนพั้งพอนซอกดินหนี |
| ในรูอยู่ข้างทางนี้ | ฤๅษีพั้งพอนซ่อนตัว ฯ |
| ๏ พระกุมารแลดูรูดิน | เดี๋ยวยินโยคีแย้มหัว |
| แอบอยู่ข้างหลังบังตัว | ยืนยั่วหัวร่ององัน |
| ยุพราชแลพักตร์นักสิทธ์ | แค้นจิตต์มันเล่นเห็นขัน |
| เราไซร้ไม่รู้เท่าทัน | จึ่งมันหลอกล้อพอใจ |
| ควรเราเอาใจไว้ก่อน | มันจักยักย้อนเพียงไหน |
| ตรึกถ้อยตรัสถามความไป | เหตุไฉนท่านเล่นเช่นนี้ |
| บอกข้าว่าแลกความรู้ | ไหนเล่าท่านผู้ฤๅษี |
| อย่าเสียสัญญาพาที | มุนีจงแจ้งแหล่งทาง ฯ |
โยคีตอบว่า
| ๏ ดูราบุรุษสุทธลักษณ์ | เราไซร้ใช่จักขัดขวาง |
| ท่านนี้มีคำอำพราง | พูดอย่างปฤษณาพาที๖๗ |
| เราจึ่งตอบชนิดปฤษณา | กิริยาบอกบวรณ์ถ้วนถี่ |
| สูใคร่ดลเมืองเรืองมี | วิถีแถวเถินเนินใด |
| จงกล่าวชี้แจงแจ้งจริง | ว่าทางแห่งหญิงอย่างไหน |
| เจ้าให้ความรู้ตูไซร้ | จักให้ความรู้สู่กัน ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | อมรสิงห์นิ่งขุ่นหุนหัน |
| สงบจิตต์คิดตอบไปพลัน | อำพรางอย่างนั้นตามที |
| เราจักชี้แพร่งแห่งหญิง | ทุกสิ่งสำแดงแจ้งที่ |
| เชิญสดับตรับฟังดังมี | คะดีโดยอย่างอ้างอิง ฯ |
นิทานแสดงวิถีแห่งหญิง
| ๏ ปางหลังยังมีดาบส | ทรงพรตเด็ดเดี่ยวเชี่ยวยิ่ง |
| แรงเริงเพลิงฌานนานจริง | เผาผิงขึ้นไปในฟ้า |
| แสนสรวงปวงอมรร้อนสิ้น | จึงองค์อมรินทร์ปิ่นหล้า |
| ๖๘เสกสร้างแกล้งจัดอัจฉรา | ลงมายั่วยวนชวนชม |
| ฤๅษีหูป่าตาเถิน | เพลิดเพลินใจจริงสิงสม |
| ส้วมกอดสอดเกี้ยวเกลียวกลม | อารมณ์ร่านเร้าเมามัว |
| ครั้นตาดาบสหมดฤทธิ์ | นางปลิดตนพรากจากผัว |
| ลูกหญิงทิ้งไว้แทนตัว | เถรขรัวเลี้ยงดูอยู่ดง ฯ |
| ๏ วันหนึ่งโยคีมีจิตต์ | หวนคิดที่ได้ใหลหลง |
| เสียตบะสละผลหนยง | จักคงคืนได้ไป่มี |
| เสียดายความเพียรเจียรกาล | สมาธิสมาทานถึงที่ |
| เหตุที่มีเมียเสียที | ความดีทำไว้ไร้คุณ๖๙ |
| นางงามตามมาล้างผลาญ | บรรดาลใจเสียวเฉียวฉุน |
| เร่าร้อนราคเหลือเจือจุน | ชุลมุนในจิตต์พิษนัก |
| เพราะมีนัยนาเปนเหตุ | ดวงเนตรคุณโหดโทษหนัก |
| แม้นไม่เห็นองค์นงลักษณ์ | ไหนจักมาเปนเช่นนี้ |
| ติดใจในทรงองค์นาง | หลงรูปหลงร่างมารศรี |
| แม้นเนตรเราไซร้ไม่มี | จักเห็นนารีอย่างไร |
| แค้นนักจักษุเปนเหตุ | จึงควักดวงเนตรสองใส |
| สิ้นห่วงบ่วงกามตามนัย | สืบสำรวมใจโยคี ฯ |
| ๏ ฝ่ายดนุชบุตรีนิรมล | เสาวภาคโศภนเพ็ญศรี |
| นางสิ้นดินฟ้าธาตรี | ไม่มีจักเปรียบเทียบทัน |
| ลำเภาเพราทรงองค์อร | อรชรชูเชิดเฉิดฉัน |
| งามพักตร์พนิดาลาวัณย์ | งามกรรณเกศเกล้าเกลากร |
| แต่เยาว์ตราบใหญ่ในเถื่อน | ปราศเพื่อนพูดฟังสั่งสอน |
| นอกจากดาบสบิดร | ใครพบบังอรฤๅมี |
| เสียดายความงามทรามวัย | เนตรใครฤๅส่องเห็นศรี |
| แม้ชนกผู้เปนโยคี | ห่อนเห็นดรุณีนงเพ็ญ |
| เหมือนเพ็ชร์ตกสมุทสุดลึก | เหลือนึกว่าใครได้เห็น |
| แลเหลียวเปลี่ยวเปล่าเช้าเย็น | งามเด่นอยู่ดงองค์เดียว ฯ |
| ๏ วันหนึ่งมีกามาเห็น | นงเพ็ญที่ในไพรเขียว |
| ศรีทรงนงรามงามเจียว | งามเดี่ยวอยู่อรัณย์กันดาร |
| กาเฒ่าเข้าไปใกล้นาง | พิศพลางกล่าวคำฉ่ำหวาน |
| ดูราโฉมยงนงคราญ | เยาว์มาลย์งามจริงยิ่งคน |
| ข้าไซร้ได้เที่ยวทุกแหล่ง | ได้เห็นทุกแห่งทุกหน |
| จักหาดรุณีนิรมล | ทรงภาคโศภนเพียงนี้ |
| ไม่มีในแคว้นแดนใด | แข่งงามทรามวัยไขศรี |
| โฉมเฉลาเสาวภาคพรรณี | นารีในโลกฤๅแม้น |
| นงรามงามพบูอยู่ป่า | นึกน่าเสียดายสุดแสน |
| มาตรแม้นโฉมตรูสู่แดน | แว่นแคว้นจอมกษัตร์ฉัตรชัย |
| นางจักเปนขวัญกันดา | แห่งพระราชาเปนใหญ่ |
| เกียรติ์เลื่องเดื่องรั่วทั่วไป | อรไทยจงจำคำตู |
| เดินห่างทางนี้ฤๅนาน | ถึงย่านมานุษในผลู |
| หมู่ราชมาดโลมโฉมตรู | จักกรูกินหลามตามตอม |
| เหมือนผึ้งบินห้อมล้อมหา | บุบผาคันธินกลิ่นหอม |
| หนุ่ม ๆ คลุ้มคลั่งหวังออม | หมายถนอมเหมือนมณีศรีเรื้อง |
| อยู่นี่มีผู้ดูหรือ | อยู่กรุงฟุ้งชื่อลือเลื่อง |
| เชิญเถิดทรามวัยไปเมือง | เปนเครื่องเชิดชูตรูยศ |
| จักได้เปนศรีวังราช | ชนปวงเปนทาสนางหมด |
| อยู่ป่าอารัณย์รันทด | อยู่กรุงปรากฎเกียรติ์ฟุ้ง ฯ |
| นางยินกะถากาเฒ่า | โฉมเจ้าเฉาจิตต์คิดยุ่ง |
| อกทึกนึกใคร่ไปกรุง | หมายทุ่งมุ่งทางหว่างเนิน |
| หวนคิดบิดาอาทร | บังอรเคียดแค้นแสนเขิน |
| ขัดใจที่จิตต์คิดเพลิน | จักเดินด้นป่าหาเมือง |
| ทิ้งชนกตกไร้ในป่า | เริงร่าใจตัวมัวเฟื่อง |
| คิดไปใจวุ่นขุ่นเคือง | เปนเรื่องที่จิตต์คิดเลว ฯ |
นางกล่าวแก่กาว่า
| ๏ ดูรากาดำอำมหิต | ความคิดน่าแค้นแสนเหลว |
| พูดเล่นเปนบาปปลาบเปลว | เลวเปวเลอะเปื้อนเชือนแช |
| แม้นชนกตกไร้ในป่า | ตัวข้าไปร้างห่างแห |
| ใครเล่าจักอยู่ดูแล | คนแก่ลำบากยากล้ำ |
| ใครจักตักน้ำตำข้าว | เก็บฟืนกองเฝ้าเช้าค่ำ |
| ใครจักปฏิบัติจัดทำ | จักค้ำจักชูดูแล |
| น้ำใจเจ้าสุดทุจริต | เราไซร้ไม่คิดแยแส |
| เบื่อฟังวาจากาแก | ชั่วแท้จงไปให้พ้น ฯ |
| ๏ พูดพลางนางทิ้งกิ่งไม้ | ขับไล่กาผินบินด้น |
| จากป่าสู่ยังรังตน | บนต้นไม้ใหญ่ในกรุง ฯ |
| ๏ ฝ่ายนางลูกสาวฤๅษี | รับใช้โยคีต้มหุง |
| ใฝ่เฝ้าเช้าค่ำบำรุง | มาดมุ่งปฏิบัติบิดา |
| จวบจนชนมายุเจ้า | แก่เฒ่าอ้างว้างกลางป่า |
| ม้วยมุดสุดปราณนานมา | นัยนาชนใดไป่ยล ฯ |
พระอมรสิงห์เล่ามาเพียงนี้จึงตรัสต่อไปว่า
| ๏ ดูราโยคีมีพรต | กำหนดอุปเทศเหตุผล |
| อันทางนางล้วนถ้วนตน | มีนัยดังยุบลกล่าวนี้ ฯ |
โยคีตอบว่า
| ๏ ดูรามานุษสุดเปรอะ | เลอะเทอะเหลือทนป่นปี้ |
| เราถามวิถีนารี | ท่านบอกวิถีนิรพาณ |
| ถามโน่นบอกนี่ดีหนอ | เราไซร้ใคร่ขอถามท่าน |
| สูใคร่ทราบเรื่องเมืองกาญจน์ | จักเดินโดยย่านทางใด |
| แม้นข้าบอกเรืองเมืองเงิน | โดยเลินเล่อคำร่ำไข |
| เจ้าจักเห็นทางอย่างไร | จักเชื่อหรือไม่ใคร่รู้ ฯ |
พระอมรสิงห์ตอบว่า
| ๏ ดูราฤๅษีชีเฉา | คำเราใช่บอกหลอกสู |
| นางใดในดินสิ้นภู | ย่อมเปนเช่นตูกล่าวไว้ |
| ทรมาทารกำจำกลืน | ประโยชน์ผู้อื่นจักได้ |
| ตนเองยอมสละสะใจ | หลงใหลทุกนางอย่างนี้ ฯ |
โยคีกล่าวว่า
| ๏ เจ้าถามตามจิตต์คิดไว้ | เราไม่ดื้อดึงถึงที่ |
| สูชาญปัญญาพาที | ยินดีแลกเรื่องเมืองงาม |
| อันทางที่ใคร่ใจปอง | จักบอกให้สองในสาม |
| เจ้าจงม่งใจไปตาม | ข้อความข้าบอกบัดนี้ ฯ |
| ๏ พูดพลางโยคีหนีตัว | เปนคั้งคาวหัวเราะรี่ |
| แลบลิ้นเปิดปีกหลีกลี้ | บินหนีหายไปไม่ช้า ฯ |
| ๏ ฝ่ายพระอมรสิงห์นิ่งอึ้ง | แขงขืนยืนตลึงในป่า |
| ครู่หนึ่งจึ่งโยคีมา | หัวร่อร่า ๆ หลังเธอ |
| ยุพราชเหลียวหน้าว่าขาน | เห็นว่าอาจารย์จักเผลอ |
| หลงตนลืมตัวมัวเมอ | เหลอ ๆ หัวร่องอไป |
| ไหนเล่าจักแจ้งแหล่งหน | เวียงคำโศภนอยู่ไหน |
| อย่าเสียสัญญาว่าไว้ | บอกไปเถิดหนาอาจารย์ |
โยคีตอบว่า
| ๏ เจ้าเอยอย่าใจไวนัก | ไม่พักเปนไฟไขขาน |
| จงแจ้งวิถีนิรพาณ | ดังท่านสัญญาว่าไว้ |
| ๗๐เวียงไรใหญ่โตโศภิต | เราจักชี้ทิศบอกให้ |
| จักแลกความรู้ตูไซร้ | จงแสดงแจ้งไปจนครบ ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | อมรสิงห์รู้เช่นเห็นจบ |
| อ้ายนี่ยอกย้อนซ้อนซบ | แสแสร้งแตลงตลบเหมือนลิง |
| เราจักซักความสามครั้ง | โดยหวังคู่ครองน้องหญิง |
| แม้นมันบอกแหล่งแจ้งจริง | จักยิ่งประโยชน์โรจน์เรื้อง ฯ |
พระอมรสิงห์ตรัสว่า
| ๏ ท่านผู้ปัญญาเปนทรัพย์ | เชิญสดับตูแสดงแจ้งเรื่อง |
| เพื่อแลกความรู้สู่เมือง | อันเรืองรุ่งอร่ามงามทอง |
นิทานแสดงวิถีนิรพาณ
| ปางหลังยังมีกรุงกษัตร์ | สมบัติบริบูรณ์ภูลผอง |
| ปราสาทราชฐานกาญจน์กอง | แก้วก่องงามก่ำกำไร |
| พระคลังดังทิพย์สมบัติ | สารพัดมาศมณีศรีใส |
| สุรางค์นางสนมกรมใน | ไฉไลแลล้ำน้ำนวล |
| อุทยานซ่านซาบนาสา | บุบผากลิ่นกลบอบสวน |
| เสาวรสสดล้ำรำยวน | แลล้วนงามล้ำลำยอง |
| เสนาคณามาตย์ชาติเชื้อ | คนเสือภูลพลํทั้งผอง |
| ทวยราษฎร์รุ่งเรืองเนืองนอง | หาเทียบเปรียบสองฤๅแม้น ฯ |
| ๏ แต่พระนราธิปราชา | เธอทรงพระชรายิ่งแสน |
| ความสุขแห่งราชขาดแคลน | ฤๅแกว่นกำลังวังชา |
| วันหนึ่งท้าวเยี่ยมพระแกร | แลไปในลานด้านหน้า |
| ปวงชนกล่นไกลไปมา | ท้าวนิ่งทัศนาดูไป |
| เห็นเด็กหนึ่งลากเกวียนเล็ก | เกวียนหักจึ่งเด็กร้องไห้ |
| นฤบดีมีราชหฤทัย | รำลึกที่ได้เคยเปน |
| ครั้งเมื่อพระองค์ยังเด็ก | เคยลากเกวียนเล็กวิ่งเล่น |
| เกวียนหักเธอรกำลำเค็ญ | โหยหวนครวญเห็นเช่นนี้ |
| คำนึงถึงเมื่อยังเล็ก | เปนเด็กไร้ทุกข์สุขี |
| บัดนี้ความชรายายี | ผาสุกไม่มีเสียแล้ว |
| คิดใคร่เปนเด็กอีกครั้ง | เนื้อหนังนวลลอองผ่องแผ้ว |
| แม้นคืนรูปกายพรายแพรว | เหมือนแก้วหายไปได้คืน |
| เดือดใจใคร่กลับเปนหนุ่ม | กลัดกลุ้มเกินแรงแขงขืน |
| แสนยากบากบั่นกลั้นกลืน | ท้าวอื้นออกอัตถ์ตรัสไป ฯ |
พระราชาทรงเปล่งอุทานว่า
| ๏ อ้าอุมาบดีตรีเนตร | เรืองณรงค์ทรงเดชอดิศัย |
| ทรงศูลศักดิ์ศรีมีชัย | ฤทธิไกรเข็ดขามสามแดน |
| โปรดข้าผู้ชราภาพแล้ว | คลาดแคล้วสรรพสุขทุกข์แสน |
| ความแก่ลำบากยากแค้น | ขอความหนุ่มแทนเถิดพระ |
| ใคร่คืนวัยปฐมสมจิตต์ | ด้วยฤทธิ์พระศุลีอีศะ |
| ขอความอิ่มเอมเปรมะ | พระศิวะจงโปรดข้าน้อย ฯ |
| ๏ ปางพระอิศวรทรงยิน | พระนราธิบดินทร์กล่าวถ้อย |
| ๗๑จึ่งเสด็จโดยแดแต่ดอย | เลื่อนลอยอยู่หน้าราชา |
| ตรัสว่าอ้าพระอะธิป | เก้าสิบเก้าครั้งแล้วหนา |
| ทุกชาติที่ท่านเกิดมา | ท่านมีปราถนาเล่ห์นี้ |
| เราได้อวยตามทุกครั้ง | ท่านลืมความหลังดังกี้ |
| ทุกครั้งเปนดังครั้งนี้ | จู้จี้รำพึงรึงรุม |
| ต่อเฒ่าเคราคร่ำปรำปรา | จึ่งเห็นราคาความหนุ่ม |
| เช่นนี้ได้ทุกข์ชุกชุม | ปัญญาสุขุมฤๅมี ฯ |
พระราชาทูลว่า
| อ้าองค์พระวิศวนาถ | ข้าบาทก้มเกล้าเกศี |
| ๗๒ขอพึ่งพระองค์ทรงตรี | ข้ามีกรรมก่อส่อทุกข์ |
| อันทางนิรพาณฐานใด | โปรดแสดงแจ้งใจให้สุข |
| พระจงอุปถัมภ์ทำนุก | ข้าบุคคลเขลาเบาคิด ฯ |
พระอิศวรตรัสว่า
| ๏ ดูราพระนราธิบดี | เธอมีความฟุ้งยุ่งจิตต์ |
| อันพระนิรพาณโศภิต | เราไม่ให้ทิศอวยทาง |
| รู้ได้ใช่ด้วยเวลา | รู้เพราะวิชชาเปิดกว้าง |
| ท่านจงสนใจไปพลาง | ทราบได้ในรวางชีวิต |
| ถึงแม้แก่เฒ่าเท่าท่าน | ไม่นานจะหลับดับจิตต์ |
| ไป่พึงหมดหมายหน่ายคิด | เวลาน้อยนิดยังมี |
| ท่านอาจทราบสิทธิ์วิชชา | ก่อนคลาไคลเบื้องเมืองผี |
| จงจำคำเราเท่านี้ | ตรองไตร่ให้ดีเถิดท้าว ฯ |
| ๏ ตรัสพลางพระวิศวนาถ | คืนสู่ไกลาสผาขาว |
| ปางองค์นฤบาลรานร้าว | ป่วนปั่นใจราวเพลิงร้อน |
| รำลึกตรึกราชชาดา | ขวัญตาบิตุรงค์ทรงศร |
| ท้าวเสด็จเยี่ยมองค์บังอร | หวังวายคลายร้อนรนทรวง |
| เพอินมีงูพิษฤทธิ์กล้า | กัดองค์วนิดาลูกหลวง |
| ขวัญอนงค์ปลงชนม์คนปวง | ไป่ล่วงทูลราชบิดา |
| เพราะเกรงท้าวเธอจักโศก | เกิดโรครึงเร้าเจ้าหล้า |
| ฝ่ายองค์พระชนกราชา | เห็นราชกานดาดวงเพ็ญ |
| หฤทัยเธอรกำอ้ำอึง | คำนึงนวลแขแลเห็น |
| แมลงวันตัวดำลำเค็ญ | ไต่เล่นบนโอษฐ์บังอร |
| องค์พระภูวไนยได้คิด | ความรู้สู่จิตต์อดิศร |
| สิ้นอยากเปนหนุ่มรุมร้อน | ภูธรเหนื่อยหน่ายวายคิด |
| ๗๓๏ แดเผด็จเสด็จลงคงคา | ตั้งหน้าล้างบาปปราบปลิด |
| บ่มตบะบำเพ็ญเปนนิตย์ | ข่มจิตต์ปลงใจในพรต |
| จวบจนแม่น้ำคงคา | พาศพราชาดาบส |
| ลอยชลวนเชี่ยวเลี้ยวลด | สู่สมุทสุดบถบรรยาย ฯ |
พระอมรสิงห์ตรัสต่อไปว่า
| ๏ ดูราโยคีมีเชาวน์ | คำเราใช่แกล้งแสร้งหมาย |
| อันทางมรรคผลต้นปลาย | เหลือหลายลึกลับซับซ้อน |
| เราไซร้ได้แสดงแจ้งเรื่อง | อย่าเยื้องยักยอกหลอกหลอน |
| ทิศไหนเวียงคำกำจร | ตูวอนให้บอกออกไป ฯ |
| ๏ บัดนั้นโยคีชีเก๊ | แสร้งเสยักยอกหลอกให้ |
| วิถีที่สมัคจักไป | อยู่ใกล้จงดูตูชี้ |
| พูดพลางแลบลิ้นปลิ้นยื่น | จักแปลงเปนอื่นหลีกหนี |
| อมรสิงห์นิ่งดูรู้ที | ทรงขรรค์ฤทธีฟาดไป |
| ถูกลิ้นรากษสขาดกลาง | มันโลดโกรธพางเพลิงไหม้ |
| กายใหญ่กำยำกำไร | ปากใหญ่แยกเขี้ยวเคี้ยวฟัน |
| กล่าวว่าดูรามานุษ | เองสุดกำเริบเสิบสัน |
| มามึงกับกูสู้กัน | จักหั่นหัวเล่นเปนชิ้น |
| อวดกล้าอาวุธคมหนัก | มากูจะหักให้สิ้น |
| เหตุใดเอาขรรค์ฟันลิ้น | กูกินพ่อมึงเมื่อไร ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | ยุพราชฤๅพรั่นหวั่นไหว |
| ตอบว่ามึงนี้ผีไพร | จักขู่กูให้หลงกลัว |
| ลิ้นยาวโกหกพล่อย ๆ | ตัดให้เหลือน้อยยังชั่ว |
| เจ้ามาพัลวันพันพัว | กูจักตัดหัวบัดนี้ ฯ |
| ๏ ตรัสพลางแกว่งขรรค์ครรชิต | รากษสเกรงฤทธิ์หลีกหนี๗๔ |
| ออกห่างพลางกล่าววาที | ดีแล้วจักได้เห็นกัน |
| กูนี้เปนใหญ่ในป่า | มึงมาอวดแรงแขงขัน |
| คงได้แก้แค้นแทนทัน | จักพ้นมือนั้นฤๅมี |
| พวกพ้องของกูอยู่ทั่ว | เองกลัวจงเองเร่งหนี |
| พูดพลางหายพลันทันที | หัวเราะเยาะมี่ลอยไป ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | ยุพราชเรืองฤทธิ์อดิศัย |
| แขงขืนยืนนึกตรึกไตร | อ้ายนี่ตัวภัยใช่น้อย |
| พูดพลิ้วชิวหากล้าหาญ | ฉาดฉานมี่ฉาวกล่าวถ้อย |
| แนวไพรในพงดงดอย | มันคอยทำร้ายหลายทาง |
| ฤทธิ์มันฉันใดไม่พรั่น | แต่ต้องป้องกันมันบ้าง |
| อยุดยั้งฟังภัยไปพลาง | ผีกลางดงดื่นหมื่นพรรค์ ฯ |
| ๏ ทรงแสงขรรค์ทรงยงย่าง | ตามทางไต่แถวแนวสัณฑ์ |
| ไม้ใหญ่ยอดเยี่ยมเทียมกัน | แสงจันทร์สีผ่องส่องพื้น |
| เหมือนพรมปูลาดบาทพระ | พรมเงินงามรดะผืน ๆ |
| แสงโพยมโสมสว่างกลางคืน | ดาวดื่นดกห้อมล้อมจันทร์ |
| โสมส่องแสงเดือนเหมือนพิศ | พระกุมารชาญฤทธิ์รังสรรค์ |
| ๗๕ยุพราชยาตร์ไปในวัน | ในสวรรค์เนตรแขแลชม |
| ดำเนินเพลินนึกตรึกหา | องค์กนกเรขาสวยสม |
| ระอุอุระระบม | นางตรัสตัดคมคือตาว |
| จับปดคดคำจำได้ | ไยไพพิษแม้นแหลนหลาว |
| เนตรนางปางโกรธโรจน์ราว | ไฟขาวเริงแรงแสงร้อน |
| เคราะห์กรรมทำให้ไปเฝ้า | นงเยาว์เพื่อบอกหลอกหลอน |
| นางกริ้วนิ่วโกรธโทษกรณ์ | ขับไล่ไสต้อนตามทัณฑ์ |
| จักแก้ตัวใหม่ให้สม | อารมณ์ที่หมายผายผัน |
| ไม่พบเมืองทองผ่องพรรณ์ | ไม่หันหน้าตูสู่นาง ฯ |
| ๏ ตรึกพลางย่างยาตร์บาทเหยียบ | ลัดเลียบรุกข์ไสวไพรฉวาง |
| บุกป่าผ่าเดินเมิลทาง | เห็นสว่างแสงจันทร์ดั้นพฤกษ์ |
| ช่องว่างหว่างไม้ใหญ่ล้ำ | ยลน้ำแผ่นกว้างกลางดึก |
| ศศธรสีทองส่องทึก | ดูลึกเดือนไรใสซึ้ง |
| พระสดุดอยุดอยู่ดูสระ | พลางพระแขงขืนยืนขึง |
| เงาอไรในน้ำรำพึง | เธอตลึงแลเห็นเปนนาง |
| สาวฟ้ามาอยู่ขอบสระ | ยังอุระให้เต้นเผ่นผาง |
| แจ่มเจิดเลิศล้ำสำอาง | รางชางไฉไลใคร่ชิด |
| สำเนียงเพียงพิณไพเราะ | แสนเสนาะนางขับจับจิตต์ |
| พระยั้งฟังนางพลางพิศ | งามจริตคมขำรำฟ้อน |
| กรีดหัตถ์ดัดกรอ่อนองค์ | ยุพยงร่ายเรียงเอียงอ้อน |
| เพลินดูเพลินฟังบังอร | ภูธรยืนตลึงอึ้งพิศ |
| ยักษิณีผีไพรใดหนอ | รูปล่อลามลวนยวนจิตต์ |
| นึกน่าสนิทสนมชมชิด | งามจริตกิริยาน่ารัก ฯ |
| ๏ บัดนั้นนางพบสบเนตร | อมรสิงห์ทรงเดชสูงศักดิ์ |
| อยุดฟ้อนอยุดขับตรับพัก | พลางกวักหัตถ์งามทรามวัย |
นางกล่าวว่า
| ๏ ดูรามานุษสุทธชาติ | ท่านมาดหมายด้นหนไหน |
| สวยสมคมขำอำไพ | ใกล้ ๆ เถิดเจ้าเข้ามา |
| ข้าฟ้อนคนเดียวเปลี่ยวนัก | เชิญพักในเถื่อนเพื่อนข้า |
| คู่ขับคู่เล่นเจรจา | ดีกว่าท่องเที่ยวเดียวดาย |
| หนึ่งข้าขอถามความขำ | ใคร่จำใคร่ฟังดังหมาย |
| เชิญนั่งใกล้กันบรรยาย | อย่ารคายขุ่นข้องหมองเมิน ฯ |
| ๏ อมรสิงห์พิศวงสงสัย | นี่ไฉนแกล้วกล้าป่าเถิน |
| สกดใจไม่พวงหลงเพลิน | ดำเนินเข้าหานารี |
| สาวน้อยนวลลออฉอเลาะ | เหมาะเจาะหมดจดสดศรี |
| ๗๖๏ ช่วงโชติโรจน์ร่วงท่วงที | มายายายียั่วเย้า |
| เอนอิงพิงพฤกษ์นึกยิ้ม | พักตร์อิ่มเอมแอร่มแชล่มเฉลา |
| หัตถ์ขาวท้าวสเอวองค์เยาว์ | สองเต้าเต่งตั้งดังบัว |
| ทรงฤทธิ์พิศนางพลางคิด | งามชนิดนี้ไซร้ใช่ชั่ว |
| บุตรีผีป่าน่ากลัว | พันพัวเปนภัยใหญ่นัก |
| ยิ่งกว่าบิดาห้าเท่า | เพราะเย้ายวนยีดีหนัก |
| เนตรคมนมขาวสาวยักษ์ | นัยนาน่ารักเลิศแล้ว |
| เราไซร้ได้เคยเห็นเนตร | สีนิลวิเศษยิ่งแก้ว |
| เสมอเปนเกราะกั้นกันแนว | ภัยเนตรนี้แคล้วคลาศไป |
| หัวใจกูมาตร์ปราศเกราะ | คงจักถูกเจาะแผลใหญ่ |
| คิดพลางพระองค์ทรงชัย | เข้าใกล้ยืนอยู่ดูนาง |
| ๏ บัดนั้นนางงามทรามวัย | แขไขขำคมสมร่าง |
| เข้าใกล้หน่อกษัตร์หัตถ์วาง | บนหว่างทรวงองค์ทรงฤทธิ์ |
| แหงนหน้าดูเนตรนรนาถ | ผุดผาดพรรณ์ภวลยวนจิตต์ |
| กล่อมเกลาเสาวภาคโศภิต | นัยนาคือกฤชฤทธิ์ร้าย ฯ |
นางกล่าวว่า
| ๏ ดูรามานุษสุทธลักษณ์ | ข้าซักจงท่านขานขยาย |
| ตูเปล่าใจเปลี่ยวเดียวดาย | ไร้สหายร้องรำสำราญ |
| ข้าเปนเผ่าพงศ์วงกว้าง | แห่งนางทิติสิริสานติ์๗๗ |
| ไป่เคยส้องสบพบพาน | ใครใดในย่านไพรพน |
| อยากทราบความงามตามจริง | แห่งหญิงทุกแหล่งแห่งหน |
| ใคร่เทียบเปรียบความงามตน | มีคนใดบ้างอย่างตู |
| ท่านจงแจ้งความตามคิด | อย่าปิดอย่าปดหดหู่ |
| เคยเห็นนัยนาน่าดู | ดุจตาแห่งตูบ้างฤๅ ฯ |
| ๏ พระฟังนางงามถามถ้อย | เธอค่อยกลบไกล่ไขสือ |
| อันแก้วแพร้วพรรณ์บรรลือ | ขึ้นชื่อลือชาว่าดี |
| ย่อมมีก่ายกองก่องเก็จ | ล้วนเมล็ดเลิศรุ้งรังสี |
| แต่จักหาไหนไม่มี | เหมือนมณีทรงฤทธิ์วิษณุ |
| อันได้จากท้องพระสมุท | แสนสุดรุจิเรขเอกอุ |
| งามคือศศพินทุ์อินทุ | วิชชุโชติช่วงดวงรัตน์ ฯ |
| ๏ นางฟังคั่งแค้นขุ่นข้อง | ทืบเท้าป่อง ๆ ปัด ๆ |
| กลุ้มกลัดอัดอึดฮึดฮัด | สบิ้งสบัดแสนงอนค้อนควัก |
| บัดเดี๋ยวอยุดยืนฝืนจิตต์ | ตีสนิทดีถนัดหัตถ์กวัก |
| สอยสยายมวยองค์นงลักษณ์ | งามผมสมพักตร์ลำพอง |
| มวยลุ่ยผมตกดกดื่น | ดำคือกลางคืนยามสอง |
| เนตรนางหว่างเผ้าเพ็ญทอง | คือสองดาวสง่าราตรี |
| ยิ้มพลางนางมีพจมาน | อ้าท่านผู้เยี่ยมเทียมสีห์ |
| แม้ว่านัยนานารี | ยังมีงามกว่าข้าไซร้ |
| แต่ผมคมขำของข้า | ใครจักงามกว่าไม่ได้ |
| ท่านคิดคัดค้านฐานใด | เห็นไม่มีข้อคำอิง |
| จงเร่งรับรองคลองธรรม | กล่าวคำสุภาพต่อหญิง |
| ว่าผมข้าเลิศเพริศพริ้ง | งามยิ่งนางใดในดิน ฯ |
พระอมรสิงห์ตรัสว่า
| ๏ ดูรานงเยาว์เสาวภาค | ใช่อยากอุดตริติฉิน |
| ๗๘อันเจ้าเผ้าผ่องโศภิน | งามสิ้นทุกเส้นเห็นชัด |
| จักเปรียบพึงเปรียบเทียบฟ้า | แสนสง่างามศักดิ์นักษัตร์๗๙ |
| พิศดาวพราวเด่นเพ็ญพัฒน์ | เฉกรัตน์รุ้งโรจน์โชติชี้ |
| แต่สมุทรสุดใหญ่ใสซึ้ง | ลึกดึ่งดูหมดสดสี |
| งามทเลเวลาราตรี | จำรัสรัศมีดารา |
| เงาฟ้ามาอยู่ในน้ำ | งามล้ำแลเล่ห์เวหา |
| ยังแถมความงามธรรมดา | แห่งสาครด้วยช่วยงาม ฯ |
| ๏ นางฟังเคืองขัดปัดป่อง | ท่านพร้องถ้อยพล่ำส่ำสาม |
| ไม่ชมผมข้าว่างาม | กล่าวความพาดพิงอิงเท็จ |
| ชิชะเฉลียวฉลาดปราดเปรื่อง | น่าเคืองนึกแค้นแสนเข็ด |
| ใจแห้งแขงดื้อคือเพ็ชร์ | อาจเผด็จหฤทัยไมตรี |
| พูดพลางแขงขืนยืนอึ้ง | หน้าบึ้งแดงบ่นสมศรี |
| บัดเดี๋ยวเปลี่ยนหน้านารี | ทำทีเอียงฉอ้อนวอนวิง |
| พิงพลางนางเอาเผ้าหอม | พาดห้อมห่มพระอมรสิงห์ |
| พระสัมผัสผมฉมจริง | เกศหญิงกลบกลั้วทั่วองค์๘๐ |
| ๘๑เหมือนบาศพระอนงค์ทรงคล้อง | ติดต้องหฤทัยใหลหลง |
| บ่มรักฝักใฝ่ใจจง | อำนาจพระอนงค์ทรงยัง๘๒ |
| อมรสิงห์นิ่งขืนฝืนหัก | บาศงามความรักฤๅขลัง |
| นางวอนวาจาน่าฟัง | คือคลังดนตรีวีณา ฯ๘๓ |
นางแทตย์กล่าวว่า
| ๘๔๏ อ้าภมรอ่อนเขลาเบาราค | เหลือยากผกาย้อยห้อยหา |
| คิดแสนแค้นสุดบุษบา | เกิดมาเพื่อภู่ชูชม |
| พบภู่ผู้ประหม่าราคะ | ลอยละเริศร้างห่างสม |
| หลีกเลี่ยงเอียงอายงายงม | อารมณ์ลุ่ยเหลือเบื่อจริง |
| ปะลาภไป่รู้ว่าลาภ | โดยสภาพพึงภู่สู่สิง |
| น่าที่พี่ภมรวอนวิง | อ้อนอิงองค์อนุชบุษบา |
| ๘๕มธุกรหย่อนในหน้าที่ | ไม่มีหฤทัยใฝ่หา |
| บุบผาอาภัพอับภา | วชะน่ากังวลผลกรรม๘๖ |
| เรณูชูสุคนธ์กล่นกลั้ว | ยวนยั่วให้มธุปอุปถัมภ์๘๗ |
| มธุกรจรจากตรากตรำ | ชอกช้ำอ้างว้างปางมรณ์ |
| สงสารมาลย์ผกาหน้าโศก | รุมโรครักเรื้อเหลือถอน |
| ในยามปัจจุบันอันร้อน | เชิญภมรมั่วเคล้าเสาวคนธ์ ฯ |
พระอมรสิงห์ตรัสว่า
| ๏ อ้าเจ้าเยาวมาลย์หวานถ้อย | สาวน้อยกล่าวไยไร้ผล |
| ตูฤๅคือเต้าเต็มชล | เต็มแล้วต้องล้นเลยไป |
| เจียนม้วยด้วยเสน่ห์นางหนึ่ง | ไป่พึงชมชื่นอื่นได้ |
| เดินดงม่งป่าฝ่าไพร | หวังได้ทราบเรื่องเมืองทอง |
| เจ้ารู้ผลูดงจงแจ้ง | ย่านแหล่งอย่าสลัดขัดข้อง |
| แม้นสบอารมณ์สมปอง | คุณของเจ้าไซร้ไป่วาย ฯ |
| ๏ บัดนั้นนางแทตย์แปรดเสียง | ดูดู๋สูเลี่ยงเบี่ยงบ่าย |
| เจ้ามีใจม่งจงร้าย | ยักย้ายย้อนยอกหลอกเรา |
| บุญญาพาทีดีหนัก | เดี๋ยวจักประจักษ์เจียวเจ้า |
| อันเมืองเรืองอร่ามงามเงา | ข้าไม่ให้เจ้าไปพบ |
| ชายอะไรเช่นนี้มีบ้าง | ชิช่างแชเชือนเกลื่อนกลบ |
| พูดจาบ้าเบื้อเบื่อคบ | บัดซบแสนเข็นเช่นนี้ |
| หญิงชวนยวนชื่นรื่นรส | กลับหดหัวปลีกหลีกหนี |
| เจ็บใจใคร่เวียนเฆี่ยนตี | อยากขยี้ด้วยบาทราดเกลือ ฯ |
| ๏ พูดพลางนางพร่ำร่ำไห้ | ชลนัยน์นองหลากมากเหลือ |
| ไหลตรงลงสระคละเจือ | เหมือนน้ำลำเหนือหลากมา |
| ทันใดไหลท้นล้นหนอง | เร็วนองเนื่องไปในป่า |
| เดี๋ยวใจในพื้นพสุธา | กลายเปนเช่นมหาสาคร |
| อมรสิงห์นิ่งตลึงอึ้งคิด | ทุกทิศเปนลลอกฉอกฉอน |
| เหลียวเนตรดูนงองค์อร | นางหลอนลอยฉิวปลิวไป |
| เย้ยยั่วหัวเราะเยาะหยัน | ก้องลั่นราวป่าฟ้าไหว |
| อมรสิงห์นิ่งคิดอิดใจ | น้ำใกล้ถึงอกตกตลึง |
| เหลียวเหลือบแลเขม้นเห็นรุกข์ | เธอบุกลุยชลจนถึง |
| ปีนพลางพึมพำรำพึง | สำนึงกิ่งไม้ใบบัง |
| ตรึกว่าธรรมดานารี | ย่อมมีชลนัยน์ไหลหลั่ง |
| ยามอัดขัดใจไม่ยั้ง | แค้นคั่งขุ่นคร่ำน้ำตา |
| แต่ว่าชลเนตรเลศนี้ | ทุกที่ท่วมไปในป่า |
| ๘๘เล่ห์ลึกทึกใหญ่ไหลมา | แลเห็นเช่นมหาสาคร |
| น้ำหลากๆแท้แน่ว่า | มายานางนั้นมันหลอน |
| มันแค้นกูขัดตัดรอน | ง้องอนเราไม่ไยดี |
| หากกูได้มาอาศัย | บนค่าคบไม้ใหญ่นี่ |
| จึ่งพ้นชลภัยได้มี | ชีวีไว้ก่อนผ่อนปรน |
| ดูหมอกคลุมน้ำสำอาง | จันทร์สว่างวารีมีผล |
| เหมือนข่ายเงินงามอำพน | คลุมบนแผ่นพื้นไพฑูรย์ |
| คิดเห็นเช่นเศียรศิวะ | คือพระผู้ทรงตรีศูล |
| เหล่าพฤกษ์คือผมสมบูรณ์ | นองน้ำจำรูญลานตา |
| ๘๙น้ำคือคงคามาหลง | เวียนวงอยู่ในเกศา |
| ๙๐ตามเรื่องโบราณนานมา | ครูบาอาจารย์ท่านแสดง |
| อันเราเนาบนต้นไม้ | น้ำใกล้ขึ้นมาน่าแสยง |
| จำต้องปีนต่อพอแรง | หวังแสวงความรอดปลอดภัย ฯ |
| ๏ พลางพระไต่ตีนปีนพฤกษ์ | ยามดึกน้ำมากหลากไหล |
| ยิ่งปีนยิ่งด้นต้นไม้ | น้ำใหญ่ครึน ๆ ขึ้นตาม |
| เหลียวดูผลูใดไป่เห็น | นอกจากจันทร์เพ็ญเปนสาม |
| กับรุกข์แลน้ำคำราม | เปนคลื่นครืนครามงามฟู |
| ยิ่งปีนยิ่งน้ำตามพระ | เสียงละลอกเหลือเบื่อหู |
| พระอ่อนกำลังยั้งดู | นึกว่าน่ากูจะม้วย |
| เว้นแต่วิษณุเปนเจ้า | บรรดาลเปนเต่ามาช่วย๙๑ |
| พระไม่อุปถัมภ์อำนวย | จักม้วยชีพล่มจมน้ำ |
| ดูทึกนึกในใจคร้าม | ฉนากฉลามโลมาคลาคล่ำ |
| ยิ่งปีนยิ่งฟกอกช้ำ | กองกรรมเกินเพลิงเริงร้าว ฯ |
| ๏ ไต่ตลอดยอดพฤกษ์นึกพรั่น | พอตวันรุ่งสางหว่างหาว |
| ๙๒รำไพไขกลบลบดาว | อื้อฉาวปักษีมี่เกรียว |
| พระก้มพักตร์ตรูดูน้ำ | ยิงซ้ำอกสั่นขวัญเสียว |
| เมื่อกี้น้ำมากหลากเจียว | เดี๋ยวเดียวแห้งลดหมดลง |
| อันต้นไม้ใหญ่ใบหนา | เปนผาน่าคิดพิศวง |
| เมื่อกี้ปีนไม้ใจจง | จักลง ๆ ได้ไม่แคลง |
| พฤกษ์หายกลายเปนผาเงื้อม | เหมือนเอื้อมถึงฟ้าน่าแสยง |
| จักไต่ลงดินสิ้นแรง | ผาแขงชันดิ่งกริ่งภัย |
| เล่ห์กลนางนั้นมันล่อ | นัยนาเปนท่อทึกใหญ่ |
| เราลี้หนีชลซนไป | น้ำไล่รีบด้นดลพฤกษ์ |
| มันใช้มายาพาให้ | เห็นเขาเปนไม้ในดึก |
| ปีนรุกข์รีบลี้หนีทึก | พฤกษ์ใหญ่ใช่พฤกษ์ใบบาน |
| ดินแห้งเราเห็นเปนน้ำ | ผาล้ำเราเห็นเปนศาล๙๓ |
| ต่อรุ่งแสงตวันบรรดาล | ให้มายามารหมดมวญ |
| เราจึ่งรู้สึกนึกเห็น | ความเปนอันแปลกแผกผวน |
| อยู่ยอดผาชันรัญจวน | จักสงวนชีพไฉนไม่รู้ |
| ผิวหมายป่ายปีนตีนลื่น | คงหกตกพื้นแผ่นผลู |
| แม้นเมี้ยนเศียรมุดคุดคู้ | ยั้งอยู่ยังยอดเขานี้ |
| ไม่มีอาหารธารน้ำ | จะรกำกองเข็ญเปนผี |
| เหลือรู้เหลือกู้ชีวี | กรรมกี้กีดกั้งรังแก ฯ |
| ๏ จนตวันผันผายบ่ายคล่อย | พระลห้อยหานางห่างแห |
| คำนึงเนตรนิลดิ้นแด | ดวงแขคือพบูชูรัก |
| หวังได้สมสู่อยู่สอง | แนบน้องขวัญอนงค์ทรงศักดิ์ |
| ยิ่งโศกยิ่งแสนแค้นนัก | หมายพักตร์มุ่งเพียรเวียนค้น |
| เวียงตรูอยู่ไหนในโลก | ทุกโกรกทั่วกรอกซอกหน |
| มุ่งท่องมองเที่ยวเทียวทน | แค้นรคนเคืองรคายหมายเพียร |
| พงศ์เราเผ่าเลิศเชิดผู้ | ควรรู้มายาพาเหียร |
| เสียกลจนหลงวงเวียน | น่าเฆี่ยนน่าฆาฏอาตมะ |
| มายามันหยอกหลอกหลอน | ชลฉ่อนท่วมท้นล้นสระ |
| ๙๔เราไม่รู้ใจไทตยะ | เปะปะปีนลี้หนีน้ำ |
| ผิวกูรู้เท่าเค้าเล่ห์ | แม้ทเลมายามาคล่ำ |
| นิ่งไว้ให้มันสรรทำ | จักซ้ำเติมได้ไป่มี๙๕ |
| ได้ยากเพราะเราเบาคิด | เชื่อสนิทโง่ถนัดบัดสี |
| สุดแสนแค้นขุ่นมุ่นมี | เสียทีเพราะเขลาเท่านั้น ฯ |
| ๏ พระทรงกำสรดหมดคิด | น้อยจิตต์นั่งเจ่าเหงาพรั่น |
| ผินพบูดูไปไกลพลัน | เห็นวิหคผกผันโผมา |
| ลิ่ว ๆ ลุยฟ้ามาลิบ | นกทิพย์ท่องทเลเวหา |
| สองตัวพัวพันกันคลา | คาบพาอีกพิหงค์ม่งบิน |
| อมรสิงห์ซบองค์ทรงเร้น | นกเห็นที่ว่างหว่างหิน |
| บินบ่ายหมายหน้าผานิล | วางศพปักษินลงไว้ ฯ |
| ๏ ปางพระอมรสิงห์นิ่งดู | เห็นคู่หงส์เงินงามไข |
| คาบศพหงส์ทองยองใย | มาใกล้ที่องค์ทรงเร้น |
| เกาะยั้งยังยอดภูผา | เห็นท่าหงอยเหงาเศร้าเข็ญ |
| เหนื่อยหนักพักร้อนผ่อนเย็น | คงเขม้นมุ่งไปไป่ช้า ฯ |
| ๏ พระเสด็จแสดงองค์ทรงขาน | อ้าท่านสองพิหคนกกล้า |
| ขนเงินงามเงาเพราตา | ยิ่งกว่าปวงสกุณบุญแรง |
| ใช่นกธรรมดาข้าเห็น | คงเปนเทพดามาแฝง |
| ในร่างนกต่ำจำแลง | ถูกแช่งปางหลังดังฤๅ |
| ข้าใคร่สอบความถามนก | สองวิหคอย่าได้ไขสือ |
| อันศพหงส์สุวรรณนั้นคือ | ศกุนีมีชื่อฉันใด |
| ท่านมาแต่ไหนใคร่ทราบ | จักคาบกันจู่สู่ไหน |
| จงแถลงให้เราเข้าใจ | อย่าได้อางขนางพรางนาม ฯ |
| ๏ สกุณยินผินเห็นมานุษ | แสนสุดสดุ้งจิตต์คิดขาม |
| จวนตัวกลัวเลมิดเกิดความ | กล่าวตามจริงใจไปพลัน ฯ |
หงส์ทูลว่า
| ๏ ข้าแต่มานุษสุดกล้า | สองข้ามุ่งหมายผายผัน |
| พาศพพญาหงส์ทรงธรรม์ | สู่ด้าวแดนสวรรค์ชั้นบน |
| ๙๖สระชื่อมานสะสระศรี | เปนที่แสนสราญบานผล |
| อันพญาหงส์คำทำงน | วายชนม์เมื่อเสด็จเตร็จบิน |
| ถึงกนกนครอ่อนล้า | เธอถลาปีกหักปักหิน |
| เราเชิญศพพญาสามินทร์ | สู่ถิ่นสระใหญ่ในฟ้า ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | องค์พระยุพราชชาติกล้า |
| ยินหงส์จำนรรจ์พรรณนา | หัตถ์ขวาชักขรรค์ทันที |
| ขมีขมันถลันไปใกล้นก | ก่อนวิหคพาศพหลบหนี |
| เงื้อขรรค์ขู่ท่าราวี | พลางมีวาจาตรัสไป ฯ |
พระอมรสิงห์ตรัสว่า
| ๏ ดูราสองหงส์จงรู้ | คำตูว่าวานขานไข |
| อันเรื่องเมืองคำอำไพ | ข้าใคร่แจ้งถนัดชัดเจน |
| ประสงค์จงใจใคร่รู้ | เล่าสู่บุตรทารหลานเหลน๙๗ |
| ท่านอย่าหลีกเลี่ยงเบี่ยงเบน | ข้าเกณฑ์ให้พาข้าไป |
| คืนสู่เวียงคำซ้ำก่อน | จึ่งย้อนกลับมาผาใหญ่ |
| ศพพญาหงส์ทองยองใย | พักไว้ที่นี่ดีแล้ว |
| จงตั้งวาจาสาบาล | ว่าท่านทั้งสองผ่องแผ้ว |
| จักพาข้าไปไป่แคล้ว | ตามแนวตูทรงบงการ |
| ผิวหนีคลี่ปีกหลีกหลบ | อันศพเจ้าสกุณขุนห่าน |
| จักหั่นบั่นเล่นเปนทาน | อาหารแร้งกามาทึ้ง |
| หมายสู่มานสะสระเลิศ | เชื่อเถิดมิให้ไปถึง |
| อย่าไถลไขสือดื้อดึง | จงคนึงชั่งใจให้งาม ฯ |
| ๏ บัดนั้น | สองหงส์ได้สดับวับหวาม |
| ตรึกตรองถ่องแท้แน่ความ | เห็นตามคำทรงบงการ |
| จักหมายบ่ายเบี่ยงเลี่ยงล่อ | ย่อท้อถ้อยกล่าวห้าวหาญ |
| จึงถวายปฏิญญาสาบาล | จักทยานพาองค์ทรงภพ |
| ไปกนกนครก่อนอื่น | แล้วคืนกลับมาพาศพ |
| สู่แหล่งโดยรบอบนอบนบ | ไป่ตลบแตลงล่อข้อความ ฯ |
| ๏ ทูลพลันสองหงส์ม่งหน้า | จากผาพานรินทร์บินข้าม |
| ป่าเขาเลาทุ่งมุ่งตาม | หนเหิรเพลินยามบ่ายคล้อย |
| งามสองปักษินบินโผน | พระโหนคอหงส์ทรงห้อย |
| ปีกผสมลมส่งหงส์ลอย | เหมือนพลอยพุ่งไปในฟ้า ฯ |
| ๏ พระทอดทัศนาผาพฤกษ์ | ล้วนพิลึกแลหลากจากหล้า |
| โขดเขาเขียวชอุ่มชุ่มตา | ลานหญ้าแลงามยามเย็น |
| เห็นช้างอย่างหมูดูต้อย | (หมูน้อยดูไกลไป่เห็น) |
| เหล่านกผกปีกหลีกเร้น | ผินเผ่นผันออกนอกทาง |
| ถึงทเลเวลาสายัณห์ | เห็นมหรรณพไกรใหญ่กว้าง |
| น้ำนิลดิ้นโลดโดดพลาง | ครึนครางคือคลื่นครืนฟอง |
| สีทเลเล่ห์เนตรนวลศรี | แต่มีขาดตกบกพร่อง |
| นิลทเลบ้าเบื้อเบื่อมอง | เนตรน้องนิลปลั่งดังเพ็ญ ฯ |
| ๏ พระเพ่งพักตร์ไปในน้ำ | เกาะก่ำกนกะพระเห็น |
| แสงทองส่องอร่ามยามเย็น | คิดเช่นเวียงสวรรค์ชั้นฟ้า |
| แน่พระหฤทัยใช่อื่น | แช่มชื่นสมกมลด้นหา |
| หมายพบสบถวิลจินดา | ภายน่านึกเกษมเปรมแด |
| เกาะก่องส่องศรีดิลก | คือกนกนครเปนแน่ |
| แสงคำก่ำล้วนชวนแล | รังแกกวนใจให้ชม |
| จังงังบังคับจับตา | แสนสง่าทรวดทรงส่งสม |
| เพลินเพ่งเล็งชล่าอารมณ์ | งวยงมจนหัตถ์พลัดพลัน |
| หลุดจากคอหงส์ลงฉิว | ลิ่ว ๆ สู่ทเลเหหัน |
| อากาศปราศกิ่งสิ่งอัน | จักยันยึดเหนี่ยวเกี่ยวองค์ |
| อึดเดียวเจียวขณะพระหล่น | ด้น ๆ ถึงอุทกตกผลง |
| กรรมนำกำหนดปลดปลง | ไป่คงชีพไปได้แล้ว |
| ชูพักตร์กวักชลด้นน้ำ | คลาคล่ำคลื่นคนองคล่องแคล่ว |
| จักถึงซึ่งเมืองเรืองแพร้ว | มาแคล้วเมื่อใกล้ใจนึก |
| ยิ่งคิดยิ่งข้องหมองหมาย | จวนตายเจียวตูรู้สึก |
| ๙๘ว่ายทึกนึกสทกอกทึก | ในสมุทสุดลึกดึกล้น |
| เวียนว่ายบ่ายหน้าหาเกาะ | จักเหมาะทิศไหนใคร่ด้น |
| ผิวเตร่เร่ร่ายว่ายวน | คือย่นชีวิตปลิดปลง ฯ |
| ๏ ตรึกพลางกางกายว่ายแหวก | เจียนแยกชีพยุ่ยผุยผง |
| คลื่นชลอพอเพอินเชิญองค์ | เกยตรงเกาะว่างหว่างชล |
| พระเกาะเกาะลื่นคลื่นซัด | ลมพัดน้ำพราวราวฝน |
| ยากยิ่งกลิ้งเกลือกเสือกตน | ขึ้นบนเกาะน้อยลอยน้ำ |
| พิปริตผิดแผกแปลกเกาะ | จำเพาะโผล่ชลฝนฉ่ำ |
| ลื่นตีนปีนตลิ่งยิงซ้ำ | ล้มคว่ำลมหงายหลายครั้ง |
| ย่างเท้าก้าวไปใช่หิน | ใช่ดินไคร่ดื่นลื่นขลัง |
| พระกริ่งนิ่งตรับยับยั้ง | คลื่นคลั่งครืนเครงเพลงลม ฯ |
| ๏ บัดนั้นเกาะเคลื่อนเลื่อนไหว | เออไฉนโอนเอียงเพียงล่ม |
| พระถวิลจินดาปรารมภ์ | เกาะกลมนี้หรือคือปลา |
| หลังพ้นชลโผล่โตนัก | ประจักษ์แจ้งชัดมัจฉา |
| ปลาใหญ่ใจดีมีมา | ช่วยข้าเช่นชั้นบัลลังก์ ฯ |
พระอมรสิงห์ตรัสว่า
| ๏ อ้าพญาปลาใหญ่ไกรเกียรติ์ | อย่าเคียดข้าจู่สู่หลัง |
| มัตสยากล้าล้ำกำลัง | จงฟังคำข้าว่าวอน |
| ข้าใคร่ใจจำจำเพาะ | สู่เกาะสุกก่องทองก้อน |
| หมายมุ่งกรุงก่ำกำจร | คือกนกนครข่มฟ้า |
| ประจักษ์จักลุอยู่แล้ว | คลาดแคล้วเพราะเปลี้ยเสียท่า |
| ขอพึ่งการุญคุณปลา | พาข้าสู่เกาะเหมาะนึก ฯ |
| ๏ บัดนั้นปลาใหญ่ได้ยิน | หน่อนรินทร์กล่าวความยามดึก |
| คลี่ครีบรีบไปในทึก | ปลาถึกทูลถามความไป ฯ๙๙ |
ปลาถามว่า
| ๏ ดูรามานุษสุดคล่อง | ท่านท่องทางหลากจากไหน |
| ประสงค์ม่งสรรอันใด | จึงใคร่ถึงทวีปรีบร้อน |
| มีเรื่องเบื้องเก่าเรารู้ | แต่สูกล่าวไขไปก่อน |
| หนึ่งข้าใคร่ถามนามกร | อันเปนเหตุร้อนรึงมา |
| โฉบตรูอยู่ไหนใคร่แจ้ง | หลักแหล่งบ้านเมืองเรืองหล้า |
| แม้นเข้าเค้าที่มีมา | จักพาสู่ทวีปรีบไป ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | อมรสิงห์ยิ่งทรงสงสัย |
| มีเรื่องเบื้องหลังครั้งไร | กูไม่รู้เลยเคยเปน |
| ปลาถามควรเราเล่าบอก | จักหลอกทำไมไม่เห็น |
| มันเสมอมีปีกหลีกเร้น | ลวงเล่นจักเลมิดเกิดความ ฯ |
พระอมรสิงห์ตรัสตอบว่า
| ๏ ดูราปลาใหญ่ใจกล้า | อันข้าอกคับวับหวาม |
| เพราะเสน่ห์นวลนงองค์งาม | เหลือห้ามเหลือหักรักเรื้อ |
| ชาดามหาราชชาติสีห์ | ชัยทัตฤทธีเทียมเสือ |
| เสนาคณามาตย์ชาติเชื้อ | โอบเอื้อเอาภารกานดา |
| อันพระยุพยงนงราม | ทรงนามนางกนกเรขา |
| เวียงรามงามสมสมญา | อินทิราลัยเกษมเปรมทรัพย์ |
| ตูข้ามาเดียวเที่ยวท่อง | สืบเรื่องเมืองทองซ้องศัพท์ |
| อุตส่าห์ฝ่าดงองค์ยับ | หวังกลับไปถวายรายงาน |
| ต่อราชนารีศรีภพ | เพื่อสบประสงค์ทรงขาน |
| อันเรื่องเบื้องเก่าเบาราณ | เชิญท่านเล่าสู่ตูฟัง ฯ |
ปลาตอบว่า
| ๏ อ้ามานุษสุดกล้าสามารถ | พจนาตถ์บอกเบื้องเรื่องหลัง |
| ลาดเลาเค้าความตามดัง | เรื่องดั้งเดิมนั้นอันมี |
| ชาติก่อนกอบกรรมทำบาป | ตกตามความสาปฤๅษี |
| ได้พึ่งซึ่งองค์ทรงตรี | จึ่งมีความปลอดรอดภัย |
| ฝ่ายข้าหน้าที่มีอยู่ | จักให้ไปสู่เกาะใหญ่ |
| โองการพระวรุณคุณไกร | เธอให้ตูมาพาเมื้อ ฯ |
พระอมรสิงห์ตรัสว่า
| ๏ อ้าพญามัจฉากล้าคลื่น | ท่านฟื้นสงสัยใหญ่เหลือ |
| จินดาการุญจุนเจือ | เปนเรือเร็วพาข้าไป |
| โองการพระวรุณคุณเลิศ | เรื่องเกิดเดิมดั้งครั้งไหน |
| กรรมกี้มีเรื่องเบื้องไร | เหตุไฉนทราบถนัดชัดดี ฯ |
ปลาตอบว่า
| ๑๐๐๏ ข้าหรือคือพญามกระ | พาหนะพระวรุณเรืองศรี |
| รู้เรื่องเบื้องหลังดังมี | เพราะพระวารุณีวัลลภะ๑๐๑ |
| ทรงสังสนทนาพาที | กับพระตรีศุลีอีศะ |
| ๑๐๒เดชะพระมหากาละ | มอบธุระพระวรุณบุญฤทธิ์ |
| เมื่อท่านตกน้ำคล่ำคลื่น | ให้ฟื้นชีพชูสู่ดิตถ์ |
| ๑๐๓ภาระพระวิศวชิต | มอบตูผู้สนิทนิตย์น้อม |
| ไม่ทราบคำสาปใครสาป | แม้นทราบก็ทราบอ้อม ๆ |
| อย่าโกรธโหดเหี้ยมเกรียมกรอม | อดออมหฤทัยไว้ดู |
| บัดนี้ตูพาฝ่าคลื่น | ถึงตื้นใกล้เกาะเหมาะอยู่ |
| จงละบัลลังก์หลังตู | ว่ายสู่เกาะทองผ่องพิศ |
| แม้นเราเข้าไปใกล้หนัก | เผลอจักพลั้งตัวกลัวติด |
| จงสบอารมณ์สมคิด | ปลดปลิดทุกข์เปลื้องเรื่องร้าย ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | อมรสิงห์เสือกองค์ทรงว่าย |
| แขงขืนคลื่นชลอยอกาย | พอพระสุริย์ฉายผายฟ้า |
| เกาะทองก่องแท้แลเห็น | หมายเปนที่สุดอุตสาห์ |
| ดีใจได้แรงแขงมา | ถีบถาถึงฝั่งดังจินต์ |
| อ่อนนักพักพิศปลิดเมื่อย | สุดเหนื่อยแสนเหน็บเจ็บสิ้น |
| อกห่อศอแหบแสบลิ้น | พื้นหินเหมือนฟูกถูกใจ |
| ล้มองค์ลงอ่อนหย่อนเหนื่อย | ลมเฉื่อยชวนรงับหลับใหล |
| นานนอนผ่อนองค์ทรงชัย | แทบใกล้ฝั่งสมุทสุดเย็น |
| ฝันนาวาน้อยลอยสระ | ปัทมะแข่งแขแลเห็น |
| นงรามงามจริงยิ่งเพ็ญ | นั่งเล่นในเรือเหนือน้ำ |
| หัตถ์ขาวท้าวคางนางน้อง | เนตรจ้องอัมพุชสุดขำ |
| รัศมีสีครามงามล้ำ | ส่องกล้ำกลบกลั้วบัวบาน |
| บัวขาวพราวน้ำจำรัส | รับรัศมีครามงามน่าน |
| กลายเปนบัวนิลกลิ่นนาน | หอมหวานวอนใจให้แล ฯ |
| ๏ อมรสิงห์นิ่งนิทร์ปลิดล้า | เห็นหน้านวลน้องผ่องแข |
| ผวาตื่นฟื้นองค์ทรงแล | เปลี่ยนแปรไปตามความเปน |
| ความหลับกลับดีมีสุข | ความตื่นฟื้นทุกข์ขุกเข็ญ |
| เธอคนึงถึงนงองค์เพ็ญ | พลางเห็นเวียงทองผ่องแท้ |
| หมายหามาเห็นเช่นหา | บุญตาเจียวตูรู้แน่ |
| ควรเราเข้าใกล้ไปแล | เบาะแสข่าวสารฐานความ ฯ |
| ๏ เสด็จเดินเพลินดูผลูมาศ | มหาธาตุแถวถนนล้นหลาม๑๐๔ |
| หินทองรองลาดดาดงาม | ตึกรามแลล้วนชวนตา |
| ก่ำทองก่องแก้วแพรวเพริศ | ควรเชิดชูเร่เวหา |
| ๑๐๕ปราสาทชาตรูปจูบฟ้า | สูงสง่าเงื้อมเยี่ยมเทียมนค๑๐๖ |
| ปราการกาญจนาภาพร้อย | หอคอยคำแนมแกมหยก |
| ๑๐๗หิรัณย์ศาลามาฬก | เบื่อกนกแพรวพราววาวตา ฯ |
| ๏ เช้าบ่ายร่ายเร่เตร่เตร็จ | พระเสด็จลดเลี้ยวเที่ยวหา |
| จนจิตต์คิดค้นคณนา | ใฝ่หามูลเหตุเลศใด |
| เวียงร้างกลางน้ำก่ำเก็จ | กาญจน์เพ็ชร์พลอยมุกด์สุกใส |
| เกาะหม้ายกรุงหม้ายหมายใจ | หาใครชาวชนพลเมือง |
| ไม่พบสักผู้กูค้น | อั้นอ้นใจอดหมดเรื่อง |
| ยังมหาปราสาทมาศเรื้อง | จักเยื้องยาตร์ใกล้ไปดู |
| เข้าได้ควรเราเข้าค้น | มีคนฤๅใครไม่อยู่ |
| เก็บเล็มเต็มตามความรู้ | คืนสู่ยุวดีศรีภพ |
| เพื่อถวายรายงานการเที่ยว | ลดเลี้ยวซอกซนจนสบ |
| บั่นบุกทุกแห่งแจ้งครบ | เจนจบความรู้กูล้น ฯ |
| ๏ เสด็จทอดทัศนาปราสาท | ยุพราชเดินเดียวเที่ยวด้น |
| งามทวารบานคำอำพน | ซุ้มปพาฬกาญจน์พ้นอำไพ |
| อัฑฒจันทร์คือจันทร์พรรณแพร้ว | สกาวแก้วแกมทองส่องใส๑๐๘ |
| ๑๐๙ดูสดมภ์ชมเดินเพลินใจ | พื้นอุไรรับผนังฝังนิล |
| เพดานพิศดารกาญจน์แก้ว | ดาริกาภาแพร้วเพริศสิ้น๑๑๐ |
| ทุกห้องอ่องโอ่โศภิน | ยิ่งถวิลยิ่งพวงสงกา ฯ |
| ๏ รเมียรมองห้องกลางกว้างใหญ่ | หฤทัยรัญจวนหวนหา |
| เห็นอาสน์มาศเอี่ยมเยี่ยมตา | อาภาพรรณ์มณีมีนพ |
| เหนือแท่นแผ่นกนกปกลาด | กลางอาสน์สำอางวางศพ |
| พระคนึงทัศนาปรารภ | มาพบทรากใครในนี้ |
| เวียงร้างวังร้างกลางคลื่น | งามรื่นมโนรถสดสี |
| ปราศคนปราศสัตว์ปัฐพี | ซึ่งมีชีวิตจิตต์ใจ |
| ศพนี้ศพเดียวเจียวหนอ | เครื่องส่อสัญญาว่าได้ - |
| เคยมีร่างกายหายใจ | เปนใกล้สิ่งมีชีวิต |
| ขออภัยให้ตูดูหน้า | เปิดผ้าผืนกนกปกปิด |
| ยลพักตร์สลักทรวงบ่วงพิษ | ตกตลึงอึ้งจิตต์ติดตา ฯ |
| ๏ เพราะศพซึ่งพระมาพบ | คือศพนางกนกเรขา |
| ขยี้เนตรเหตุเหลือเชื่อตา | เปนบ้าฤๅฝันฉันใด |
| นางอยู่ดี ๆ ที่โน่น | เมื่อโน้นยุพยงทรงไล่ |
| เราหนีลี้นอกวังใน | หวังใจจักแสวงแหล่งตรี |
| บุกป่าฝ่าทเลเตร่จบ | ไฉนศพศรีพธูอยู่นี่ |
| ขวัญอนงค์องค์สอางอย่างนี้ | ไป่มีสองได้ในภพ ฯ |
| ๏ พระเพ่งเล็งตลึงอึ้งอยู่ | เหมือนตปูกรึงไว้ใกล้ศพ |
| หฤทัยไหม้ฮือคือคบ | เหลือรบเหลือสู้ผลูกรรม |
| กำสรดหมดสติตริตรึก | ท่อทึกนัยนาคลาคล่ำ |
| นานนิ่งยิ่งในใจช้ำ | จวบค่ำพระตลึงอึ้งแล ฯ |
| ๏ ค่อย ๆ บรรจงทรงปิด | ภูษิตคลุมพักตร์เพ็ญแข |
| ย่องออกนอกห้องหมองแด | ท้อแท้หฤทัยไข้ครวญ |
| ถึงคั่นบันไดใกล้สระ | จึ่งพระผู้ช้ำกำสรวล |
| อยุดนั่งยั้งคนึงถึงนวล | รัญจวนเจียนพรากจากชนม์ |
| เหมือนเลมอเธอฝันตื่น ๆ | เครงคลื่นซัดซ่ากาหล |
| แว่วคำจำเรียงเสียงคน | เสาะค้นสืบข่าวป่าวร้อง |
| ยินพยุดุปัดพัดคลื่น | ครืน ๆ โครมครึกกึกก้อง |
| ๑๑๑เสียงตรังค์ดังเยี่ยงเสียงฆ้อง | เพรียกพร้องพร่ำป่าวข่าวไป |
| หาผู้รู้เรื่องเมืองมาศ | คู่ราชนารีศรีใส |
| สมบัติขัติยาธิปตัย | จักให้แบ่งกึ่งพึงพอ |
| เสียงตรังค์ฟังไปใช่คลื่น | ครื้น ๆ มาเครียวเจียวหนอ |
| เสียงคนเสียงฆ้องร้องคลอ | สอ ๆ กันมาหากู ฯ |
| ๏ ดึกดื่นตื่นเลมอเธอฝัน | จนตวันเยี่ยมหาวเช้าตรู่ |
| พระตื่นจากฝันผันดู | ปราสาทมาศตรูตาชม |
| ตริตรึกนึกในใจพระ | เกษมะหมายไว้ไม่สม |
| เคลื่อนคลาศปราศเครื่องเรืองรมย์ | จำก้มพักตร์กลับฉับพลัน |
| สู่อินทิราลัยไกรเกรื่อง | เล่าเรื่องวนิดาอาสัญ |
| มาพบศพน้องหมองพรรณ | อัศจรรย์ใจร้าวราวพัง |
| จักกลับกลับไฉนใช่ง่าย | หวังว่ายข้ามสมุทสุดหวัง |
| จำเปนจำกูอยู่ยั้ง | นิ่งนั่งนึกหาท่าทาง |
| กายกูดูรอาลามก | สกปรกขุ่นคล้ำดำด่าง |
| จำจักจุ่มองค์ลงล้าง | ในอ่างทองคำก่ำนี้ ฯ |
| ๏ พระเสด็จโดดดำชำระ | เสยสะเศียรองค์ทรงศรี |
| ผุดโผโผล่จากวารี | พอดียินข่าวป่าวไป ฯ |
๏ เจ้าเอยเจ้าข้า ใครยินอย่าช้า เร่งมาเร็วไว ฟังคำประกาศ ดังราชหฤทัย ถอยคำจำไป สืบส่อต่อกัน ฯ
๏ ชายดีมีชาติ ควรสู่คู่ราช ชาดาลาวัณย์ เคยเห็นเมืองทอง งามผ่องเพียงจันทร์ จงเฝ้าเจ้าอัน ทรงสิทธิ์ฤทธี ฯ
๏ ท้าวจักยอยศ ลือชาปรากฎ เกียรติ์แกว่นแดนตรี จัดสรรปันให้ ราไชศวรศรี สารพรรณอันมี แบ่งมอบครอบครอง ฯ
๏ หนึ่งจะประทาน ยุพยงนงคราญ ลักษณ์ล้ำลำยอง องค์กนกเรขา บุบผาผิวทอง ประคับประคอง เปนคู่ชูใจ ฯ
๏ ชายดีมีชาติ แจ้งเรื่องเมืองมาศ สู่ราชเร็วไว รางวัลอันยิ่ง ทุกสิ่งสมใจ กอบโกยโดยนัย ที่ประกาศเอย ฯ
| ๏ อมรสิงห์นิ่งฟังยั้งตรับ | ทรงสดับคำข่าวกล่าวเผย |
| ร่ายร้องซ้องเสียงเยี่ยงเคย | พระเงยพักตร์ชแง้แลดู |
| เห็นคนไปมาคลาคล่ำ | เร่ร่ำล้นหลามตามผลู |
| ผิดแผกแปลกใจใคร่รู้ | เราอยู่เกาะทองผ่องพริ้ง |
| อาบในสระคำดำมุด | มาผุดในสระผีสิง |
| กรุงอินทิราลัยไกลจริง | คิดกริ่งหฤทัยใช่น้อย |
| ขยี้เนตรแยงกรรณพรั่นจิตต์ | วิปริตหูตาบ้าถ่อย |
| นิ่งฟังนั่งมองร่องรอย | ยินถ้อยคำคนพลเวียง |
| เต็มหูรู้แน่แลเห็น | ความเปนอันแท้แซ่เสียง |
| ยินป่าวกล่าวซ้ำจำเรียง | สำเนียงพระประสงค์บงการ |
| แห่งท้าวชัยทัตฉัตรเชิด | ยิ่งเกิดความทรงสงสาร |
| อันพระยุพยงนงคราญ | สิ้นปราณไปแล้วแคล้วรัก |
| เหตุไฉนยังกล่าวป่าวร้อง | เพรียกพร้องพล่อย ๆ บ่อยหนัก |
| น่าพวงสงสัยใจนัก | จักซักสอบความถามดู |
พระอมรสิงห์ตรัสว่า
| ๏ อ้าราชบุรุษอยุดก่อน | ด่วนย้อนเดินไยในผลู |
| อันองค์ยุวดีศรีตรู | ยังอยู่แห่งใดในดิน |
| คำที่ตีฆ้องร้องป่าว | เปนข่าวจริงจังทั้งสิ้น |
| ฤๅเปนเช่นใดใคร่ยิน | บอกรบิลไปเถิดเปิดความ |
| ข้านี้มีข่าวกล่าวชาน | หลักฐานติดต่อข้อถาม |
| อาจแถลงแจ้งเรื่องเมืองงาม | สมตามจอมกษัตร์ตรัสมา ฯ |
| ๏ บัดนั้น | ราชบุรุษได้ฟังกังขา |
| ชายนี้นี่ใครไหนมา | เสื้อผ้าเปียกน้ำรำคาญ |
| กิริยาท่าทางอย่างกล้า | เจรจาองอาจฉาดฉาน |
| ควรเราเล่าข้อส่อการณ์ | ข่าวสารสืบสวนทวนความ ฯ |
ราชบุรุษตอบว่า
| ๏ ดูราชายชาญหาญกล้า | เจรจาปราศท้อข้อถาม |
| อันพระยุพยงนงราม | บอกตามลาดเลาเรารู้ |
| เนามหาปราสาทราชฐาน | บริวารแวดล้อมพร้อมอยู่ |
| นงรามงามฉวีศรีภู | ไร้คู่ควรเคียงเรียงพักตร์ |
| พระบิดาหาผู้ชูชาติ | ชายฉลาดเชาวน์เฉลิมเสริมศักดิ์ |
| หวังสองครองกันมั่นรัก | เพิ่มภักดีราษฎร์ปราศทุกข์ |
| สมบัติจัดสรรปันให้ | เพื่อได้ผดุงเผดิมเหิมสุข |
| แต่จักอุปถัมภ์ทำนุก | เฉพาะบุคคลผู้รู้ความ - |
| ในเรื่องเมืองทองก่องแก้ว | ผ่องแพร้วเพริศลบภพสาม |
| ชายใดได้เรื่องเมืองงาม | ทูลความพระดนุชบุตรี |
| ทรงซักหลักพยานฐานเค้า | ลาดเลาเลศขบวนถ้วนถี่ |
| จักทรงทราบพลันทันที | ผิวมีความสัตย์ชัดจริง |
| แม้นบอกหลอกลวงบ่วงเท็จ | สำเร็จอย่าหมายร้ายยิ่ง |
| คือปลดชีวิตปลิดทิ้ง | จักกลิ้งกลางดินสิ้นปราณ |
| แม้นสูรู้เรื่องเมืองทอง | ทำนองทรงธรรม์บรรหาร |
| จักให้ไปสู่ภูบาล | เพื่อท่านเพ็ดทูลมูลความ ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | อมรสิงห์กริ่งเค้าเขาถาม |
| จักบอกออกเหตุเขตคาม | ไปตามจริงใจไป่ควร |
| ตรัสว่าอ้าท่านชาญเชาวน์ | ข่าวเราเหลือแปลกแผกผวน |
| ใช่กล่าวเกลื่อนกลบทบทวน | โดยขบวนปดโป้โลภะ |
| พูดเท็จเผด็จสัตย์ขัดขวาง | เปนทางงงโง่โมหะ |
| เข็ดบาปหลาบจำธัมมะ | ตูจะบอกความตามตรง |
| แต่จักแจ้งชัดบัดนี้ | เกรงมีความคลาดมาดม่ง |
| ขอทูลความลับกับองค์ | ยุพยงยอดหญิงมิ่งเมือง ฯ |
| ๏ บัดนั้น | ราชบุรุษไม่เห็นเปนเรื่อง |
| ตอบว่าอย่าวุ่นขุ่นเคือง | เปนเครื่องให้เราเข้าร้าย |
| ครั้งก่อนมีชายหมายโชค | มาโหยกเหยกเล่นเห็นง่าย |
| มันไม่รักตัวกลัวตาย | ทูลขยายเยี่ยงปดคดเค้า |
| หมายมั่นสันดานพาลเติบ | กำเริบลวงล่อล้อเจ้า |
| จับได้ไม่ฆ่าพาเรา | ให้เข้าเนื้อด้วยช่วยมัน |
| เจ้าอย่ามาทำกำเริบ | อิ่มเอิบอวดเล่นเห็นขัน |
| แม้นเราเบาใจไม่ทัน | รู้เท่าเจ้าอันมาลวง |
| จักถูกตำหนิติฉิน | ภูมินทร์กริ้วโกรธโทษหลวง |
| วาจาบ้าเบื้อเหลือตวง | จาบจ้วงจงใจในเท็จ |
| เจ้าอย่ามาเล่นเช่นนี้ | ท้าวมีอาญาข้าเข็ด |
| โง่ ๆ โป้ปดคดเคล็ด | จักเสร็จสมหวังดังฤๅ ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | อมรสิงห์นิ่งไว้ไขสือ |
| ความเก่าเอากลับมารื้อ | จักถือโทษไซร้ไป่ควร |
| คราวก่อนกูบอกออกเท็จ | เขาเข็ดคำข่าวกล่าวด้วน |
| สืบหลักซักถามลามลวน | สอบสวนข้อขานฐานเค้า |
| แม้นกูกระตือรือร้น | ฝูงคนคงหาว่าเขลา |
| เห็นบ้าบึ่มบ่ำคำเรา | ไม่เอาเปนส่ำนำพา |
| กูจักเล่นตัวยั่วคิด | ให้จิตต์มันงั่งกังขา |
| คำป่าวข่าวขานนานช้า | ครั้นหาพบแล้วแคล้วไป ฯ |
พระอมรสิงห์ตรัสว่า
| ๏ อ้าท่านหาญเหลือเชื่อจิตต์ | ว่าคิดแม่นยำคำไข |
| เห็นมั่นฉนั้นแล้ว ๆ ไป | ตามใจจงเลี้ยวเที่ยวร้อง |
| แห้งหืดฝืดแหบแสบศอ | ร้องคลอเสียงคล้องฆ้องหม่อง |
| เสียงท่านขานแข่งแย่งฆ้อง | เสียงร้องเสียงเคาะเหมาะนัก |
| คอฆ้องร้องไกลไม่แสบ | คอคนคับแคบแสบหนัก |
| ท่านท่องร้องร่ายหลายพัก | ประจักษ์เปนแน่แพ้ฆ้อง |
| อนึ่งพระภูบาลผ่านหล้า | ให้มาสืบข่าวป่าวก้อง |
| หาผู้รู้เรื่องเมืองทอง | คู่ครองขวัญอนงค์ทรงลักษณ์ |
| ท่านเที่ยวเลี้ยวเลาะเสาะถาม | สืบตามประสงค์ทรงศักดิ์ |
| ส่วนข้าหน้าม่งจงรัก | ภูลภักดีองค์ทรงภพ |
| ทรามเรื่องเมืองนั้นมั่นเหมาะ | เหตุเพราะข้าได้ไปสบ |
| หมายพึ่งจึ่งมาคารพ | นอบนบจอมกษัตร์ฉัตร์ฟ้า |
| ความรู้สู่องค์ทรงเดช | โดยเหตุข้าได้ไปหา |
| ท่านไม่ฟังคำนำพา | ต่อหน้าที่ซึ่งพึงทำ |
| สบช่องส่องทางกว้างให้ | ทรงชัยทราบเรื่องเมืองก่ำ |
| ท่านทิ้งโอกาสปราศธรรม | พูดพล่ำผิดพลาดลาดเลา |
| เปนข้าหน้าที่มีชัด | ปฏิบัติโดยนัยใจเจ้า |
| ความรับผิดชอบรอบเค้า | ย่อมเนาในท่านดาลร้อน |
| ตามใจไม่เอื้อเฟื้อข้า | ขอลาคลาไคลไปก่อน |
| โอกาสความรู้ภูธร | จักจรกับข้าพาไป |
| เชิญท่านเที่ยวเลาะเสาะร้อง | เคาะฆ้องจำเรียงเสียงใส |
| ๑๑๒อันผู้รู้เรื่องเมืองไร | หาได้เชิญหาอย่าท้อ ฯ |
| ๏ บัดนั้น | ราชบุรุษฟังไปใจฝ่อ |
| หนักอกตกใจใฝ่ง้อ | เห็นข้อบกพร่องถ่องแท้ |
| ป่าวร่องมานานปานนี้ | ทุกที่เที่ยวเสาะเบาะแส |
| ท่องสื่อสอ ๆ จอแจ | เห็นแน่ว่าใครไม่รู้ |
| ชายนี้มีท่าว่าทราบ | โชคลาภมาเอื้อเกื้อกู้ |
| ควรสดับยับยั้งฟังดู | อาจรู้จริงจิงดังคำ |
| จำเปนพาไปให้เฝ้า | ทูลเค้าคำกล่าวข่าวขำ |
| แม้นปดคดข้อก่อกรรม | จักนำโทษใหญ่ใส่มัน |
| พลั้งพลาดอาจเราเข้าเนื้อ | แต่เหลือจักแก้แปรผัน |
| เคราะห์เข็ญเปนไรเปนกัน | โทษทัณฑ์ยอมเสี่ยงเที่ยงแท้ ฯ |
ราชบุรุษกล่าวว่า
| ๏ อ้าท่านพาลโกรธโหดเหี้ยม | อย่าเกรียมใจกริ่งยิ่งแก้ |
| เอาเล่นเปนจริงดิ่งแด | รีบแร่เร็วไปไป่ควร |
| คำเราเย้าถามตามเห็น | ว่าเปนเชิงชอบสอบสวน |
| ใช่สภาพหยาบหยามลามลวน | ทบทวนเกินเหตุเลศเลา |
| มาเถิดมาไปในวัง | เพื่อฟังโองการผ่านเกล้า |
| จงทูลมูลความตามเค้า | ใช่เปล่าปราศทางอ้างอิง ฯ |
| ๏ พูดพลางพากันผันผาย | ตัวนายนำหน้าพาวิ่ง |
| เหย่า ๆ เต้าไปไกลจริง | อมรสิงห์พักตร์เพ่งเร่งร้อน |
| เหมือนภัยไล่หลังตั้งหน้า | แล่นถลาเล่ห์ลี้ผีหลอน |
| ถึงวังบังคมภูธร | ยอกรทูลความตามมี ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | องค์ท้าวชัยทัตเทียมสีห์ |
| สถิตอาสน์มาศรัตน์รูจี | นฤบดีเห็นเขาเข้ามา |
| พร้อมทั้งอมรสิงห์พริ้งรูป | ผอมซูบแต่ดูรู้หน้า |
| กริ้วกราดตวาดเหม่เสนา | ปล่อยบ้าเข้าวังดังฤๅ |
| อ้ายนี่ขี้คดปดโป้ | โยโสพูดจาบ้าดื้อ |
| โทษทัณฑ์อันหนักจักรื้อ | ขึ้นหรือหมายมั่นฉันใด |
| ครั้งก่อนหลอนหลอกบอกเรื่อง | ข่าวเมืองคำก่องส่องใส |
| ครั้นซักหลักเปื้อนเลือนไป | ใส่ใคล้พูดเล่นเห็นดี |
| มาหลอกแล้วหลีกอีกหรือ | สองมื้อหมายเห็นเปนผี |
| คราวก่อนห่อนดังครั้งนี้ | จักขยี้ชีวิตปลิดปราณ ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | หน่อนรินทร์ยินราชบรรหาร |
| บังคมก้มราบกราบกราน | ภูบาลอย่าเผด็จเม็ตตา |
| ข้านี้มีบุญหนุนกรรม | ทรงธรรมจงฟังดังว่า |
| ขอเฝ้าเยาวมาลย์กานดา | ตั้งหน้าทูลความตามจริง |
| ใช่คิดติดต่อข้อเท็จ | สำเร็จด้วยหลอกกลอกกลิ้ง |
| จักทูลหลักทางอ้างอิง | ทุกสิ่งแต่สัตย์อัตรา |
| แม้นทูลความเท็จเคล็ดคด | ปรากฎแก่นรินทร์ปิ่นหล้า |
| พระจงลงราชอาชญา | เข่นฆ่าข้าบาทฟาดฟัน |
| ได้เฝ้าเจ้าหญิงมิ่งรัฐ | ข้อความตามสัตย์จัดสรร |
| ทูลแล้วแล้วแต่ทรงธรรม์ | จักทำห้ำหั่นบั่นตี |
| ยอมเปนยอมตายวายชีพ | ขอรีบทูลเรื่องเบื้องกี้ |
| ซึ่งตูรู้ถนัดชัดดี | ภูมีจงทราบบทมาลย์ ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | นฤบดินทร์ยินคำร่ำขาน |
| ตรองกริ่งนิ่งตรึกนึกนาน | มันหาญคำห้าวกล่าวท้า |
| แม้นไม่จริงจังดังบอก | ลวงหลอกจับได้ให้ฆ่า |
| อาจเปนเช่นมันสัญญา | ฤๅบ้าบ่ำบุ่มกลุ้มกาย |
| ควรคิดรอบคอบสอบสวน | ทบทวนท่าทางอย่างหมาย |
| มักไม่รักตัวกลัวตาย | จักวายชีวิตปลิดปราณ ฯ |
| ๏ ตริตรึกนึกมั่นฉันนี้ | ภูมีมีราชบรรหาร |
| ให้รีบเร็วไปไป่นาน | เชิญองค์นงคราญขึ้นมา ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | โฉมยงองค์กนกเรขา |
| ทราบคำดำรัสราชา | สุภคาขึ้นเฝ้าภูมี |
| เคารพนบน้อมจอมภพ | ผินสบยุพราชปราศศรี |
| แลตลึงอึ้งสิ้นอินทรีย์ | ยุวดีเดือดใจใคร่จำ |
| มีอไรลับลึกนึกได้ | แล้วอไรปางบรรพ์หั่นห้ำ |
| ชาติก่อนกอบก่อต่อกรรม | จวนจำได้แล้วแคล้วไป |
| คลับคล้ายคลับคลาน่าแค้น | จั๊กแหล่นจักรู้อยู่ไหน |
| เลือนๆ เหมือนหมอกหลอกใจ | ทรามวัยพิศวงสงกา ฯ |
| ๏ ฝ่ายพระยุพราชปราศคิด | พระจริตฟั่นเฟือนเหมือนบ้า |
| เห็นองค์นงขวัญกันดา | นัยนานองอาบซาบองค์ |
| ซบพักตร์สลักทรวงบ่วงโศก | เหมือนโรครึงใจใหลหลง |
| เงยเห็นเพ็ญเนตรนวลนง | แสงส่งรัศมีสีนิล |
| ลืมรกำลำบากยากเข็ญ | เปลี่ยนเปนปลื้มปลาบซาบสิ้น |
| หัตถ์อ่าหาองค์นงพินทุ์ | แดดิ้นเดือดใคร่ได้ครอง ฯ |
| ๏ ฝ่ายพระยุพยงทรงยศ | ถอยถดออกห่างพลางจ้อง |
| เห็นท่าบ้ารห่ำลำพอง | มาคนองนึกหยามลามลวน |
| ความรลึกชาติได้ใกล้ถึง | พอขึ้งเคียดพลันผันผวน |
| ลืมสนิทปลิดปลดหมดมวญ | อักอ่วนอกโกรธโทษร้าย |
| วานซืนชายนี้มีหน้า | เข้ามาหลอกเล่นเห็นง่าย |
| ปล่อยไปในเกณฑ์เดนตาย | ยังหมายกลับมากล้าลวง |
| หาญใจในเท็จเคล็ดคด | เลี้ยวลดเริงใจใหญ่หลวง |
| แสนซูบลูบหน้าตากลวง | เหมือนขวงแค่นมาน่าแค้น ฯ๑๑๓ |
นางกนกเรขาตรัสว่า
| ๏ อ้าบุรุษสุดคล่องท่องเที่ยว | ฉลาดเฉลียวรู้ภพจบแผน |
| น่าขามความรู้คู่แมน | มั่นแม่นมรรคาพาที |
| ข่าวเมืองมุสามาแสร้ง | ส่อแหล่งแสนหลากสากษี๑๑๔ |
| ลาดเลาเล่าไปให้ดี | ครั้งนี้เจ้ากล้าน่ากลัว |
| แม้นมาปดโป้โอหัง | อีกครั้งเหมือนเหี้ยเสียหัว |
| หมายมีชีวิตติดตัว | อย่ามัวหมายเปล่าเบาความ |
| โอกาสครั้งนี้ที่สอง | อย่าปองว่ามีที่สาม |
| จงนึกตรึกไตรให้งาม | พยายามปดไปให้เพราะ ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | หน่อนรินทร์ยินพจน์หมดเหมาะ |
| โฉมยงทรงเฉลยเย้ยเยาะ | เหมือนเฉาะด้วยมีดกรีดริ้ว |
| พระยินนางเยาะเพราะโสต | นางโกรธ ๆ ไปไม่กริ้ว |
| บุญญาพาทีหนีปลิว | เนตรหิวเห็นนางพางกลืน |
| จักพูด ๆ ไปไป่ออก | จักบอก ๆ ยากขวากขืน |
| เสียงติดศอตันยันยืน | ยิ่งฝืนยิ่งฟกอกร้าว |
| สองครั้งสามครั้งตั้งหน้า | จักพยายามแสดงแจ้งข่าว |
| อึดอัดขัดรคายหลายคราว | จึ่งกล่าวโดยคดีมีมา ฯ |
พระอมรสิงห์ทูลนางว่า
| ๏ อ้าองค์ยุวดีมีศักดิ์ | นางจักทำไฉนไม่ว่า |
| ไป่ลี้หนีราชอาชญา | จักฆ่าฤๅเฆี่ยนเจียนตาย |
| ข้าขอทูลถามความขำ | เงื่อนงำโฉมยงทรงฉาย |
| ตูฉงนจนใจไม่วาย | มั่นหมายมาทูลมูลมี |
| นางมีชีวิตพิศเห็น | เหมือนเพ็ญจันทร์ตรูอยู่นี่ |
| เหตุไฉนในกนกธานี | จึ่งมีศพนางวางไว้ ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | อรพินท์สิ้นทรงสงสัย |
| ยินข่าวกล่าวความตามนัย | ทราบได้แจ้งจัดชัดแท้ |
| ชายนี้สามารถกาจกล้า | เคยฝ่าไปเห็นเปนแน่ |
| ตรึกพลันขวัญอนงค์ทรงแล | เห็นแปรเปลี่ยนไปในบรรพ์ |
| รำลึกชาติเก่าเค้ากี้ | จำพญาสามีได้มั่น |
| ถูกสาปฤๅษีมีธรรม์ | จากสวรรค์ตกตรงลงมา ฯ |
| ๏ ยุพยงทรงถลาคว้าสอด | กรกอดยุพราชชาติกล้า |
| ชลนัยน์ไหลซาบอาบตา | เศียรซบอังสาสามี |
| กาลเก่าเรารกำลำบาก | กรรมซัดพลัดพรากจากที่ |
| กรมทุกข์ทุกวารนานปี | แต่นี้จักร่ำสำรวล |
| สรวลพลางนางซั้นกันแสง | สำแดงโศกพลางนางสรวล |
| ขุ่นเศร้าเคล้าสุขทุกข์ทวน | อักอ่วนอกใจไฟฮือ ฯ |
นางตรัสว่า
| ๏ พระเอยพระเสด็จเตร็จเตร่ | เดินเอ้องค์เดียวเจียวหรือ |
| รู้เรื่องเมืองงามตามลือ | เหตุคือพระได้ไปลุ |
| ชาติเก่าเราอยู่คู่รัก | คราวร้างปางควักจักขุ |
| ก่อกรรมทำตามความยุ | มุทลุเลศเลาเบารู้ |
| ผลกรรมลำบากยากแท้ | จักแก้จักเกื้อเหลือกู้ |
| บาปใหญ่ไล่ลามตามตู | พึ่งรู้จักกันวันนี้ |
| ผัวเมียเสียทีมีชาติ | แคล้วคลาดจากกันวันกี้ |
| ครั้นพบสบหน้าสามี | ต้องลีลาไปไกลองค์๑๑๕ |
| พระจงทรงเสาะเบาะแส | กอบแก้กรรมหนุนบุญส่ง |
| สบน้องสองครั้งดังจง | จักคงคืนสุขทุกข์ไร้ |
| พระองค์จงจำคำน้อง | เพียรท่องเที่ยวค้นจนได้ |
| บรรจบพบกันวันใด | จักไปสุขสันต์ทันที ฯ |
| ๏ ตรัสพลางยุพยงนงลักษณ์ | หัตถ์ผลักองค์พระผละหนี |
| แขงขึงอึ้งสิ้นอินทรีย์ | ทรงศรีส่องสว่างพางเพ็ญ |
| จำรัสรัศมีสีเนตร | สังเกตเกินใครได้เห็น |
| ชนมากหลากใจไม่เว้น | ยิ่งเด่นยิ่งชแง้แลดู |
| ยิ่งเปล่งเพ่งจริงยิ่งปลั่ง | ต่างนั่งพิศเพ็ญเปนหมู่ |
| แปลกจริงนิ่งชมโฉมตรู | ไม่รู้เหตุใหญ่ใกล้กาล ฯ |
| ๏ ผ่ายท้าวชัยทัตขัติเยศ | ทรงเดชแสนทรงสงสาร |
| พักตร์พิศจิตต์พวงนงคราญ | อาการเปล่งปลั่งดังเดือน |
| ก่องก้ำล้ำลบภพสาม | เคยงามแต่ไหนไม่เหมือน |
| ยิ่งพิศยิ่งติดตาเตือน | ชักเงื่อนหฤทัยให้ชม |
| นางใคร่ได้คู่ชูชื่น | แสนหมื่นใช่ชายหมายสม |
| คนนี้ลักษณ์ล้ำขำคม | อารมณ์พระลูกถูกแล้ว |
| ได้เขยเลยได้ไร้ทุกข์ | เสพสุขกอบเกื้อเชื้อแถว |
| สืบวงศ์ทรงฉายพรายแพรว | ผ่องแผ้วเพราะบุญหนุนทัน ฯ |
| ๏ ฝ่ายโหราจารย์ชาญเวท | สังเกตหลักแผนแม่นมั่น |
| เห็นราชชาดาลาวัณย์ | ยิ่งจันทร์แจ่มงามยามเพ็ญ |
| ต่างดูตากันสั่นพักตร์ | ประจักษ์ท่วงทีที่เห็น |
| ร้อนอกตกรกำลำเค็ญ | ทุกข์เข็ญอันหนักจักมี ฯ |
| ๏ ขณะนั้นโฉมยงทรงลักษณ์ | ผิวพักตร์เผือดสลดหมดสี |
| ล้มองค์ลงพลันทันที | ชีวีปลิดปลดหมดไป ฯ |
| ๏ ปางราชบิตุรงค์ทรงภพ | เห็นศพยุวดีศรีใส |
| ดาลทุกข์รุกรัดอัดใจ | ภูวนัยซ้อนสลบซบลง ฯ |
• • • • • • • • •
| ๏ เมื่อนั้น | ยุพราชฟั่นเฟือนเหมือนหลง |
| พึมพำพร่ำเพ้อเผลอองค์ | ผินตรงเดินออกนอกวัง |
| ผู้คนอลหม่านพล่านพลุก | อุกหลุกเหลือนับคับคั่ง |
| พระเสด็จดุ่มไปไป่ยั้ง | ไม่ฟังถ้อยคำส่ำคน |
| เหมือนเมาเหล้าเข้มเต็มที่ | ท่วงทีโซเซเตร่หน |
| ก้มหน้าฝ่าแหวกแซกวน | มึนมนมัวเมอเพ้อพึม |
| เดี๋ยวทำหน้าบูดพูดพร่ำ | เดี๋ยวทำนิ่งหน้าท่าขรึม |
| เดี๋ยวหนึ่งนั่งเหงาเซาซึม | มำมึมเหมือนบ้าน่ากลัว |
| ฝูงชนยลเธอเมอจิตต์ | วิปริตทำท่าน่าหัว |
| บ้างหลีกบ้างลี้หนีตัว | บ้างยั่วบ้างเย้าเข้าชิด |
| บ้างชี้บอกกันนั่นแน่ | ชายนี่ขี้แยศักดิ์สิทธิ์ |
| เปรอะเปื้อนเหมือนเด็กเล็กนิด | กจิริดน่าเล่นเอ็นดู |
| บ้างกล่าวข่าวใหญ่ในวัง | น่าชังชายอยาบจาบจู่ |
| หมายคู่ยุวดีศรีตรู | เหมือนงูเปนเสนียดเกลียดชัง |
| นางเห็นหน้าเจ้าเข้าหน่อย | สาวน้อยหนีเตลิดเสริดสรัง |
| ละชีพรีบไปไป่ยั้ง | เหลือรั้งรออยู่ดูพักตร์ |
| ท่าทางอย่างนี้มีหน้า | หมายหายุพยงทรงศักดิ์ |
| เหมือนมาฆ่าองค์ทรงลักษณ์ | หนักนักความทลึ่งถึงดี |
| ปวงชนบ่นว่าน่าโกรธ | กล่าวโทษยุพราชปราศศรี |
| พระยินพระไม่ไยดี | หรือที่แท้ไม่ได้ยิน |
| หลีกคนด้นออกนอกผลู | ไป่ดูไป่ฟังทั้งสิ้น |
| ความคิดปลิดปลดหมดชิ้น | ความถวิลจำได้ไม่มี ฯ |
| ๏ ถึงสระซุดองค์ลงนั่ง | จวนคลั่งฆ่าคนป่นปี้ |
| พอเพอินจำเพาะเคราะห์ดี | เกิดมีรู้สึกตรึกไตร |
| เหตุผลข้นแค้นแสนเข็ญ | กลับเห็นแจ้งจิตต์คิดได้ |
| นัยนาพร่าพร่ำช้ำใจ | หลั่งไหลหลากหล่นฝนเค็ม |
| เหมือนสมุทมีไว้ในเนตร | สังเวชชลนัยน์ไหลเข้ม |
| ตาแดงแสงก่ำน้ำเต็ม | จักเม้มให้อยุดสุดรู้ |
| สิ้นแขงแรงโรยโหยหวน | กำสรวลโศกสิงยิ่งสู้ |
| กรมเกรียมเทียมไฟไหม้ภู | หล่ออยู่ในทุกข์คลุกเคล้า ฯ |
| ๏ ล้มองค์ลงนอนอ่อนเปลี้ย | ละเหี่ยหฤทัยไห้เศร้า |
| หลับพลันฝันเห็นเพ็ญเพรา | นงเยาว์ยิ้มแย้มแช่มตา |
| กองรกำกำสรดหมดสิ้น | พิศนิลเนตรน้องจ้องหน้า |
| รัศมีสีครามงามตา | วนิดาพักตร์พริ้มยิ้มยืน |
| อาบในแสงเนตรนงลักษณ์ | ประจักษ์สุขยิ่งสิ่งอื่น |
| ปรีดาอารมณ์กลมกลืน | เต็มตื้นหฤทัยใดปาน ฯ |
| ๏ เสวยสุขในฝันหรรษา | ศัยยาร่มไม้ไพศาล |
| หลับเหมือนไม้ขอนนอนนาน | ภูบาลพักผ่อนอ่อนล้า |
| กลางคืนฟื้นองค์ทรงตื่น | ดึกดื่นเงียบเหงาเศร้าหน้า |
| คำนึงนงขวัญกันดา | นัยนานองน้ำช้ำแด ฯ |
| ๏ อ้าเจ้าเสาวภาคเพ็ญโฉม | ยิ่งโสมส่องขำล้ำแข |
| กรรมทันปั่นป่วนปรวนแปร | ถ่องแท้ทางบาปหลาบจริง |
| พบแล้วแคล้วกันวันนี้ | หมดที่มุ่งมองน้องหญิง |
| ร้างชีพรีบลี้หนีทิ้ง | กูกลิ้งกลางดินสิ้นคิด |
| แต่ก่อนมีหวังตั้งหน้า | เสาะหาสืบถามตามติด |
| กรรมซัดบัดนี้ชีวิต | ปลดปลิดไปแล้วแคล้วรัก |
| นางว่าอย่าขามตามหา | บากหน้าเสาะแสวงแหล่งหลัก |
| เมื่อวันบรรจบพบพักตร์ | เราจักสุขสันต์ทันที |
| รำพึงถึงคำกำชับ | อาภัพจริงใจไฟจี่ |
| วายชนม์พ้นไปใครมี | ถิ่นที่ ๆ ให้ไปตาม |
| จักจำคำสั่งดังกล่าว | สืบข่าวข้อไขไป่ขาม |
| ท่องเที่ยวเลี้ยวเลาะเสาะความ | ติดตามจนตายวายชนม์ ฯ |
| ๏ ตรึกพลางพระเสด็จเตร็จเตร่ | เที่ยวเร่ร่อนไปในหน |
| ทุกเขตเทศคามถามคน | สืบค้นเสาะข่าวกล่าวคำ |
| ท่านพบภริยาข้าหรือ | นางคือเยาวเรศเนตรขำ๑๑๖ |
| รัศมีสีครามงามล้ำ | ส่องกล้ำกลบกลั้วทั่วไกล |
| เปนราชนารีศรีฉาย | แต่หายไม่รู้อยู่ไหน |
| พบแล้วแคล้วคลาดปราศไป | สั่งไว้ให้ข้ามาตาม |
| ท่านรู้อยู่ไหนได้โปรด | ยกโทษที่ข้ามาถาม |
| อย่าเห็นเปนกวนลวนลาม | บอกความแก่ข้าสามี ฯ |
| ๏ ปวงคนยินคำพร่ำเพ้อ | บ้าเบ้อเบื่อหูจู้จี้ |
| นารีสีใสไหนมี | รังสีเนตรครามงามครัน |
| ท่าทางอย่างบ้าน่าเบื่อ | พูดเบื้อบุ่มใจใฝ่ฝัน |
| จักตรับยับยั้งฟังมัน | เห็นบ่นว่าเหลวเลวซาม |
| พระเสด็จเตร็จเตร่เร่ด้น | ฝูงคนหัวเราะเยาะหยาม |
| ทุกแลวกแซกซุกทุกคาม | สืบความทุกแคว้นแดนคน |
| ทุกที่ใกล้ไกลในโลก | ทุกโกรกทุกกรอกซอกหน |
| หุบเขาเลาน้ำลำชล | ปราศผลมุ่งหมายดายแด ฯ |
| ๏ พระเสด็จดั้นพงดงพฤกษ์ | ยิงรลึกรักร้างห่างแห |
| บ่ายบทลดเลี้ยวเหลียวแล | ยลแถงยามหงายฉายฟ้า๑๑๗ |
| คิดแขไขแสงแข่งศรี | ขันสู้ยุวดีเด่นหล้า |
| เพ็ญจันทร์พรรณ์นวลยวนตา | หย่อนกว่ารัศมีสีนิล |
| หาแถงแง่ฟ้าหาง่าย | เบื่อหน่ายบงนักพักตร์ผิน |
| ๑๑๘หาเดือนเพื่อนเถินเดินดิน | คือนิลนัยนาหาดาย |
| เพ็ญเดือนเพื่อนดินสิ้นหา | เพ็ญเดือนเลื่อนฟ้าหาง่าย |
| เดือนเดินแดนดินนิลพราย | เดือนฉายเวหาสปราศนิล. |
| เสาะในไตรภพสบแล้ว | คลาดแคล้วคือวิหคผกผิน |
| เหลือรกำจำใจไต่ดิน | เสาะสุโนคโบกบินบนฟ้า |
| จักทันฉันใดใคร่รู้ | โอ้กูอกกรมคมกล้า |
| ครวญพลางครางคร่ำน้ำตา | โศกากลิ้งเกลือกเสือกกาย ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | พระศุลีศรีมานฉานฉาย๑๑๙ |
| สถิตแท่นแผ่นผาอ่ากาย | พรรณรายรังสีถีระ |
| ใคร่เสด็จเตร็จเตร่เร่เล่น | ยามเพ็ญไพบุลย์ชุณหะ |
| ชมจันทร์ดั้นทเลเมฆะ | บานพระหฤทัยในฟ้า |
| ชวนเยาวชายาปรารภ | นางนบนิ้วน้อมจอมหล้า |
| พระโอบองค์ขวัญกันดา | กัลยาณิ์อิงแอบแนบพระ |
| เหิรเหาะเลาะลัดตัดเมฆ | รุจิเรขรังสีอีศะ |
| ชมผาป่าไม้ไศละ | พระศิวะอุ้มนางกลางฟ้า |
| สององค์ทรงสราญบานเบิก | เอิกเกริกภูตไพรใต้หล้า |
| ๑๒๐จวบขณะพระศิวะพระศิวา | ทัศนาแนวไพรในพง |
| เห็นองค์อมรสิงห์วิ่งเพ้อ | พร่ำเผลอเพรียกไพรใหลหลง |
| โหยหานารีมี่ดง | ทอดองค์ครวญคร่ำรำพรรณ |
| พระศิวะระลึกนึกได้ | เปนไปเพราะบาปสาปสรร |
| เคราะห์ใหญ่ไล่ลามตามทัน | แกล้งกลั่นบถร้ายบ้ายร้อน |
| ภูตผีปีศาจมาดหมาย | ยักย้ายย้อนยอกหลอกหลอน |
| กูจำอำนวยช่วยช้อน | ผันผ่อนพอให้ภัยพ้น |
| ตรึกพลางพระศุลีตรีเนตร | เล่าเลศเลาเรื่องเบื้องต้น |
| อมรสิงห์วิ่งเพ้อเผลอตน | อนุสนธิ์คำสาปบาปบรรพ์ |
| พระศิวะทูลนางพลางพา | พระศิวาวรรณฉายผายผัน |
| สู่หิมาลัยในพลัน | ฝากบรรพตผู้ชูยศ๑๒๑ |
| ส่งเสร็จพระเสด็จเตร็จฟ้า | เรืองโรจน์โชติหล้าปรากฎ |
| เหาะจากเขาคันธ์บรรพต | หมายบถบ่ายสู่ภูดล |
| ลงในไพรกว้างกลางเขต | ทรงเพศโยคีชีต้น |
| แหวกทางหว่างรุกข์บุกพน | ดั้นด้นอารัณย์จัณฑึก |
| บรรดาลฆ้องใหญ่ให้เกิด | แขวนเชิดชูไว้ในดึก |
| พระศุลีตีฆ้องก้องคึก | อึกทึกภูตผีมี่เกรียว |
| ปีศาจรากษสหมดหลาย | แทตย์ร้ายทารุณฉุนเฉียว |
| แรดช้างกวางม้ามาเครียว | งูเงี้ยวหมีหมูหมู่ร้าย |
| มวญมหิงส์จิ้งจอกออกวิ่ง | ทั้งกทิงถึกเสือเหลือหลาย |
| ดาษดามาเฝ้าเจ้านาย | ต่างถวายเคารพนบน้อม ฯ |
| ๑๒๒๏ ปางปศุบดีตรีเนตร | ปวงเปรตป่วงป่ามาห้อม |
| ผีภูตทูษณ์แทตย์แวดล้อม | พรั่งพร้อมทานพครบครัน |
| คลาคล่ำส่ำสัตว์ยัดเยียด | เบียดเสียดแซกแซงแข่งขัน |
| เรียงรอบนอบน้อมพร้อมกัน | ฟังบัญชาองค์ทรงฤทธิ์ |
| พระเผยพจมานหว่านล้อม | โอบอ้อมโองการบานจิตต์ |
| อ้าเจ้าเหล่าคนองปองนิตย์ | จักคิดเข่นฆ่ามานุษ |
| จงฟังดังเราเล่าชี้ | ป่านี้ชายหนุ่มกลุ้มสุด |
| มาเดียวเที่ยวเร่เซซุด | เดินอยุดเดินยั้งคลั่งไคล้ |
| ตามหานารีมีลักษณ์ | แสงจักษุครามงามไข |
| ฝ่ายองค์นงรามทรามวัย | ร้องไห้ร่ำโหยโพยพาย |
| แม้นพบในพงจงเจ้า | จดจำคำเราเล่าหมาย |
| อย่าบั่นหั่นห้ำทำลาย | ทำร้ายชีวิตปลิดปราณ |
| จักล่อล้อหลอกหยอกเย้า | ยั่วเร้าอย่างไรในย่าน |
| ไม่ห้ามตามจิตต์คิดการ | พอสราญใจเล่นเปนพอ |
| อย่าฆ่าอย่าขบตบขวิด | ชีวิตสองเขาเราขอ |
| จงจำคำสั่งรั้งรอ | คิดข้อที่ห้ามปรามนี้ |
| รันทมกรมกรรมจำจอง | ทั้งสองถูกสาปบาปกี้ |
| ทนทุกข์ทุกห้วงบ่วงมี | ตามที่ถูกแช่งแหล่งเดิม |
| เวรกรรมทำไว้ไล่ล้าง | สองห่างเหินสุขทุกข์เสริม |
| ทุกเหยียบทุกข์ย่ำซ้ำเติม | โศกเพิ่มเศร้าเพียบเสียบซ้อน |
| วันใดได้พบสบพักตร์ | สองจักสมสุขทุกข์ถอน |
| กูมีเม็ตตาอาทร | จักช้อนสู่แหล่งแห่งโน้น |
| ปวงเจ้าเข้าใจใส่จิตต์ | อย่าคิดร้ายกาจผาดโผน |
| ขืนทำพล้ำเพลี่ยงเอียงโอน | คือโยนทุกข์ใหญ่ใส่ตน ฯ |
| ๑๒๓๏ ตรัสพลางพระศุลีตรีโลจน์ | ช่วงโชติเฉิดฉายพรายหน |
| ๑๒๔จรจากฟากมหากานน | ก่องถกลเกียรติ์เฟื่องเลื่องฟ้า ฯ |
• • • • • • • • •
| ๏ จำจะกล่าวบทไป | ถึงร่างนางกนกเรขา |
| วางแท่นแผ่นทองผ่องตา | ในมหาปราสาทมาศล้วน |
| สงัดสงบศพเดียวเปลี่ยวดาย | วังหม้ายอยู่ร้างกลางสวน |
| เวียงมาศปราศชนคนกวน | ศพนวลนอนนานปานเปน ฯ |
| ๏ สาวสวรรค์วันเมื่อเมื้อชีพ | ดังปทีบด่วนดับวับเห็น |
| หลีกพระอมรสีห์หนีเร้น | เหมือนเล่นซ่อนหาถาทิ้ง |
| นางออกนอกร่างนางไป | จากอินทิราลัยไวยิ่ง |
| พริบเนตรเดียวไปไกลจริง | เข้าสิงทรากนางทางโน้น |
| พักตร์เผือดเลือดค่อย ๆ แล่น | แร้นแค้นเหมือนไม้ใบโกร๋น |
| โลหิตกิจกอบปลอบโยน | ซีดโพลนเปลี่ยนแปลงแดงไป |
| ค่อยรู้สึกองค์นงลักษณ์ | ลืมจักษุสองส่องใส |
| ผุดผวาหาองค์ทรงชัย | เห็นได้แต่ห้องทองล้วน |
| อยู่เดียวเปลี่ยวเปล่าเศร้าแสน | คิดแค้นขุ่นค้ำกำสรวล |
| เหลือบเหลียวเที่ยวแลแปรปรวน | อักอ่วนอกรทมกรมทุกข์ |
| เหมือนฟื้นตื่นพรากจากฝัน | ใครสรรแสร้งให้ไร้สุข |
| เอองค์ทรงเศร้าเร้ารุก | เคล้าคลุกอยู่ในภัยร้อน |
| เหตุเข็ญเปนไฉนใคร่ทราบ | ชรอยบาปกรรมลามตามหลอน |
| หลอกให้เห็นภัยไฟฟอน | ยามนอนหลับเผลอเมอมันท์ |
| ลองหยิกจิกเล็บเจ็บเนื้อ | พอเชื่อว่าใช่ใฝ่ฝัน |
| เหลือรู้เหลือเราเดาทัน | แม่นมั่นว่ากรรมทำไว้ |
| อยู่วังทั้งเขือเมื่อกี้ | บัดนี้นี่กูอยู่ไหน |
| เวียงร่างว่างคนหนใด | ทำไมมาอยู่ผู้เดียว |
| พรากพญาสามีมีเดช | โดยเขตคำสาปขวาบเขวียว |
| สุดหมายบ่ายเบี่ยงเลี่ยงเลี้ยว | แสนเสียวใจสั่นพรั่นพรึง |
| สุขสันต์มั่นหมายภายหน้า | จำหาทางให้ไปถึง |
| มัวซึมงึมงำคำนึง | จักสึงสุขได้ไป่มี |
| สีดาจากรามตามพบ | ราฆพคืนสู่คู่ศรี |
| ๑๒๕๏ หนึ่งนางนกเลี้ยงเยี่ยงมี | หนึ่งไวทรรภีศรีบูรณ์๑๒๖ |
| สามีละร้างห่างหาย | เจียนวายชีวิตปลิดสูญ |
| แสนเศร้าเคร่าหาอาดูร | อากูลกรมกรรมทำงน |
| ความรักชักใจให้สู้ | ยอมอยู่กลิ้งเกลือกเสือกสน |
| ไม่หมายวายพรากจากชนม์ | ดิ้นรนรอหาสามี |
| สำเร็จอารมณ์สมมาด | คืนสู่คู่ราชเรืองศรี |
| ตั้งสติตริไตรได้ดี | เพราะมีความรักชักใจ |
| นางไหนใต้หล้ามาเทียบ | ความรักจักเปรียบเราได้ |
| ฤทธิ์รักหนักแน่นแล่นไป | คงได้สมตามความรัก ฯ |
| ๏ เหลียวแลแง้แหงนแสนเงียบ | โศกเสียบใจเหน็บเจ็บหนัก |
| อยู่เดียวเปลี่ยวองค์นงลักษณ์ | อกอักอ่วนร้าวคราวร้อน |
| รีบย่องมองซ้ายย้ายขวา | แลหน้าเหลียวหลังยั้งหยอน |
| กริ่งภัยใจว้าอาวรณ์ | อื้นอ้อนอกโหยโรยรา |
| ถึงทวารบานทองผ่องเพริศ | ลายเลิศล้วนมณีมีค่า |
| แนวผลูปูคำก่ำตา | ดาษดาด้วยแก้วแกมกาญจน์ |
| เสด็จออกนอกวังตั้งหน้า | จินตนาข่มขลาดอาจหาญ |
| ลดเลี้ยวเที่ยวดูอยู่นาน | ไป่พานพบใครในเวียง |
| กรุงไกรไร้ราษฎร์ปราศสัตว์ | แสนสงัดเหงาใจไร้เสียง |
| เถือกทองส่องแหวแลเรียง | ไฟเพนียงสีฉานปานกัน |
| ยุพยงทรงยาตร์บาทย่าง | อ้างว้างเวียนเร่เหหัน |
| ถึงทเลเวลาสายัณห์ | อึงอรรณพกว้างทางลม |
| แขงขืนยืนยังฝั่งน้ำ | ทุกข์ช้ำชอกชกอกขม |
| งามนิลนัยนาน่าชม | เนตรผสมแสงสองส่องน้ำ |
| สีสมุทดุจครามยามอยู่ | เดียวดูเพลินใจใสฉ่ำ |
| ครั้นนิลนัยนามานำ | ยิ่งทำให้สมุทสุดงาม |
| สมุทเฒ่าเจ้ากลยลเล่ห์ | รู้คเนในจิตต์คิดขาม |
| ไป่แขงแข่งคู่วู่วาม | ครั่นคร้ามเนตรนิลยินยอม |
| แต่ใคร่ได้ความงามเพิ่ม | หวังเฉลิมเลื่องลือชื่อหอม |
| ยอมให้นัยนามาย้อม | เพื่อพร้อมเพรียงความงามตน ฯ |
| ๏ นางยืนกลืนกลัดอัสสุ | อัมพุยิ่งเพลิงเริงหลน |
| แลสมุทสุดเศร้าเปล่าชนม์ | ยิ่งจนใจนางครางครวญ ฯ |
| ๏ อ้าพญาสาครฉ่อนคลื่น | ท่านสอื้นอกไข้ไห้หวน |
| เหตุเหี้ยมเกรียมกล้ามากวน | กำสรวลโศกสลักรักรื้อ |
| พลัดคู่ผู้เคยเชยชื่น | จึ่งคลื่นเครงกลิ้งจริงหรือ |
| อกทเลเล่ห์ไฟไหม้ฮือ | อึงอื้อเพราะพรากจากรัก |
| น้ำนิลดิ้นเซ็นเปนฝอย | พร่ำพร้อยพรมหน้าข้าหนัก |
| เค็มคือชลนัยน์ไหลพักตร์ | พรากรักคือพรากจากภพ |
| อกตูอกสมุทสุดแม้น | มั่นแม่นคือไอไฟอบ |
| ทุกข์เราเท่าทันอรรณพ | ช่วยลบเคราะห์บ้างล้างทุกข์ |
| เกื้อหนุนจุนใจให้สม | อารมณ์รีบถึงซึ่งสุข |
| ช้อนชุบอุปถัมภ์ทำนุก | โปรดปลุกชีพไว้ให้ฟื้น ฯ |
| ๏ พร่ำพลางนางเล็งเพ่งแล | ท้อแท้ทุกข์เฝือเหลือฝืน |
| ดูสมุทสุดหวั่นครั่นครืน | เครงคลื่นลมใหญ่ไล่ยอ |
| ละลอกหัวขาวฉาวฉ่า | หลั่น ๆ กันมาสอ ๆ |
| ฉาดฉานซ่านเซ็นเล่นล้อ | วิ่งล่อไล่หลามตามกัน |
| ยุพยงบงคลื่นดื่นดิ้น | พลางผินพักตร์แลแปรผัน |
| โน่นอไรในน้ำสำคัญ | กำปั่นเข้มแขงแข่งลม |
| เรือใหญ่ใบกว้างกางแล่น | มั่นแม่นหมายใจได้สม |
| รอยบุญหนุนทบอบรม | อาจข่มเคราะห์บาปคาบนี้ ฯ |
| ๏ ยุพยงทรงโบกภูษา | ลมพาปลิวปลายคลายคลี่ |
| เห็นไปในมหาวารี | ถึงที่เรือแล่นแกว่นชล ฯ |
| ๏ บัดนั้น | หัวหน้าวาณิชคิดผล |
| แห่งการค้าขายหมายตน | เปนคนมั่งคั่งทั้งมวญ |
| อุตส่าห์ฝ่าสมุทสุดกว้าง | อ้างว้างคืนวันหันหวน |
| สลาตันปั่นเหเซซวน | เจียนจวนจักยับอับปาง |
| ลมซัดพลัดห่างทางหมาย | แล่นตกายกลางคลื่นดื่นข้าง |
| เห็นเกาะเหมาะใจใกล้ทาง | เกาะว่างถิ่นฐานบ้านเมือง |
| มีหญิงยืนเดียวเปลี่ยวอยู่ | คิดใคร่ไปดูรู้เรื่อง |
| แร้นแค้นแสนเศร้าเปล่าเปลือง | จักเปลื้องชีวิตปลิดไป ฯ |
| ๏ อันกนกธานีศรีฉาย | แพรวพรายพรรณ์ทองผ่องใส |
| ปราสาทมาศก่ำอำไพ | เมืองใหญ่ทั้งเมืองเรืองรอง |
| ชนหลายแลไปไป่เห็น | เหมือนเช่นฉากบังทั้งผอง |
| เห็นเกาะกรวดรายทรายรอง | เวียงทองไม่มีที่นั้น |
| เพราะเทพารักษ์ศักดิ์ล้ำ | เธอกำบังมิดชิดมั่น |
| ฝูงชนธรรมดาสามัญ | ใช่ขวัญเนตรซึ่งพึงยล ฯ |
| ๏ หัวหน้าวาณิชคิดหลาก | ชลมารคห่างไกลในหน |
| สตรีนี้เดียวเปลี่ยวตน | อยู่ทนทุกข์ยากตรากตรำ |
| เกาะเปล่าปราศผู้รู้จัก | โศกสลักทรวงเศร้าเช้าค่ำ |
| ฝนตกแดดออกชอกช้ำ | ยามร้อน ๆ ล้ำจำร้อน |
| ยามหนาว ๆ น้ำจำหนาว | ลมกร้าวแดดกล้าน่าหยอน |
| ปราศที่กำบังนั่งนอน | อาวรณ์เวรกรรมทำไว้ ฯ |
| ๏ คิดพลันหันลำกำปั่น | เข้าพลันบังเกาะเหมาะได้ |
| ให้หย่อนเรือน้อยลอยใน | น้ำใสสีครามงามซึ้ง |
| เรียกพลกันเชียงเพรียงพร้อม | ออกอ้อมเรือใหญ่ไป่หึง๑๒๗ |
| คนแรงแขงขันดันดึง | ตีตบึงไปยังฝั่งพลัน |
| เชิญองค์นงเยาว์เนาเรือ | รีบเมื้อคืนลำกำปั่น |
| เห็นนางพางเห็นเพ็ญจันทร์ | กระสันเสียวทรวงบ่วงรัก |
| พูดจาปราไสในที | มารศรีเหน็ดเหนื่อยเมื่อยหนัก |
| เชิญนางวางองค์ลงพัก | บนตักแห่งพี่นี้เจียว |
| ขอเปนเก้าอี้ที่นั่ง | บัลลังก์ภูลศักดิ์หนักเหนียว |
| อย่าคิดบิดเบี่ยงเลี่ยงเลี้ยว | เชิญเหลียวแลบ้างข้างนี้ ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | นางกนกเรขามารศรี |
| ยินข้อพ่อค้าพาที | ยุวดีเดือดอกตกใจ |
| โอ้กรรมเอ๋ยกรรมทำเข็ญ | หมายเร้นไม่ลี้หนีได้ |
| ตกในมือมันทันใด | ยลภัยยิ่งพ้นชนม์มรณ์ |
| เมืองมาศปราศคนค่นแค้น | โศกแม้นไหม้หมกอกอ้อน |
| คิดว่ามาพรากจากร้อน | ยิ่งย้อนทุกข์ยับทับทุกข์ |
| อยู่เดียวเปลี่ยวตนบนเกาะ | มั่นเหมาะไม่มีที่สุข |
| แต่ยังดีกว่ามาคลุก | ถูกรุกรานเล่นเช่นนี้ |
| อกเอ๋ยเคยกรรมทำไว้ | เห็นได้ว่าเหลือเมื้อหนี |
| จักบอกออกความตามที | มันมีความขลาดอาจกลัว |
| ว่าเราเจ้าหญิงยิ่งยศ | ปรากฎเกียรติ์ไกรไปทั่ว |
| บิตุราชเรืองรณคนกลัว | มีผัวเรืองรงค์ทรงฤทธิ์ |
| มันเยงเกรงนามขามเดช | ภูธเรศลือชัยไกรกิตต์ |
| สยดสยองพองเกล้าเบาคิด | อาจดีมีจิตต์เม็ตตา ฯ |
นางตรัสแก่นายวาณิชว่า
| ๏ ดูราพาณิชสิทธิโชค | อย่าโหยกเหยกกล่าวกร้าวกล้า |
| แม้นเราเล่าเรื่องเนื่องมา | วาจาอนุสนธิ์ต้นปลาย |
| ท่านผู้ผลูธรรมนำคิด | ใช่จิตต์ชั่วจักมักง่าย |
| การก่อกองกรรมทำลาย | ย่อมหมายเมื้อหลีกปลีกตัว |
| ชายอันปัญญากล้ายิ่ง | พบหญิงพลัดพรากจากผัว |
| ไป่เข้าพัลวันพันพัว | กริ่งกลัวเกรงกรรมนำพา |
| ขอบอกออกไขให้แจ้ง | สำนักหลักแหล่งแห่งข้า |
| กรุงไกรใหญ่พ้นคณนา | อินทิราลัยเรืองเลื่องยศ |
| ภูวนัยชัยทัตเทียมสีห์ | ฤทธีเกรียงกล้าปรากฎ |
| ปวงปัจจามิตรคิดคด | ย่อมสยดสยองย่อท้อคิด |
| นั่นคือพระชนกปกเกล้า | แห่งเราผู้รทมกรมจิตต์ |
| พรากพระผัวขวัญครรชิต | ชีวิตมีเดียวเปลี่ยวดาย |
| สามีมีกิตติ์ฤทธิ์กล้า | อยู่มา ๆ พรากจากหาย |
| จักตั้งใจตนจนตาย | ร่อนร่ายเร่หาสามี |
| พบแล้วแคล้วกันวันโน้น | เหมือนโจรจับพาล่าหนี |
| มุ่งพักตร์จักแสวงแหล่งตรี | ดังที่บุญกรรมทำไว้ |
| ท่านมีเม็ตตาการุญ | บุญคุณเลิศล่วงตวงได้ |
| จงเร่งเพ่งพาข้าไป | เพื่อให้พบหาสามี |
| เมื่อพระบิตุรงค์ทรงลักษณ์ | ประจักษ์จิตต์ล้วนถ้วนถี่ |
| ทรงศักดิ์จักทรงยินดี | ในที่ท่านอวยช่วยช้อน |
| ต่าง ๆ รางวัลมั่นแท้ | ผ้าแพรเงินทองกองก้อน |
| จักสิ้นกังวลรนร้อน | เที่ยวซอนซอกค้ามาไป |
| ปวงสูอยู่เย็นเปนสุข | มวญมุขมั่งคั่งหลั่งไหล |
| ได้ราชอุปการบานใจ | เพราะไท้ขอบคุณจุนเจือ ฯ |
| ๏ บัดนั้น | วาณิชคิดคำฉ่ำเหลือ |
| สั่งไพร่ให้บอกออกเรือ | ลมเหนือพัดพุ่งมุ่งไป |
| พิศนางพลางนึกตรึกว่า | นวลหน้าน่าคิดพิสมัย |
| คำไขไพเราะเหมาะใจ | แจ่มใสเลิศสิ้นดินแดน |
| ข้อเค้าเล่าบอกออกแจ้ง | หลักแหล่งส่อสัตย์ชัดแสน |
| หาจบพบไตรไม่แม้น | นึกแม่นมั่นเห็นเปนจริง - |
| ว่าราชนารีมีลักษณ์ | สูงศักดิ์เกียรติ์ไกรใหญ่ยิ่ง |
| ๑๒๘เหี้ยมทุกข์เทียมผามาพิง | เหมือนกลิ้งกลางหล่มจมนาน |
| อยู่เดียวเปลี่ยวตนบนเกาะ | คราวเคราะห์ห้ำหั่นบั่นหาญ |
| เยียใดใครทำรำบาน | สงสารเศร้าเสียดเบียดเบียน ฯ |
พ่อค้ากล่าวว่า
| ๏ อ้าองค์ยุวดีมีลักษณ์ | แสนสลักโศกศัลย์หันเหียน |
| ๑๒๙ยศศักดิ์อัคคฐานนานเนียร | จวบเจียนจักปลดหมดปราณ |
| เหตุเข็ญเปนไฉนใคร่ทราบ | รอยบาปไล่เบียดเสียดผลาญ |
| อยู่กรุงฟุ้งเฟื่องเนื่องนาน | นงคราญทรงสวัสดิ์อัตรา |
| เกิดเหตุเภทพานปานไหน | คือใครปกปักรักษา |
| จึ่งพรากจากพลัดซัดมา | มรรคาข้ามสมุทสุดไกล |
| เกาะเลี่ยนเตียนโล่งโปร่งเปล่า | นงเยาว์อยู่เดียวเปลี่ยวได้ |
| บ้านเมืองเคืองแค้นแสนใจ | ฤๅไฉนนางลี้หนีมา ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | ยุพยงทรงพรั่นปัญหา |
| ยินเค้าเขาถามความมา | ไตร่ตราตรึกตรองคลองความ |
| เวียงทองก่องไกรใหญ่กว้าง | แลสล้างลอยฟ้าน่าขาม |
| สีคำก่ำสดงดงาม | เรืองอร่ามแลเหมือนเดือนเพ็ญ |
| เมืองใหญ่ใช่น้อยร้อยยอด | ตาบอดฤๅไรไม่เห็น |
| อารักษ์ศักดิ์สิทธิ์ปิดเร้น | มิดเม้นมิให้ใครพบ |
| แม้นเราเล่าเรื่องเมืองมาศ | โอภาสพรายแสงแจ้งจบ |
| ทั้งเกาะเหมาะมั่นอรรณพ | งามลบเลิศจริงยิ่งฟ้า |
| ชี้บอกไป่เห็นเช่นชี้ | เห็นทีจักเห็นเปนบ้า |
| แม้นกล่าวราวเรื่องเนื่องมา | เห็นว่าจักเห็นเปนบอ |
| ควรบอกออกนัยไปบ้าง | กล่าวคำอำพรางบางข้อ |
| ชอกช้ำน้ำตามาคลอ | ย่อท้อทางกรรมลำเค็ญ ฯ |
นางตรัสตอบว่า
| ๏ อ้าท่านชาญสมุทสุดหาญ | ไขขานซึ่งข้อส่อเข็ญ |
| ข้าแสนแค้นเศร้าเช้าเย็น | เพราะเปนกองกรรมทำมา |
| พระชนกยกเขยเชยคู่ | สมสู่เษกคล้องสองข้า |
| ยามยากพรากพลัดภัดดา | เวรพากรรมพัดซัดเซ |
| เธอเที่ยวเลี้ยวเลาะเสาะหา | ตามข้า ๆ จรร่อนเร่ |
| เถลถลำลำบากวากเว้ | อยู่เอ้องค์คร้ามตามค้น |
| จวบตูสู่เกาะเสาะหา | พระสวามีร้างห่างหน |
| สองข้าอาภพอับจน | จำด้นเดินดั้นวันคืน |
| ท่านตรึกนึกความยามเข็ญ | ลำเค็ญโศกแค้นแสนขืน |
| เอ็นดูตูด้วยช่วยฟื้น | สู่พื้นดินแคว้นแดนคน |
| อันผู้รู้หลักรักชื่อ | นับถือความสัตย์ชัดผล |
| ตรึกตรองถ่องความงามมน | ย่อมยลทางชอบกอบการ ฯ |
| ๏ บัดนั้น | วาณิชคิดคำร่ำขาน |
| ตรึกกริ่งนิ่งในใจนาน | เยาวมาลย์ทรงลักษณ์ศักดิ์ล้ำ |
| เชื่อได้ใช่ปดคดเค้า | แม้นเราเร้ารุกปลุกปล้ำ |
| ฤๅเข้าเย้าหยอกชอกช้ำ | จักนำเปนเรื่องเครื่องร้อน |
| รู้ถึงซึ่งพระบิตุราช | น่าขยาดฤทธิรงค์ทรงศร |
| ยากนักจักบุกซุกซอน | ซอกซ่อนเร้นราชอาชญา |
| เราจำทำเช่นเห็นชอบ | โดยรบอบแบบอย่างนางว่า |
| ล่อลวงบ่วงเล่ห์เวลา | ที่พาสู่แหล่งแห่งเรา |
| โฉมเฉลาเบาคิดจิตต์คุ้น | รู้คุณคงคลายวายเศร้า |
| เราลอบปลอบโฉมโลมเล้า | ค่อยพเน้าพนอนวลชวนรัก |
| เชยชมสมหวังดังว่า | ภริยาผ่องศรีมีศักดิ์ |
| มอบกายหมายถนอมพร้อมพรัก | นงลักษณ์ยินยอมน้อมใจ |
| สิงสู่อยู่สองครองสุข | ทำนุกนวลน้องผ่องใส |
| นางอวยด้วยแล้วๆ ไป | บิดาว่าใดไป่กลัว |
| รักลูกจำใจให้ลูก | อยู่มั่นพันผูกลูกผัว |
| กูนี้มีบุญจุนตัว | เหมือนวัวทรงเครื่องเรืองยศ |
| ลมพัดซัดไปใกล้เกาะ | โชคงามยามเคราะห์เหมาะหมด |
| ๑๓๐พบพานกานดาลาลด | รัดทดทุกข์ภัยใช่น้อย |
| ลาภกูสู่หน้าปรากฎ | เหมือนมดมาพบสบอ้อย |
| นงนุชบุษบามาย้อย | อีกหน่อยหนึ่งภู่จู่ชม ฯ |
วาณิชกล่าวว่า
| ๏ อ้าองค์นงลักษณ์ศักดิ์ล้ำ | พจน์ร่ำไพเราะเหมาะสม |
| ตูหวังตั้งหน้าปรารมภ์ | จักชมบุญนางพางเพ็ญ |
| อุปถัมภ์ค้ำจุนหนุนโชค | เฉลิมโฉลกเร็วคิดปลิดเข็ญ |
| หวังสึงพึ่งเยาว์เช้าเย็น | อยู่เปนสุขสวัสดิ์อัตรา |
| บัดนี้มีคลื่นดื่นดุ | วายุซ้อนซัดพัดกล้า |
| มีงานภารหนักจักลา | ไปพาเรือแล่นแกว่นลม |
| ข้าเหลือเบื่อค้าวาณิชย์ | แม้นคิดค้าศักดิ์จักสม |
| นางจงปลงโศกโรคกรม | อารมณ์ร้างเศร้าเบาใจ ฯ |
| ๏ ทูลนางพลางลามาพลัน | ให้หันหางเสือเรือใหญ่ |
| ตั้งทิศพิศแผนแล่นไป | เจนใจชำนาญการเรือ |
| แผนที่ชี้ทางกลางคลื่น | ดึกดื่นเดินเบี่ยงเฉียงเหนือ |
| คลื่นคล่ำน้ำเซ็นเปนเกลือ | ลมเอื้อแล่นอ้าวราวบิน |
| เทพเจ้าเนาเรือเมื้อด้วย | อำนวยนิรภัยในสินธุ์ |
| วันสามยามเย็นเห็นดิน | แถวถิ่นภูมิ์ฐานบ้านเมือง |
| เวียงชัยใหญ่กว้างอย่างเอก | รุจิเรขชนลือชื่อเลื่อง |
| นาครัฐนามกรุงรุ่งเรือง | ไกรเกรื่องเกียรติ์กล้าธาตรี |
| ราชาปรากฎยศยิ่ง | เศิกกริ่งเกรงหน่ายพ่ายหนี |
| ทรงนามรามเสนฤทธี | เหมือนมณีช่วงเชิดเลิศชน |
| ปวงราษฎร์ปราศร้อนนอนสุข | ทำนุกถิรนานบานผล |
| แย้มหยิ่มอิ่มมุขทุกตน | โภคล้นทรัพย์ล้ำสำเริง ฯ |
| ๏ กล่าวฝ่ายนายลำกำปั่น | มาดมั่นจิตต์มุ่งยุ่งเหยิง |
| ใจคอพ่อค้าร่าเริง | แต่เพลิงราคเร่าเร้ารึง |
| ใบกว้างกางแล่นแม่นเข็ม | ลมเต็มเร็วพามาถึง |
| วิ่งอ้าวอ่าวใหญ่ใบตึง | ห่อนหึงให้ปลดลดใบ |
| เรือเลียบเทียบแอบแทบท่า | พลันพายุพดีศรีใส |
| จากเรือเมื้อเรือนเหมือนใจ | ทรามวัยหวาดหวั่นพรั่นแด ฯ |
| ๏ ฝ่ายชนชาวกรุงมุงเห็น | นงเพ็ญเพียงจันทร์พรรณแข |
| บอกกันพลันพามาแล | จอแจโจษจรรลั่นเวียง |
| พ่อค้าพานางพลางเดิน | นางสเทินใจแท้แซ่เสียง |
| คือเดือนเลือนฟ้ามาเมียง | สำเนียงบรรลืออื้อไป |
| ว่าวาณิชใหญ่ไปค้า | ได้สาวชาวฟ้ามาใหม่ |
| ทั่วภพจบแผนแดนไกล | หาไม่มีนางอย่างนี้ ฯ |
| ๏ ปางพระราชาปรากฎ | พระยศยรรยงทรงศรี |
| แรมป่าล่ามฤคถึกมี | เสือสีห์ซอกซอนซ่อนเร้น |
| หลายวันดั้นพงดงพฤกษ์ | คักคึกพลไพร่ไล่เล่น |
| ต้อนเต้าเช้าสายบ่ายเย็น | เคี่ยวเข็ญฆ่าเนื้อเหลือนับ |
| ผ่อนราชอารมณ์สมหมาย | ทรงสบายเจ็ดวันผันกลับ |
| ยามเที่ยงเบี่ยงร้อนผ่อนทัพ | อยู่พลับพลาใหญ่ใกล้เมือง |
| ฝูงคนกล่นไกลไปมา | มากหน้ามากผู้รู้เรื่อง |
| นงเพ็ญเช่นพรรณ์จันทร์เรือง | ชนเลื่องลือว่าน่าชม |
| ใต้หล้าหาใครไม่เหมือน | คือเดือนเด่นพักตร์ศักดิ์สม |
| จำเริญเพลินตาอารมณ์ | งามคมคิดเหมือนเลื่อนฟ้า ฯ |
| ๏ อันคำร่ำลือชื่อไซร้ | ทราบไปถึงท้าวเจ้าหล้า |
| ยินข่าวท้าวทรงสงกา | นึกน่าใคร่เห็นเย็นนี้ |
| กล่าวความงามสุดผุดผาด | เหลือคาดเหลือคิดอิตถี |
| งามเพ็ญเช่นจันทร์วรรณี | จักมีฤๅไรใคร่รู้ |
| ความจริงกริ่งใจไม่เชื่อ | วาจาบ้าเบื้อเบื่อหู |
| แต่จิตต์คิดใคร่ไปดู | จักสู้นางในได้ฤๅ ฯ |
| ๏ พระเสด็จเยื้องยาตร์บาทย่าง | ทรงช้างมันมัวตัวดื้อ |
| หมอควานชาญคชกดมือ | ขอถือข่มรั้งบังคับ |
| สิ้นแดดแผดเผาเบาร้อน | ซับซ้อนเกณฑ์แห่แลสรรพ |
| ผู้คนพลเมืองเนืองนับ | คั่งคับกันดูภูมี ฯ |
| ๏ ฝ่ายองค์นงคราญกานดา | นางกนกเรขาไขศรี |
| พ่อค้าพาสู่บูรี | ยุวดียำเยงเกรงภัย |
| สังเกตกิริยาอาการ | ห้าวหาญเห็นเหลือเชื่อได้ |
| นิสัยใช่ซื่อถือใจ | จักไว้วางจิตต์ผิดจริง |
| เขาพามาขังยังบ้าน | ปิดทวารบานใหญ่ไว้นิ่ง |
| มุ่งพักตร์จักแนบแอบอิง | สู่สิงสมสองครองนาง |
| นางนึกตรึกไตรในจิตต์ | จักคิดหลบลี้หนีห่าง |
| เยี่ยมแกลแลไกลในทาง | เห็นช้างไย่ ๆ ไต่เดิน |
| นางพยักกวักหัตถ์ตรัสขาน | อ้าท่านเที่ยวท่องคล่องเถิน |
| ขับสารผ่านแกลแลเพลิน | ขอเชิญอยุดยั้งฟังตู ฯ |
| ๏ ปางนายช้างต้นยลนาง | เกี่ยวช้างยั้งไว้ในผลู |
| อยุดพลันผันหน้ามาดู | จอมภูทรงพยักพักตร์ยิ้ม |
| เขาเกี่ยวช้างไปใกล้แกล | พิศแขไขงามครามจิ้ม |
| ชมเนตรนงลักษณ์พักตร์พริ้ม | แสนอิ่มตาปลื้มลืมพริบ ฯ |
| ๏ ฝ่ายพระทรงชัยไกรยศ | ปรากฎศักดิ์สิทธิ์ทิศสิบ |
| เห็นองค์นงรามงามทิพย์ | เหมือนหยิบจันทร์จากฟากฟ้า |
| ลืมองค์ทรงตลึงอึ้งอัด | จอมกษัตร์แสนโฉดโอษฐ์อ้า |
| พบความงามเลิศเปิดตา | ปัญญาอัดอั้นตันไป |
| แลตลึงถึงหน้าหน้าต่าง | ยินนางกล่าวตรัสชัดใกล้ |
| นายช้างยั้งช้างอย่างใจ | ท้าวให้เทียบแอบแทบแกล ฯ |
| ๏ เมื่อนั้นนงรามงามลักษณ์ | ผิวพักตร์ผ่องเห็นเพ็ญแข |
| ช้างอยุดยืนดังหวังแด | นึกแน่ในบุญหนุนชนม์ |
| เกาะหน้าหน้าต่างพลางปีน | ปล่อยตีนลงกลางช้างต้น |
| เสียหลักจักยั้งยังตน | ให้พ้นพลัดตกหกไป |
| จึ่งนางกางคว้าหาท้าว | จอมด้าวเอื้อมรับจับได้ |
| สัมผัสหัตถ์นางพางใจ | เพียงได้สุขสันต์ชั้นบน |
| หมอช้างไสช้างย่างไย่ | เต้าไต่ตามแถวแนวหน |
| ท้าวปริ่มอิ่มอาบซาบมน | เหมือนผจญได้แคว้นแสนดิน ฯ |
| ๏ กล่าวฝ่ายพ่อค้าบ้าจิตต์ | เพลินคิดความรักจักดิ้น |
| เอิบอาบปลาบปลื้มลืมกิน | นึกนิลนัยนาน่าชม |
| กรุ้มกริ่มอิ่มก้อพอบ่าว | บอกข่าวแขงขืนขื่นขม |
| หน้าหมองมองหายาดม | เปนลมเลยตายวายปราณ ฯ |
| ๏ ปางองค์พงศ์สูรย์ภูลศักดิ์ | ฤทธิ์รักรุมร้าวห้าวหาญ |
| เอมใจได้องค์นงคราญ | ภูบาลเร่งช้างย่างดิน |
| ครั้นถึงซึ่งราชนิเวศน์ | นรเศรษฐ์ปลาบปลื้มลืมสิ้น |
| ๑๓๑๏ เล็งพักตร์ลักษณ์นางพางอินทุ์ | งามนิลนัยนาน่าเพลิน |
| ตรัสว่าอ้าเจ้าเพราพักตร์ | จงหักใจรหวยขวยเขิน |
| ปราศจิตต์คิดข้องหมองเมิน | ขอเชิญนางช่วยอวยความ |
| ให้รู้ลู่แหล่งแห่งเจ้า | โฉมเฉลาอย่าขลาดหวาดขาม |
| ตรง ๆ จงบอกออกนาม | นงรามอย่าพวงสงกา ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | โฉมยงองค์กนกเรขา |
| ยินเลศเกศกษัตร์ตรัสมา | กัลยาณิ์ทูลความตามจริง ฯ |
นางทูลว่า
| ๏ ข้าแต่พระมหาราชา | โศกข้าแสนเข็ญเปนหญิง |
| ไร้ผู้กู้เกื้อเอื้ออิง | ทุกสิ่งทุกส่วนล้วนทุกข์ |
| กุลเลิศเกิดดีมีชาติ | เปนราชชาดาผาสุก |
| กรรมกล้ามาตามลามลุก | บั่นบุกเบียนเบียดเสียดซ้อน ฯ |
พระราชาตรัสว่า
| ๏ อ้าเจ้าเสาวภาคจากฟ้า | ใจข้าร้อนเริงเพลิงศร |
| กานดาอย่าสลัดตัดรอน | ยั้งหย่อนอยู่ยังวังนี้ |
| เปนราชนารีมีลักษณ์ | อ่าศักดิ์เอี่ยมทรงพงศ์ศรี |
| พ่อค้าบ้าใจใคร่มี | กษัตรีอยู่เย่าเนาเรือน๑๓๒ |
| เปรียบอย่างนางสีห์มีศักดิ์ | อยู่พักโพรงหมาพาเปื้อน |
| คาดคิดผิดเปรอะเลอะเลือน | ฟั่นเฟือนไพร่ ๆ ใจมัน |
| นงเยาว์เนาปนคนบ้า | นึกน่ารังเกียจเดียดฉัน |
| พี่เห็นเพ็ญเจ้าเพราจันทร์ | หมายมั่นจักถนอมจอมนาง |
| เหมือนมณีมีมาหาพี่ | มารศรีอย่ารคนหม่นหมาง |
| ตูหวังฝังเสน่ห์เล่ห์วาง | เพชรกลางมงกุฎสุดรัก |
| จักผดุงกรุงไกรใหญ่เกิด | เกียรติ์เชิดชูสูงจูงศักดิ์ |
| โชคงามยามเคราะห์เหมาะนัก | นงลักษณ์เร่งลดปลดร้อน ฯ |
นางทูลว่า
| ๏ อ้าองคทรงเดชเกศหล้า | พระอย่าย้อนยอกหยอกหยอน |
| พระองค์ทรงธรรมกำจร | ชนช้อนชูชมสมภาร |
| ทรงศักดิ์รักชื่อถือสัตย์ | บำบัดทุกขราษฎร์อาจหาญ |
| ทศพิธราชธรรมนำมาน | ปราบพาลพรรคเผ่าเหล่าร้าย |
| ตูข้าสามีมีแล้ว | แต่แคล้วคลาดร้างห่างหาย |
| เวียนหวังตั้งใจไม่วาย | มั่นหมายเมื้อหาสามี |
| พระองค์จงยั้งฟังข้า | เทพดาอารักข์สักขี |
| ปราศธรรมนำหทัยไม่ดี | บาปกรรมยำยีชีวิต |
| ข้าไซร้ไม่มีที่พึ่ง | ท้าวพึงเอื้อเฟื้อเกื้อจิตต์ |
| ละความลามลวนชวนชิด | ทรงฤทธิ์จักล้ำจำเริญ ฯ |
พระราชาตรัสว่า
| ๏ อ้าองค์นงรามงามหล้า | คือเดือนเลื่อนฟ้ามาเหิร |
| แยบอย่างทางธรรมจำเริญ | ตูเพลินจิตต์รักนักธรรม์ |
| เจ้าไซร้ใจซื่อถือสัตย์ | สารพัดไพเราะเหมาะมั่น |
| ผัวร้างห่างไปไกลกัน | สู่สวรรค์เสียแล้วแคล้วรัก |
| ทางธรรม์นั้นตูรู้บ้าง | แต่นางนำคลาดปราศหลัก |
| เพราะนิลนัยนามาชัก | ให้พวักพวนใจใคร่ชิด |
| แรงราคมากมั่นพันผูก | ไม่รู้จักถูกจักผิด |
| มึนเมาเบาเต็งเพ่งพิศ | หมายจิตต์มุ่งจักรักน้อง |
| ถ้อยธรรมคำเทศน์เลิศซื่อ | ไป่ถือว่าสัตย์ขัดข้อง |
| นางจักชักใจให้ปอง | ทำนองทางธรรมนำคิด |
| ๑๓๓เหมือนเอาไยบัทม์มัดช้าง | มัดอย่างใด ๆ ไม่ติด |
| คลาดรักจักลี้ชีวิต | เชิญขนิษฐ์น้อมใจในรัก |
| กานดาการุญหนุนสุข | จักทนุกนงรามงามศักดิ์ |
| อุปถัมภ์จำเริญเชิญชัก | ความรักล้อมนางอย่างรั้ว |
| หวังผดุงจุงใจให้นุช | แสนสุดสุขปลื้มลืมผัว |
| เหมือนหนองน้อยน้ำคล้ำมัว | แห้งทั่วเพราะแดดแผดร้อน ฯ |
นางทูลตอบว่า
| ๏ อ้าพระราชาปรากฎ | พระยศแผ่ย่านพาลหยอน |
| พลัดผัวตัวข้าอาวรณ์ | คือฟอนไฟลุกทุกข์เร้า |
| เหมือนสมุทสุดลึกทึกมาก | แสนยากที่แดดแผดเผา |
| พระอย่ามายั่วมัวเมา | ขอเนาความสัตย์อัตรา |
| ตั้งใจไปเดียวเที่ยวทั่ว | ทุกคามตามตัวผัวข้า |
| พากเพียรเวียนหวังตั้งตา | เดินหนด้นหาสามี ฯ |
| ๏ ปางพระภูเบศเกศแคว้น | หมายแม่นมั่นชมสมศรี |
| อิ่มจิตต์พิศหน้านารี | เปนที่จำเริญเพลินรัก |
| ฟังนางอย่างผู้หูหนวก | ยิ่งบวกความใคร่ให้หนัก |
| ข้อธรรมคำที่ชี้ชัก | พิศพักตร์เพลินไปไป่ยิน |
| คำขัดทัดทานฐานซื่อ | เปรียบคือรดชลบนหิน |
| น้ำลี้หนีไหลในดิน | แห้งสิ้นสูญไปไป่คง |
| แย้มพยักพักตร์ยิ้มอิ่มเอิบ | กำเริบราครุมลุ่มหลง |
| กลุ้มกลัดหัตถ์อ้าหาองค์ | สุดทรงเสียวศัลย์ปั่นทรวง ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | นงเพ็ญเห็นท่าบ้าหลวง |
| โอ้กรรมทำแค้นแสนตวง | จักล่วงหลีกจากยากจริง |
| ห้วงหนึ่งพึ่งลี้หนีได้ | อีกห้วงบ่วงใหญ่ภัยยิ่ง |
| ใจเสือเหลืออ้อนวอนวิง | ค้านติงไม่หยุดสูดรู้ |
| จำใจใช้มายาหญิง | ซึ่งสิ่งอื่นไซร้ไป่สู้ |
| กลศึกตรึกตัดศัตรู | เนตรกูอาวุธสุดคม |
| นึกพลางนางพริ้มยิ้มเยื้อง | ชำเลืองเนตรครามงามสม |
| ท่วงทียียวนชวนชม | เหมือนกลมเกลียวใจในรัก ฯ |
นางทูลว่า
| ๏ อ้าพระทรงฤทธิ์กิตติ์เลิศ | ยศเชิดชูวงศ์ทรงศักดิ์ |
| ตัวข้ามาเดียวเปลี่ยวนัก | หมายพักตร์พึ่งองค์ทรงแคว้น |
| มาสู่อยู่ในมือท้าว | จอมด้าวเอื้อเฟื้อเหลือแสน |
| โอบอ้อมออมใจไป่แคลน | เห็นแม่นมั่นว่าการุญ |
| ท้าวเลี้ยงเพียงนี้มีหรือ | จักดื้อใจเดี่ยวเฉียวฉุน |
| มอบกายหมายสึงพึ่งบุญ | คิดคุณจอมกษัตร์อัตรา |
| ขอสนองรองบาทนาถเจ้า | ใฝ่เฝ้าภูลภักดิ์รักษา |
| นบนอบมอบปราณผ่านฟ้า | เปนข้าช่วงใช้ใกล้ท้าว |
| แต่วันนี้น้องข้องขัด | ขอผัดภูมินทร์ปิ่นด้าว |
| หวังรมย์กลมกลืนยืนยาว | ปราศร้าวร่มราบตราบม้วย |
| วันนี้เปนวันอุบาทว์ | โลกาวินาศน์อีกด้วย |
| จักสู่คู่ชื่นรื่นรวย | เหมือนช่วยปลูกเคราะห์เพาะทุกข์ |
| ลำบากยากแค้นแสนเข็ญ | ย่อมเปนไปเฉกเสกปลุก |
| เชื่อข้าอย่าเข้าเร้ารุก | สำบุกสำบันวันนี้ |
| พระองค์จงฟังดังว่า | ใจข้าไม่หมายหน่ายหนี |
| แม้นไม่เมตตาปรานี | ชีวีจักบั่นสั้นไป ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | ภูมินทร์ยินคำร่ำไข |
| หื่นเหมเปรมปริ่มอิ่มใจ | จักได้รื่นรมย์สมนึก |
| นางนัดผัดรุ่งพรุ่งนี้ | วันดีฤกษ์งามยามดึก |
| วันนี้ผิวขืนครื้นครึก | อึกทึกเปล่า ๆ เบาความ |
| ไม่ให้นงลักษณ์พักผ่อน | บังอรจักคิดจิตต์ขาม |
| พึงงดอดออมยอมตาม | โฉมงามปลงใจให้แล้ว |
| ใจหญิงจริงอยู่กูทราบ | มีสภาพโอนอ่อนหย่อนแกล้ว |
| เพียรเกี้ยวเดี๋ยวใจไม่แคล้ว | ผ่องแผ้วอารมณ์สมคิด ฯ |
| ๏ ตรองตรึกนึกในใจท้าว | จอมด้าวดูดดื่มปลื้มจิตต์ |
| ใคร่เข้าเคล้าคู่ชูชิด | เพลินพิศเพราทรงนงลักษณ์ |
| ท้าวยลนางยิ้มพริ้มเนตร | ทรงเดชลืมองค์ทรงศักดิ์ |
| จักขยับจับจูบลูบพักตร์ | แสนขยักขย่อนอกฟกร้าว |
| ได้คิด ๆ ว่าอย่าเพ่อ | ทำเซ่อซุ่มซ่ามความฉาว |
| จักชมสมใจในคราว | เมื่อสาวน้อยน้อมยอมองค์ ฯ |
| ๏ ท้าวเสด็จเดินออกนอกห้อง | กลับย่องมาเมียงเยี่ยงหลง |
| พิศนางร่างสลวยงวยงง | ยุพยงยิ้มพรายชายตา |
| เชิญไท้ให้ยาตร์บาทออก | ไปนอกห้องกลางข้างหน้า |
| ฤกษ์งามยามดีมีมา | อย่าช้าเชิญกลับฉับไว |
| ขอเปนทาสีมีจิตต์ | มานิตน้อมพักตร์รักใคร่ |
| ปราโมทโปรดปรานฐานใด | เต็มใจจักยอบมอบกาย ฯ |
| ๏ ปางพระราชานายก | ทรงวกเวียนเพลินเดินหลาย |
| ไปแล้วมาเล่าเมามาย | วุ่นวายสับสนวนเวียน |
| หักใจไปนั่งยังอาสน์ | ว่าราชการปรามหนามเสี้ยน |
| ปวงโจรใจร้ายตายเตียน | ฆ่าเฆี่ยนตามทรงบงการ |
| ฟังคดีมีสัตย์ตัดสิน | สอบสิ้นซ้อมซักหลักฐาน |
| ยุติธรรมดำริห์พิจารณ์ | เพ่งใจในงานบ้านเมือง ฯ |
| ๏ ฝ่ายพระยุพยงทรงเลศ | ใช้เนตรนงรามงามเลื่อง |
| เปนศัสตราวุธยุทธเยื้อง | ปลดเปลื้องทุกข์ภัยใดพลาง |
| ขวัญอนงค์ทรงเรียกสาวใช้ | ไว ๆ เปิดทวารบานข้าง |
| จงแสดงแจ้งที่ชี้ทาง | ปิ่นนางคือนงองค์ใด |
| เปนพระมหิษีมีศักดิ์ | ตำหนักโฉมตรูอยู่ไหน |
| สูเร่งเพ่งพาคลาไคล | ตูใคร่เฝ้าฟังบังอร ฯ |
| ๏ บัดนั้นสาวใช้ใจสั่น | หวาดหวั่นภัยองค์ทรงศร |
| อันองค์นงรามงามงอน | ภูธรพิสมัยใคร่ชม |
| แม้นเราเข้าคัดขัดขาน | เยาวมาลย์หมายใจไม่สม |
| นางโกรธโทษแค้นแสนคม | กูจมทุกข์แท้แน่ใจ |
| อันองค์ทรงศักดิ์จักรพรรดิ | เหมือนดินในหัตถ์จัดได้ |
| นงลักษณ์จักปั้นฉันใด | เปนไปตามอย่างนางทำ |
| คิดพลันผันหน้าพานาง | เยื้องย่างเร็วไปในค่ำ |
| นงรามตามพลางนางนำ | สู่ตำหนักใหญ่ในวัง ฯ |
| ๏ จวบขณะพระราชมหิษี | เธอมีหฤทัยไคล้คลั่ง |
| เรื่องราวข่าวร้ายหมายฟัง | กำลังเรียกข้ามาทูล |
| แค้นใจใคร่ทุบอุบอก | นายกแดนใหญ่ไอสูรย์ |
| ปรากฎยศไกรไพบูลย์ | ประยูรพร้อมพรั่งดังดาว |
| ควรหรือถือแยบแบบไพร่ | เครื่องให้คนฟังรังหยาว |
| คบนางกลางตลาดชาติคาว | เกี้ยวสาวเมื่อเฒ่าเจ้าชู้ |
| ใครเถือเนื้อเล่นเช่นแกะ | ใคร่แฉละอกเล่นเช่นหมู๑๓๔ |
| เจ็บหนักจักใคร่ไปดู | โอ้กูอกเกรียมเทียมไฟ ฯ |
| ๏ กำลังนางกษัตร์กลัดกลุ้ม | รึงรุมเพลิงโกรธโรจน์ไหม้ |
| บัดเดี๋ยวเหลียวแปรแลไป | สบนัยนานางย่างเดิน |
| ท่าทางอย่างยอบนอบน้อม | งามลม่อมมรรยาทปราศเขิน |
| นิ่มนวลยวนยิ้มพริ้มเพลิน | จำเริญแลสง่าน่ารัก |
| มหิษีมีจิตต์พิศวง | เห็นองค์มารศรีมีศักดิ์ |
| เข้ามาคารพซบพักตร์ | นงลักษณ์สงสัยนัยนา ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | โฉมยงองค์กนกเรขา |
| อภิวาทน์บาทมูลทูลมา | กัลยาณิ์จงทราบบทมาลย์ |
| นางเปนที่พึ่งหนึ่งเดียว | ข้าเปลี่ยวเปล่าใจภัยผลาญ |
| แม้นไม่ปราโมทโปรดปราน | จักลาญรอนชีพรีบมรณ์ |
| วันนี้ภูเบศเกศรัฐ | จอมกษัตร์เรืองรงค์ทรงศร |
| เธอเถลิงหลังช้างย่างจร | เนืองนรแห่แหนแน่นมา |
| ทรงเขม้นเห็นข้าหน้าต่าง | เทียบช้างอยุดทัพรับข้า |
| สู่วังตั้งเปนชายา | เชิดหน้าชูนวลชวนชม |
| ตัวข้าสวามีมีแล้ว | แต่แคล้วคลาดร้างห่างสม |
| อาภัพอับโชคโศกกรม | รันทมทุกข์ทำยำยี |
| ไม่สมัครักท้าวเจ้าหล้า | มุ่งหน้าเปนนิตย์คิดหนี |
| รักข้า ๆ ไม่ไยดี | เทวีจงไว้ใจวาง |
| ช่วยตูสู่ป่าล่าหนี | รีบลี้เร็วเดินเหินห่าง |
| เมตตาข้าเถิดเปิดทาง | ในกลางราตรีนี้เจียว |
| เวลาจำเพาะเหมาะแล้ว | ขอแคล้วคลาดไปไป่เหลียว |
| ช้านักจักฉาวกราวเกรียว | คืนเดียวคืนนี้ดีนัก ฯ |
| ๏ เมื่อนั้น | องค์พระมหิษีมีศักดิ์ |
| ยินคำพร่ำว่าน่ารัก | แสงจักษุสองส่องฟ้า |
| ทรวดทรงนงเยาว์เพราพริ้ง | ทุกสิ่งหมายเหมือนเลื่อนหล้า |
| เกศแก้มแช่มชื่นรื่นตา | นาสาสวยสมกลมกลืน |
| ฉนี้หรือทรงศักดิ์จักแคล้ว | คลาดแร้วความรักหักขืน |
| ฟั่นเฟือนเหมือนไฟไหม้ฟืน | ยากหนักจักฟื้นฝืนไฟ |
| อันความงามนางอย่างนี้ | จักมีใครหักรักได้ |
| เห็นนิลนัยนายาใจ | คลั่งไคล้คือบ้าสามานย์ |
| เหมือนศรพระอนงค์ทรงแผลง | จากแล่งทั้งห้ามาผลาญ |
| แม้นพระภูมินทร์ปิ่นปราณ | ได้สราญเริงรมย์ชมนาง |
| ท้าวจะละเลยเฉยทิ้ง | ทุกสิ่งสารพัดขัดขวาง |
| บ้านเมืองเคืองขุ่นวุ่นวาง | จะรคางใจเคืองเครื่องร้อน |
| ฝ่ายกูผู้พระมหิษี | จักมีทุกข์เถือเหลือถอน |
| จำกูจักกันบั่นทอน | ตัดตอนแต่ต้นหนภัย ฯ |
พระมหิษีตรัสว่า
| ๏ อ้าเจ้าเยาวมาลย์หวานถ้อย | สาวน้อยคือพรรณ์จันทร์ไข |
| แยบอย่างทางธรรมนำใจ | งามหทัยเทียมความงามองค์ |
| จักช่วยอวยทางอย่างว่า | เดินป่าอย่าเดินเพลินหลง |
| ไว้หวังตั้งใจให้ตรง | สงวนองค์สงวนสัตย์อัตรา ฯ |
| ๏ ตรัสพลางนางกษัตร์ตรัสสั่ง | กำนัลอันนั่งพร้อมหน้า |
| ล้วนสนิทชิดใช้ใกล้ตา | วิ่งหาเครื่องแต่งแปลงวรรณ |
| ปลอมองค์นงเยาว์เค้าไพร่ | พาให้รีบลี้ผลีผลัน |
| ออกจากวังในไปพลัน | สาวสวรรค์หลบหลีกปลีกไป ฯ |
| ๏ ปางพระภูเบศเกศรัฐ | จอมกษัตร์ชื่นแช่มแจ่มใส |
| คอยฤกษ์เบิกบานดาลใจ | จักใคร่สู่สมชมนาง |
| คิดเข้าเล้าโลมโฉมศรี | พูดจาพาทีแผ้วถาง |
| นึกซ้อมวาจาท่าทาง | อางขนางไปไยใช่ควร |
| อุ๊ยอย่าหยิกซีพี่เจ็บ | คมเล็บใช่ซึ่งพึงสรวล |
| นึกจูบลูบคางนางนวล | นึกข่วนนางขีดกรีดเกา |
| ยามดึกนึกซ้อมออมอุ้ม | ในจิตต์คิดจุมพิตเจ้า |
| นึกก่ายกายองค์นงเยาว์ | นึกเดากำดัดอัศจรรย์ ฯ |
| ๏ ครั้นทราบว่านางร้างหนี | ภูมีเฉียวฉุนหุนหัน |
| คลั่งคล้ายคชสีห์มีมัน | วิ่งถลันแล่นบ้าฆ่าคน |
| สำเนียงเวียงวังดังล่ม | บ้างล้มบ้างถลากาหล |
| อุตลุดสุดใจไพร่พล | แตกร่นล้มตายรายตา ฯ |
• • • • • • • • •
| ๏ เมื่อนั้น | ยุพยงองค์กนกเรขา |
| หนีออกนอกเมืองเนื่องมา | ถึงป่านางยั้งนั่งพัก |
| รันทมกรมใจใหญ่หลวง | สุดตวงเต็มโอฆโศกสัก |
| เหน็ดเหนื่อยเมื่อยองค์นงลักษณ์ | กรรมสลักทรวงเร้าเศร้าล้น |
| โศกลึกนึกในใจนาง | อ้างว้างอารัณย์ดั้นด้น |
| แม้นแอบแทบฐานบ้านคน | ฝูงชนเดินดูรู้เค้า |
| จักตกคืนไปในวัง | เนานั่งหน้าเปลี้ยเมียเจ้า |
| ท้าวผัวปัวเปียเคลียเคล้า | ค่ำเช้าเชยชิดติดกรง |
| แม้นไม่คืนไปในหัตถ์ | แห่งกษัตร์ซึ่งใจใหลหลง |
| เหลือหลายชายอื่นดื่นองค์ | อันทนงน้ำใจใคร่เรา |
| เห็นแสงนัยนาหน้ามืด | เพาะพืชเสนหาบ้าเขลา |
| กระสันพันพัวมัวเมา | เหลือเต้าไต่ลี้หนีมัน |
| หญิงงามยามร้างห่างผัว | พึงกลัวภัยชายหมายมั่น |
| บุกไพรไคลคลาอารัณย์ | ไป่พรั่นสิงห์สัตว์กัดตน |
| ๑๓๕ส่ำสีห์หมีเสือเนื้อร้าย | ทั้งหลายที่ในไพรสณฑ์ |
| โดยมากหากหาญผลาญคน | เพราะผลอาหารการกิน |
| ภัยชายร้ายยิ่งสิงห์ร้าย | ทำลายเกียรติ์หญิงยิ่งฉิน |
| จำกูอยู่ไพรไต่ดิน | สู่ถิ่นสีห์เสือเนื้อร้าย ฯ |
| ๏ นางเสด็จเตร็จดั้นบั่นบุก | เหล่ารุกข์ล้วนหลากมากหลาย |
| วันคืนขืนองค์ทรงกาย | ทุกข์มลายรักล้ำจำราญ |
| สงสารการเสวยเคยเอก | รสอเนกนานาอาหาร |
| ยามยากตรากตรำรำคาญ | ยังปราณอยู่ป่วนปรวนแปร |
| มันเผือกเลือกหามาได้ | ก็ไม่มีรสหมดแก้ |
| ลำธารที่เสวยเชยแด | จอกแหนไหลหลากมากเจียว |
| ดงหนามคร้ามครั่นมันเหลือ | นางเมื้อมันมองจ้องเกี่ยว |
| เจ็บเนื้อเหลือขามหนามเรียว | ลดเลี้ยวกีดกั้นมรรคา |
| หนามเชือดเหลืดไหลใสแสง | คือแดงทับทิมจิ้มหญ้า |
| อัสสุพุหล่นบนคา | คือว่าเพ็ชร์แพรวแววพราย |
| ทรมาทารกำลำบาก | แสนยากยามร้างห่างหาย |
| พลัดพรากจากผัวตัวตาย | จักสลายชีพสลัดตัดลง |
| เดินป่ามาเดียวเปลี่ยวแสน | คับแค้นขุ่นเข็ญเปนผง |
| ครั้งนี้ชีวิตปลิดปลง | ไป่ทนงว่ามีชีวะ ฯ |
| ๑๓๖๏ อ้าอโศกปราศโศกโชคชื่น | ยั่งยืนอยู่สถิตอิศระ |
| เหลือคเนเวลาวาระ | วัฒนะอยู่ในไพรนี้ |
| ช่อช้อยย้อยยวนชวนชื่น | เริงรื่นรุกขมูลภูลศรี |
| อยู่เปนหลักป่าตาปี | เปนที่ร่มร้อนผ่อนทุกข์ |
| ๑๓๗อ้าศรีวีตโศกโบกบัตร | คือฉัตรชูเฉลิมเสริมสุข |
| ตูโศกโรคเศร้าเร้ารุก | เคล้าคลุกเคราะห์กรรมลำเค็ญ |
| จงอโศกศรีไพรไพศาล | ช่วยสมานทุกข์ข้ากล้าเข็ญ |
| บอกแจ้งแหล่งทิศมิดเม้น | ซึ่งเร้นซ่อนตัวผัวตู |
| น่าที่ศรีอโศกโบกเศร้า | พฤกษ์เฒ่าจงแถลงแจ้งผลู |
| ปัดโบกโศกในใจตู | จึ่งสูจักสมสมญา ฯ๑๓๘ |
| อ้าพยัคฆ์ศักดิ์กล้าสามารถ | น่าขยาดยามโกรธโอษฐ์อ้า |
| เข้มแขงแรงเรี่ยวเที่ยวมา | แยกเขี้ยวเคี้ยวข้าสาใจ |
| โอ้มฤคราชากล้าหาญ | ถิ่นฐานคูหาอาศัย |
| เจนแผนแดนป่าราชัย | ข้าไหว้จงบอกออกมา |
| ว่าพระอมรสีห์มีศักดิ์ | สำนักอยู่ไหนในป่า |
| ช่วยข้าอย่าเผด็จเม็ตตา | กอบการุญตูผู้เมื้อ |
| แม้นไม่ให้ทางอย่างว่า | กินข้าเสียเถิดเลิศเหลือ |
| โอ้กูผู้ปราศญาติเครือ | บอกเสือ ๆ ไม่ไยดี |
| เชิญกินไป่กินผินหลีก | ปลดปลีกตัวหายหน่ายหนี |
| รังเกียจเดียดฉันทันที | บัดสีสุดแสนแค้นใจ |
| สัตว์ดีมีเกียรติ์เกลียดข้า | จำจิตต์คิดหาหมาไพร่ |
| ๑๓๙ชาติศวาสามานย์พาฬไพร | คงไม่ปล่อยปละละลด |
| เชื้อชาติราชกุลบุญมาก | ยามยากบาปตุ้นบุญหด |
| กรรมใหญ่ไล่ทันรันทด | แสนสลดเหลือสลัดปัดทิ้ง ฯ |
| ๏ อ้าพญากาสรร้อนหนัก | ลงปลักตีแปลงแหล่งสิง |
| นอนทึกนึกเห็นเย็นจริง | เกลือกกลิ้งกลางหล่มจมโคลน |
| พาหนะพระยมสมยศ | ปรากฎเก่งกาจผาดโผน |
| ข้าทำกรรมอยาบบาปโยน | โทษโพ้นเร็วลามตามรุก |
| ถึงที่ชีวิตปลิดปลด | รันทดทุกข์เถือเหลือปลุก |
| ขอพึ่งซึ่งมหิงส์ทิ้งทุกข์ | สู่สุขปรโลกโศกไร้ |
| พาเฝ้าเจ้าแห่งแหล่งหน้า | พึ่งอารีท้าวด้าวใต้๑๔๐ |
| จากโคลนโผนพาเข้าไป | ไว ๆ บัดนี้ดีนัก ฯ |
| ๏ ควายยินผินหน้ามาเบิ่ง | สูงเทิ่งยืนใหญ่ในปลัก |
| มีจิตต์บิดเบือนเชือนชัก | หันพักตร์วิ่งแล่นแสนเปรียว ฯ |
| ๏ หลายวันดั้นเสด็จเตร็จเตร่ | ร่อนเร่ไปในไพรเขียว |
| ร่ำไห้ในดงองค์เดียว | ลดเลี้ยวอารัณย์จัณฑึก |
| ยามหนาว ๆ เนื้อเหลือหนาว | พรอยพราวน้ำค้างกลางดึก |
| วายุดุนักคักคึก | หนาวลึกลงไปในทรวง |
| ยามร้อน ๆ เนื้อเหลือร้อน | ทินกรส่องใสในสรวง |
| เผาแผดแดดเข้มเต็มดวง | เหมือนล้วงในอกหมกไฟ |
| อิดโรยโหยหิวผิวเผือด | คือมีดกรีดเชือดเลือดไหล |
| เหน็ดเหนื่อยเมื่อยเหน็บเจ็บใจ | ทรามวัยทอดองค์ลงพัก |
| แทบร่มไม้ใหญ่ใบรื่น | ทรงสอื้นไหม้หมกอกหัก |
| นัยนานองน้ำพร่ำพักตร์ | นงลักษณ์ซบซ้อนอ่อนแรง ฯ |
| ๏ จักกล่าวชาวป่าล่าสัตว์ | เลาะลัดมรรคากล้าแขง |
| ดินแดนแผนใหญ่ไพรแวง | เจนแจ้งทุกก้าวราวพน |
| ๑๔๑พวกภิลล์หินชาติกาจกล้า | มากหน้ามีในไพรสณฑ์ |
| ถมึงทึงดึงดื้อถือตน | เปนคนเก่งกล้ากว่าใคร |
| พากันดั้นพงดงคา | เห็นหญ้าโลหิตติดใหม่ |
| ในจิตต์คิดเดาเข้าใจ | สัตว์ไพรลำบากยากตน |
| ตามรอยโลหิตทิศนี้ | จรลีกลิ้งเกลือกเสือกสน |
| เจ็บหนักจักดิ้นสิ้นชนม์ | ในหนไม่ห่างทางไป |
| คิดพลางต่างคนด้นมอง | ย่างย่องแยกกันดั้นไล่ |
| ยินเสียงหญิงเศร้าเร้าใจ | ร้องไห้แลเห็นเข็ญจริง |
| หลากในใจภิลล์สิ้นพูด | แทตย์ทูษณ์แปลงร่างอย่างหญิง |
| จักใกล้ใจขามคร้ามจริง | ต่างนิ่งแอบมองจ้องนาง |
| มามากด้วยกันพลันกล้า | วิ่งร่าเข้าล่อมพร้อมข้าง |
| นงรามงามพบอยู่กลาง | เหมือนอย่างราหูจู่จันทร์ |
| หน้าไพร่ใจดำต่ำช้า | นึกน่ารังเกียจเดียดฉัน |
| ภาษาสุดต่ำคำมัน | ฟังกันไป่เดาเข้าใจ |
| มันนิ่งดูนางพลางคิด | ในจิตต์มาดม่งหลงใหล |
| ชั่วพ่อชั่วแม่แต่ไร | ก็ไม่เห็นนางอย่างนี้ |
| อันความงามเพ็ญเปนพิษ | ต่อติดลามเลื่อนเหมือนฝี |
| ต่างแยกแตกสามัคคี | ต่างมีมุ่งหมายร้ายกัน |
| ต่างคนสนใจใคร่นาง | ต่างหมางใจเพื่อนเฟือนฟั่น |
| เกิดการรบราฆ่าฟัน | แย่งกันอุดลดฉุดนาง |
| คนนั้นกั้นนางพลางยุด | คนนี้เข้าฉุดอีกข้าง |
| คนโน้นโผนฟันบั่นกลาง | กีดขวางวุ่นวิ่งชิงองค์ |
| ฆ่าฟันกันตายวายวอด | ม้วยมอดยับยุ่ยผุยผง |
| ยิงแย่งแทงฟันลั่นดง | เปลืองปลงชีวิตปลิดไป ฯ |
| ๏ ปางองค์นงลักษณ์พักตร์เผือด | เห็นเลือดเหล่าภิลล์รินไหล |
| บุ่มบ้าฆ่ากันบรรลัย | อรไทยอกสั่นขวัญบิน |
| มันวิ่งชิงยุดฉุดคร่า | บ้างคว้าหัตถ์พลางนางดิ้น |
| แทงฟันกันล้มจมดิน | ทั้งสิ้นเจ็บตายวายไป |
| ทรามวัยได้ทีหนีเร้น | มิดเม้นในป่าอาศัย |
| เหนื่อยหนักพักยั้งบังไม้ | แลไปเห็นศพซบซ้อน |
| แขนขาดขาขาดดาษป่า | บ้างฆ่ากันม้วยด้วยศร |
| สุดสิ้นภิลล์ร้ายตายนอน | บังอรเบาอกฟกองค์ |
| ยับยอกชอกช้ำดำเขียว | เจ็บแสนแปลบเสียวเที่ยวหลง |
| เวียนวนด้นไปในดง | ยุพยงเหน็ดเหนื่อยเมื่อยล้า |
| นัยนาคลอคลองนองน้ำ | ทุกข์ค้ำขุ่นแค้นแสนสา |
| ภัยภิลล์สิ้นแล้วแคล้วมา | ภัยป่าอื่น ๆ ดื่นดง |
| ๏ ยามเย็นเห็นหนองส่องใส | มลไร้แลสอาดปราศผง๑๔๒ |
| ยุพยงทรงยั้งนั่งลง | ล้างองค์บังอรอ่อนกาย |
| สาวสวรรค์บรรธมล้มหลับ | อัจกรับคือแขแลฉาย |
| แจ่มแจ้งแสงจันทร์พรรณ์พราย | งามลม้ายรัศมีสีคราม |
| โสมส่องมองพักตร์รักรูป | ลอบจูบนางนอนห่อนขาม |
| ใช้แสงส่องโลมโฉมงาม | นงรามหลับใหลใต้พฤกษ์ |
| ส่ำสีห์หมีเสือเนื้อร้าย | โคควายแรดช้างกวางถึก |
| หวังหาอาหารธารทึก | บ้างนึกดื่มน้ำลำนั้น |
| เห็นนางนอนอยู่ดูหลาก | แสนอยากขบฆ่าอาสัญ |
| นึกว่าอาหารหวานมัน | เขี้ยวคันใคร่เคี้ยวเสียวใจ |
| พระศุลีมีคำดำรัส | ห้ามสัตว์ ๆ จำคำได้ |
| ขืนคิดผิดอัตถ์ตรัสไว้ | เกรงภัยศัมภูรู้ฤทธิ์ |
| ส่ำสัตว์จัตุบาทชาติร้าย | กล้ำกรายใกล้ ๆ ใคร่จิตต์ - |
| จักลิ้มชิมกลืนยืนพิศ | นางนิทร์แน่หลับกับพื้น ฯ |
| ๏ อันหนองน้ำใสในพน | งามชลพราวไพรใช่อื่น |
| คือหนองส่องกว้างกลางคืน | วานซืนอมรสิงห์นิ่งแล |
| นางแทตย์ทอดกรฟ้อนเล่น | งามเช่นสาวฟ้าหน้าแข |
| นงเยาว์เย้ายวนกวนแด | รังแกเล่ห์กลท้นทึก ฯ |
| ๏ คืนนี้นางอสูรภูลศรี | จรลีแลงามยามดึก |
| ถึงหนองน้ำใสไหลลึก | หมายนึกมาเล่นเช่นเคย |
| เห็นนางหนึ่งนอนอ่อนนัก | พิศพักตร์เพราสรรพหลับเฉย |
| แปลกมากหลากใจใครเลย | มาเกยกายอ่อนนอนดิน |
| บรรเจิดเลิศหล้าหน้าพริ้ม | จิ้มลิ้มแลพริ้งยิ่งสิ้น |
| ชื่อเรียงเสียงไรใคร่ยิน | ศศพินทุ์พรากฟ้ามาไพร |
| เนตรหลับนงรามงามปลื้ม | เนตรลืมจักเปนเช่นไหน |
| จับนางพลางสั่นทันใด | อรไทยผู้หลับกลับฟื้น ฯ |
| ๏ โฉมยงองค์กนกเรขา | ผุดผวาองค์สั่นพลันตื่น |
| ๑๔๓ทรามวัยไทตยามายืน | กลางคืนแลงามยามเพ็ญ |
| ต่างนางต่างคิดพิศวง | งามทรงยิ่งใครได้เห็น |
| ทุกส่วนยวนใจไม่เว้น | คือเค้นเอาความงามไว้ ฯ |
นางแทตย์กล่าวว่า
| ๏ ดูรานารีมีลักษณ์ | ผิวพักตร์ผุดผ่องส่องใส |
| เนตรงามครามซึ้งถึงใจ | คือไข่สองแขแลมา |
| โฉมงามนามใดใคร่แจ้ง | หลักแหล่งบ้านเมืองเลื่องหล้า |
| กุลกษัตร์ชัดแท้แน่ตา | เดินป่าเหตุผลกลใด |
| ดงใหญ่ใช่ถิ่นมานุษ | ยากสุดที่กล้ามาได้ |
| นี่หนองของตูอยู่ไพร | ทำไมมานอนผ่อนพัก |
| พงไพรใช่รัตน์ปัจถรณ์ | เห็นห่อนงดงามตามศักดิ์ |
| ผิดถิ่นดินดงนงลักษณ์ | อย่าสมัคมาแย่งแข่งกัน |
| กับตูผู้ความงามลบ | สามภพปราศผู้คู่ขัน |
| จงยั้งฟังคำสำคัญ | มิฉนั้นขัดใจไม่ดี ฯ |
นางกนกเรขาตรัสว่า
| ๏ ดูรานงเยาว์เพราพักตร์ | ทรงลักษณ์สุทธิ์ใสไขศรี |
| ข้าหรือคือราชนารี | บุตรีจอมกษัตริย์ฉัตร์ฟ้า |
| มาเดียวเที่ยวเถินเดินทุ่ง | มาดมุ่งหมายถามตามหา |
| สามีมีแล้วแคล้วคลา | พลัดหน้าพรากกายหายไป |
| เธอได้ไปเดียวเลี้ยวเลาะ | สืบเสาะกรุงทองผ่องใส |
| ลำบากยากจนพ้นใจ | จวบในอารมณ์สมคิด |
| ถึงกนกนครตอนหนึ่ง | แล้วจึ่งคืนวังดังจิตต์ |
| พบกันพลันจากพรากทิศ | จำติดตามไปให้พบ |
| วันใดวันหนึ่งพึงหวัง | จักตั้งหน้าค้นจนสบ |
| โฉมตรูผู้ข้าคารพ | ทราบจบเจนแผนแดนไพร |
| ย่อมรู้ลู่ทางกลางย่าน | เชิญท่านบอกกล่าวข่าวไข |
| เหนือใต้ใกล้ห่างทางใด | ควรไปตามหาสามี ฯ |
| ๏ นางแทตย์ยินนางพลางนึก | รู้สึกขึ้งเคียดเสียดสี |
| นี่หรือคือว่านารี | ซึ่งมีเนตรคมผมงาม |
| ยิ่งเกศเนตรกูผู้ยิ่ง | กว่าหญิงทั่วแคว้นแดนสาม๑๔๔ |
| น้อยหรือถือดีมีความ | อยาบหยามโอหังตั้งตัว |
| ได้เล่นเห็นกันวันนี้ | อวดดื้อถือดีมีผัว |
| เปนไรเปนไปไป่กลัว | จักหัวฤๅไห้ใคร่รู้ |
| นึกพลางนางแทตย์แปรดแปร้น | โลดแล่นแผดร้องก้องหู |
| แปรร่างอย่างยักษ์พักตร์ชู | โอษฐ์ขู่อ้าเขี้ยวเคี้ยวฟัน ฯ |
นางแทตย์กล่าวว่า
| ๏ นี่แน่ะนางงามสามหล้า | จักหาเปรียบเนื้อเหลือสรร |
| ข้ารู้ใจเจ้าเท่าทัน | หมายมั่นมาล่วงล้วงคอ |
| ตั้งหน้าหาผัวตัวเอก | อภิเษกกันใหม่ได้หนอ |
| พบตัวผัวเมียเคลียคลอ | รูปลออองค์เคียงเรียงพักตร์ |
| เมินเสียเถิดเจ้าเราบอก | ใช่หลอกจงแจ้งแหล่งหลัก |
| ลูกสาวแทตย์ใหญ่นายยักษ์ | แผ่ศักดิ์สำราญย่านนี้ |
| ไม่ให้เจ้าไปได้พ้น | เวียนวนอยู่ในไพรนี่ |
| ตรำตรากยากแค้นแสนดี | จักทวีทุกข์ใหญ่ไล่ร้อน |
| อย่าเร่งละชีพรีบหนี | อยู่นี่ทนภัยไปก่อน |
| ข้าชอบชมหน้าอาวรณ์ | ไฟฟอนคือทุกข์รุกราน ฯ |
| ๏ ขบเขี้ยวเกรี้ยวพลางนางเยาะ | หัวเราะก้องไพรไพศาล |
| เที่ยวเหาะเสาะไปไป่นาน | พบพานเพื่อนป่าหน้าลิง๑๔๕ |
| คือรากษสเฒ่าเจ้าเลศ | แปลงเพศหลอกพระอมรสิงห์ |
| เล่าความตามในใจจริง | ว่าหญิงมานุษสุดงาม |
| คู่รักของชายร้ายกาจ | บังอาจจ้วงจาบอยาบหยาม |
| ท่านจงตรงไปไล่ตาม | ลวนลามล่อลวงบ่วงกล |
| ทรมานฐานไหนไม่ว่า | ให้ฆ่าตัวในไพรสณฑ์ |
| เร้ารุกทุกข์ทับอับจน | วายชนม์ลงเองเกรงไย ฯ |
| ๏ มันยินนางบอกออกบถ | รากษสยินดีมีไหน |
| คิดได้ให้แสนแค้นใจ | กูไซร้มันทำช้ำนัก |
| ตัดลิ้นชิ้นใหญ่ใช่เล่น | กระเด็นออกไปไกลหนัก |
| พบหน้านารีที่รัก | จำจักแก้แค้นแทนคุณ |
| แต่การนี้ไซร้ใช่ง่าย | อาจร้ายแรงเรี่ยวเฉียวฉุน |
| แม้นถลำทำพลาดปราศบุญ | คือตุ้นตัวกูสู่เคราะห์ |
| พระศุลีมีคำกำชับ | เราสดับรู้กันมั่นเหมาะ |
| ตามใจให้ทำจำเพาะ | เพียงเหลาะแหละหลอกหยอกเย้า |
| กูจักชักใจให้บ้า | แม้นฆ่าตัวนางช่างเจ้า |
| ทรงชัยไม่ห้ามปรามเรา | อาจเย้ายั่วเล่นเช่นใจ ฯ |
| ๏ ตรึกพลันมันรีบถีบถา | มายาหมายหยอกหลอกใหญ่ |
| เมียงมองช่องทางหว่างไม้ | พอได้ทีทำยำยี ฯ |
• • • • • • • • •
| ๏ เมื่อนั้น | นางกนกเรขามารศรี |
| ตกใจไทตยาพาที | ยุวดีอกสั่นขวัญปลิว |
| นางแทตย์แผดเสียงเพียงสาย | ฟ้าฟาดปราศกายหายฉิว |
| เหมือนลมเร็วปัดพัดริ้ว | ลิ่ว ๆ ลอยไปในฟ้า |
| โฉมตรูอยู่เดียวเปลี่ยวดง | ยุพยงเย็นชืดมืดหน้า |
| กริ่งภัยในพงสงกา | ไทตยาโกรธเกลียดเคียดตู |
| เหตุผลกลใดไม่ทราบ | มันอยาบยิ่งเสือเหลือสู้ |
| โอ้อกเอ๋ยกรรมทำกู | เหลือรู้เหลือปลีกหลีกตัว |
| จักวายชีวิตคิดแน่ | เว้นแต่ได้พบสบผัว |
| ลำบากยากแค้นแสนกลัว | พันพัวทุกข์ภัยไล่ล้อม |
| รั้วภัยใหญ่เหลือเบื่อหลีก | จักปลีกตัวเมื้อเหลืออ้อม |
| จำเพาะเคราะห์กรรมจำยอม | หวังถนอมชีพมั่นฉันใด ฯ |
| ๏ แสนขยาดหวาดเสียวเปลียวเปล่า | นงเยาว์ชอกช้ำร่ำไห้ |
| เวลาอาทิตย์อุทัย | ทรามวัยหิวโหยโรยรา |
| ขณะนั้นขวัญอนงค์ทรงรู้ | มีผู้แหวกชัฎลัดป่า |
| ใกล้องค์นงเยาว์เข้ามา | นางถลาเร้นองค์โพรงไม้ |
| อกสั่นขวัญหนีดีฝ่อ | ใครหนอบุกฝ่าป่าใหญ่ |
| พวกภิลล์หินชาติกาจไพร | มาไล่ลวนลามตามตู |
| ฤๅสัตว์สิงห์เสือเนื้อร้าย | กล้ำกรายมาไปในผลู |
| ยุพยงทรงเอียงเมียงดู | โฉมตรูดีใจใดปาน ฯ |
| ๏ เพราะพระสามีลี้ลัด | บุกชัฎมาในไพรสาณฑ์ |
| องอาจยาตราอาการ | ห้าวหาญปราศความขามใคร |
| ทรงเครื่องเรืองรองทองแก้ว | เพริศแพร้วพลอยมุกด์สุกใส |
| กุมขรรค์ดั้นดงพงไพร | ไฉไลรูปลักษณ์ศักดิ์ทรง |
| อรไทยใจปลื้มลืมหมด | ทุกข์ปลดปราศไปใหลหลง |
| วิ่งเข้าเคล้าสอดกอดองค์ | โฉมยงซบเสือกเกลือกพักตร์ ฯ |
| ๏ โอ้พระภัดดากล้าแกล้ว | มาแล้วหรือองค์ทรงศักดิ์ |
| จงอยู่คู่ครองน้องรัก | ปกปักษ์ปวงภัยไปพ้น |
| น้องเที่ยวเลี้ยวเลาะเสาะหา | บุกป่าเถื่อนแถวแนวหน |
| ชอกช้ำลำบากยากตน | ภัยคนภัยสัตว์อัตรา |
| พบกันวันนี้ดีนัก | เพราะยักษ์กายใหญ่ไล่ข้า |
| พรรคเผ่าเหล่าร้ายหมายมา | ตั้งหน้าทำร้ายกายน้อง ฯ |
| ๏ นางซบพักตร์ตรับหลับเนตร | สิ้นเหตุขุ่นเคืองเครื่องข้อง |
| หมดทุกข์หมดกรรมจำจอง | อยู่สองแสนเพลินเดินไพร ฯ |
| ๏ ครู่หนึ่งนางปลื้มลืมเนตร | สังเวชหวีดสั่นหวั่นไหว |
| ผัวหายกลายกลับวับไป | ยักษใหญ่กำยำง้ำตัว |
| แอบอิงพิงผัวมัวเผลอ | พูดเพ้อพร่ำไปใช่ผัว |
| ยักษ์หยอกกลอกตาน่ากลัว | ยิ้มยั่วแยกแสยะแพละโลม |
| โฉมยงองค์สั่นงันงก | ในอกคือไฟไหม้โหม |
| กรีดกราดหวาดทุกข์รุกโรม | ถาโถมจากมันทันใด |
| องค์สั่นขวัญหายร้ายยิ่ง | นางวิ่งเร็วพลันมันไล่ |
| หวุดหวิดชิดนางกลางไพร | ทรามวัยล้มสลบซบลง ฯ |
• • • • • • • • •
| ๏ เที่ยงคืนชื่นฉ่ำน้ำค้าง | กระจ่างจันทร์แล้งแสงส่ง |
| สาวน้อยค่อยฟื้นตื่นองค์ | ในดงนอนเดียวเปลี่ยวแด |
| โอ้กูผู้หลาบบาปโทษ | อยู่โดดดงร้างห่างแห |
| กรรมเกรี้ยวเคี่ยวเข็ญเห็นแท้ | จักแก้เหลือกู้ผลูทุกข์ |
| ยามรงับหลับอยู่กูฝัน | ยักษ์มันเข้าทำปล้ำปลุก |
| หนีมัน ๆ ตามลามรุก | อุกหลุกไล่กั้งรังแก๑๔๖ |
| ฝันหรือใช่ฝันตันตื้น | ตื่นหรือใช่ตื่นไม่แน่ |
| เดี๋ยวนี้นี่ฝันผันแปร | หรือตื่นยืนแลเหล่าพฤกษ์ |
| ความจริงกริ่งจิตต์คิดพรั่น | ใช่ฝันดอกกูรู้สึก |
| ตื่น ๆ ขืนใจไม่นึก | ยิ่งตรึกยิ่งกริ่งยิ่งล้น |
| จักอยุดเกรงภัยในเถิน | จักเดินเกรงภัยในหน |
| ริกรัวกลัวกรรมจำทน | นิรมลย่องย่างหว่างไม้ ฯ |
| ๏ งามจันทร์ดั้นฟ้ากล้าแสง | แขแข่งรังสีศรีใส |
| นางท่องช่องทางกลางไพร | อำไพเดือนเพ็ญเห็นมด |
| เดินพลางนางชแง้แลเหลียว | แสนเสียวใจซ้ำกำสรด |
| รำพึงถึงองค์ทรงยศ | ยิ่งสลดจิตต์หลาบบาปแรง |
| โฉบยงทรงแลแปรพักตร์ | พลางชงักแขงขืนยืนแหยง |
| โน่นผัวหรือผัวตัวแปลง | มาแสร้งนอนนิ่งพิงไม้ |
| เห็นหน้าสามีมีศักดิ์ | นงลักษณ์ยิ่งทรงสงสัย |
| คร่ำคร่าผ้าเสื้อเหลือใจ | จำได้ทุกอย่างนางนึก |
| นงลักษณ์อักอ่วนป่วนจิตต์ | สุดคิดสุดข้องตรองตรึก |
| แสนพรั่นนั่นใครใต้พฤกษ์ | ล้ำลึกเลศหลากยากล้วน |
| ผัวหรือใช่ผัวกลัวนัก | ยักษ์หรือใช่ยักษ์อักอ่วน |
| แกว่งไกวในแดแปรปรวน | จักควรฉันใดใคร่รู้ |
| ความใคร่พ้นภัยไพรผอง | ความใคร่คืนสองครองคู่ |
| ความใคร่ไร้เศร้าเนาภู | ความใคร่ได้สู่สุขซึ้ง |
| เหมือนเชือกสี่เกลียวเหนี่ยวรั้ง | ลากบังอรไปให้ถึง |
| ความกลัวความจำคำนึง | แย่งดึงองค์นางห่างไว้ |
| สาวสวรรค์ปั่นป่วนหวนเห | เหลือคเนใจนางอย่างไหน |
| พิศพักตร์พระเผือดเลือดไร้ | เหตุไฉนแน่นิ่งกริ่งนัก |
| ฤๅมาป่านานปานนี้ | สิ้นชีพรีบลี้หนีผลัก |
| จากไปใจชายหน่ายรัก | ฤๅภักดีจิตต์ติดตาม |
| นิ่งนอนอ่อนใจใช่หลับ | จักจับกริ่งจิตต์คิดขาม- |
| ยักษ์ใหญ่มายาบ้ากาม | นงรามเรรวนป่วนคิด ฯ |
| ๏ เมื่อนั้นสามีมีเดช | ลืมเนตรเห็นนวลยวนจิตต์ |
| ลุกทลึ่งถึงเยาว์เข้าชิด | พระพิศพักตร์นางพางกลืน |
| โฉมยงองค์สั่นงันงก | แสนสทกสท้อนใจใฝ่ฝืน |
| เธอโอบองค์พลางนางยืน | ใจตื้นเต็มทรงสงกา ฯ |
| ๏ พระว่าอ้าเจ้าเพราพักตร์ | ยอดรักผู้ร่วมใจข้า |
| กรรมซัดพลัดพรากจากมา | เดินป่าเสาะถามตามกัน |
| สิ้นรักชีวิตคิดไว้ | ว่าใกล้เวลาอาสัญ |
| แสนยากหากบุญหนุนทัน | จากวันนี้ไปไร้ทุกข์ |
| แต่ไฉนโฉมยงทรงนิ่ง | เหมือนกริ่งเกรงขามความสุข |
| เรามาพากันดั้นรุกข์ | บ่ายมุขสู่เมืองเรืองยศ ฯ |
| ๏ อ้าพระผัวขวัญครรชิต | ทรงฤทธิ์ลือชาปรากฎ |
| น้องไซร้ใช่จิตต์คิดคด | หากสยดสยองในใจนัก |
| ภูมีนี้เห็นเช่นผัว | แต่กลัวใช่องค์ทรงศักดิ์ |
| แน่หรือคือตัวผัวรัก | ใช่ยักษ์จำแลงแปลงล้อ ฯ |
| ๏ เธอว่าอ้าน้องของพี่ | มารศรีตรัสหลากมากหนอ |
| นงเยาว์เจ้ายั้งรั้งรอ | เพราะข้อขุ่นช้ำกำบัง |
| จำพี่มิได้ในดง | โฉมยงลืมตามความหลัง |
| ใช่ว่าช้าเหลือเมื่อครั้ง | อยู่ยังโรงคัลวันโน้น |
| พบกันพลันนางร้างชีพ | เหมือนรีบลี้เล่นเผ่นโผน |
| เข็ดหลาบบาปย่ำกรรมโยน | คือโค่นภูเขาเอาทับ |
| นางว่าอย่าคร้ามตามหา | พี่มาเหนื่อยอ่อนนอนหลับ |
| พบนางอย่างคำกำชับ | นางกลับหดห่อท้อแท้ ฯ |
| ๏ นางว่าอ้าองค์ทรงศักดิ์ | น้องรักกริ่งใจไม่แน่ |
| กลัวภัยใจป่วนปรวนแปร | เดือดแดเพราะยักษ์ลักษณ์ร้าย |
| แปลงเปนเช่นตัวผัวข้า | มายามันยุ่งมุ่งหมาย |
| ข้าเขลาเข้าไปใกล้กาย | เจียนสลายเพราะหลงงงงวย ฯ |
| ๏ อ้าเจ้าเสาวภาคจากหล้า | น้องอย่ามัวเมินเขินขวย |
| เหี้ยมโรคโศกใจใกล้ม้วย | จึ่งช่วยให้เห็นเปนไป |
| ยักษ์ใหญ่ไหนเล่าเจ้าเอ๋ย | ทรามเชยอย่าทรงสงสัย |
| คนไข้ใจเผลอเพ้อไป | ฉันใดนางเปนเช่นนั้น |
| บุกป่าฝ่าภัยไพรกว้าง | เหตุร้ายหลายอย่างนางฝัน |
| อย่าท้อหนอเจ้าเพราจันทร์ | ลืมมันให้หมดปลดทุกข์ |
| พบกันวันนี้ดีแล้ว | จักแคล้วคลาดเศร้าเนาสุข |
| งามเพลินเดินร่มชมรุกข์ | ความสนุกในป่าน่าคิด |
| ยามพรากจากไปใจเศร้า | พบเจ้าใจชื่นรื่นจิตต์ |
| ทรามเชยเงยพักตร์สักนิด | จุมพิตพอให้ใจชื้น ฯ |
| ๏ โฉมตรูชูพักตร์จักจูบ | เห็นรูปผัวหายกลายอื่น |
| ยักษ์ใหญ่กำยำง้ำยืน | มันยื่นปากอ้าหานาง |
| หน้าตาน่ากลัวตัวขน | สองทนต์โง้งงอกออกข้าง |
| นางกรีดหวีดร้องก้องพลาง | ล้มกลางไพรพลันทันที ฯ |
| ๏ ยุพยงองค์อ่อนซ้อนซบ | นอนสลบเหมือนหลับกับที่ |
| จนล่วงเวลาราตรี | สุริย์ศรีส่องใสไขฟ้า |
| แสงสว่างนางฟื้นตื่นขึ้น | เศียรมึนพักตร์มืดชืดหน้า |
| ชอกช้ำกำลังวังชา | นอนป่านึกปลดหมดปราณ |
| ใคร่ลุก ๆ ขึ้นมึนเศียร | จักเพียรเหลือจักหักหาญ |
| องค์เย็นเช่นน้ำลำธาร | นอนนานจนแดดแผดร้อน |
| กำลังยังมีมาบ้าง | โฉมนางลุกนั่งยังอ่อน |
| น้อย ๆ ค่อยทรงองค์อร | บทจรช้า ๆ คลาไคล |
| บาทนางพานางย่างเต้า | จิตต์เจ้าไป่คิดทิศไหน |
| จักไปไม่ห้ามตามใจ | ยอมให้สองบาทยาตร์พา |
| ไปถึงซึ่งหนองหมองนัก | นงลักษณ์เยี่ยมน้ำช้ำหน้า |
| เห็นเงาเศร้าเหลือเบื่อตา | เหมือนบ้าซีดซูบรูปตน ฯ |
| ๏ โอ้อกกูเอยเคยสุข | สบทุกข์ที่ในไพรสณฑ์ |
| เวลาอาภัพอับจน | เพราะผลกรรมเก่าเร้ารุก |
| จักหนีที่ไหนไม่พ้น | เหลือด้นเหลือดั้นบั่นบุก |
| ในยุคทุกข์ยอมตรอมทุกข์ | ความสุขโลกใหม่ใกล้แล้ว |
| ควรกูอยู่นี่ดีกว่า | เปนอาหารเสือเชื้อแกล้ว |
| อยู่นี่อยู่ไหนไม่แคล้ว | จักแผ้วพ้นภัยไป่มี |
| ผีเสื้อเสือสีห์มีหมด | รากษสแทตย์ทูษณ์ภูตผี |
| เก่งกาจอาจทำยำยี | บ้างมีมายาน่ากลัว |
| ทำเล่ห์เสแสร้งแปลงรูป | เศร้าซูบท่าทางอย่างผัว |
| ลวงเราเข้าไปใกล้ตัว | กูมัวมึนไปไม่คิด |
| ล่อใจให้ปลื้มลืมเศร้า | แล้วเข้าขีดล้วงดวงจิตต์ |
| โอ้กูผู้กรรมนำทิศ | ความผิดชาติก่อนร้อนรุก |
| ชาตินี้ทุกขยากมากล้น | ทานทนไปไยใช่สุข |
| จักดั้นรันทมล้มลุก | เพิ่มทุกข์ทำไม่ใช่ดี |
| กำลังวังชาหาไม่ | เห็นใกล้ซึ่งเบื้องเมืองผี |
| ลำบากยากเข็ญเช่นนี้ | จักมีชีพไว้ไยกู ฯ |
| ๏ โฉมยงทรงรำกำสรด | แสนสลดโศกสิงยิ่งสู้ |
| โหยหวนครวญครางกลางภู | คืออยู่กองเพลิงเริงเร้า |
| แดดเที่ยงเบี่ยงผ่อนร้อนหาย | แดดบ่ายเบี่ยงถอยน้อยเข้า |
| สายัณห์พลันองค์นงเยาว์ | ยิ่งเร้ารุมอกหมกไฟ |
| แรงโรยโหยหวนครวญหา | นัยนานองน้ำคร่ำไห้ |
| เหนื่อยอ่อนนอนเศร้าเปล่าใจ | หลับใหลอยู่ดงองค์เดียว |
| ฝันว่าสามีลี้ลัด | บุกชัฎมาในไพรเขียว |
| อรไทยใจสั่นขวัญเปรียว | แสนเสียวอกอนาถหวาดจริง |
| ตื่นเขม้นเห็นผัวกลัวหนัก | นงลักษณ์ผันผละจะวิ่ง |
| พบผัวขวางหน้าท่าพริ้ง | ยืนนิ่งหน้าพริ้มยิ้มล้อ |
| หันซ้ายพบผัวตัวกล้า | หันขวาพบผัวหัวร่อ |
| ซ้ายขวาหน้าหลังนั่งรอ | ยืนกล้ออยู่กลางทางดง |
| บ้างแข่งแซงแซกแหวกสู่ | บ้างจู่มาใกล้ไล่ส่ง |
| อมรสิงห์วิ่งไขว่หลายองค์ | โฉมยงกายสั่นงันงก |
| หลบซ้ายย้ายขวาหาที่ | หลีกลี้วิ่งวุ่นมุ่นหมก |
| เหนื่อยหนีผีป่าลามก | นางยกสองหัตถ์อัดกรรณ |
| หลับเนตรวิ่งไปในป่า | เปนบ้าเพราะใจไหวหวั่น |
| ล้มลุกคลุกคลานนานครัน | พระจริตผิดผันฟั่นเฟือน ฯ |
• • • • • • • • •
| ๏ ปางพระอมรสีห์มีศักดิ์ | สำนักในแถวแนวเถื่อน |
| ร่มไม้ไพรกว้างต่างเรือน | แม่นเหมือนคนป่าสามานย์ |
| ตั้งหน้าหาน้องท่องโลก | ถูกโฉลกร้ายหลาบบาปผลาญ |
| ดั้นรุกข์บุกชัฎลัดนาน | ไป่พานพบนางกลางพน |
| เหน็ดเหนื่อยเมื่อยเปลี้ยเพลียสุด | เธออยุดยั้งในไพรสณฑ์ |
| เอนองค์ลงนอนผ่อนตน | มณฑลร่มไม้ศัยยา |
| หลับพลันฝันเห็นเพ็ญมาศ | ปราสาทยอดเยี่ยมเทียมผา |
| ก่ำทองก่องถ้วนชวนตา | นัศนาเนืองนัยในเวียง |
| แลหานาครห่อนเห็น | เยือกเย็นหิมหยาดปราศเสียง |
| เข้าใกล้ไปปองมองเมียง | เหลียวเฉวียงแลสดำร่ำค้น๑๔๗ |
| เสด็จทอดทัศนาปราสาท | ยุพราชเดินเดียวเที่ยวด้น |
| งามทวารบานคำอำพน | ซุ้มปพาฬกาญจน์พ้นอำไพ |
| อัฑฒจันทร์คือจันทร์พรรณ์แพร้ว | สกาวแก้วแกมทองส่องใส |
| ดูสดมภ์ชมเดินเพลินใจ | พื้นอุไรรับผนังฝังนิล |
| เพดานพิสดารกาญจน์แก้ว | ดาริกาภาแพร้วเพริศสิ้น |
| ทุกห้องอ่องโอ่โศภิน | ยิ่งถวิลยิ่งพวงสงกา |
| รเมียรมองห้องกลางกว้างใหญ่ | หฤทัยรัญจวนหวนหา |
| เห็นอาสน์มาศเอี่ยมเยี่ยมตา | อาภาพรรณ์มณีมีนพ |
| เหนือแท่นแผ่นกนกปกลาด | กลางอาสน์สำอางวางศพ |
| พระคนึงทัศนาปรารภ | มาพบทรากใครในนี้ |
| เปิดผ้าผืนกนกปกหน้า | เห็นกนกเรขาไขศรี |
| หลากจิตต์พิศหน้านารี | เทวีแลบลิ้นปลิ้นยาว |
| ๑๔๘เปลี่ยนเห็นเปนไวราคี | เสียงมี่มันหัวยั่วหยาว |
| แล่นโดดโลดเลี้ยวเกรียวกราว | ในราวอารัณย์จันฑึก |
| ยุพราชหวาดฟื้นตื่นขึ้น | เสียงครึนเครงไพรในดึก |
| อื้อฉาวกราวกรูหมู่พฤกษ์ | อึกทึกเย้ยยั่วหัวเราะ ฯ |
| ๏ ลุกถลันผันแปรแลเนตร | สังเกตเห็นหญิงวิ่งเหยาะ |
| เวียนวงพงชัฎลัดเลาะ | มั่นเหมาะรูปนางอย่างน้อง |
| แม่นยำจำได้ไม่ผิด | เพ่งพิศโฉมเจ้าเศร้าหมอง |
| สงสารกานดาหน้านอง | คร่ำคลองอัสสุพุลง |
| พระจู่สู่นางพลางขาน | เยาวมาลย์อย่ากริ่งวิ่งหลง |
| อยู่นี่พี่มาหาองค์ | บุกพงพบกันวันนี้ ฯ |
| ๏ เมื่อนั้นนางสั่นงันงก | หวั่นอกตกใจใฝ่หนี |
| โฉมยงหลงว่าสามี | คือผีเพศแสร้งแปลงมา |
| หลบองค์ทรงผันดั้นหนี | วิ่งรี่เร็วไปในป่า |
| ปางพระยุพราชชาติฟ้า | ทัศนานางลี้หนีไป |
| แสนฉงนสนเท่ห์เล่ห์นี้ | จักมีเหตุการฐานไหน |
| ทรงฤทธิ์ติดตามทรามวัย | ที่ในแนวป่าอารัณย์ ฯ |
| ๏ ฝ่ายองค์นงพินทุ์สิ้นท่า | ในจิตต์คิดว่าอาสัญ |
| เหยียบหล่มล้มองค์ลงพลัน | สาวสวรรค์เดือดดิ้นสิ้นแรง ฯ |
| ๏ ขณะนั้นเสือใหญ่ใจร้าย | ร่างกายกำยำกล้ำแขง |
| จากซุ้มพุ่มไม้ไพรแวง | สำแดงเดชโผนโจนมา |
| คร่อมองค์นงลักษณ์จักเคี้ยว | แสนเสียวใจนางกลางป่า |
| เขี้ยวเค้นเห็นได้ไม่ช้า | กานดาจักปลดหมดปราณ ฯ |
| ๏ ปางพระอมรสิงห์วิ่งสู่ | เข้าสู้เสือร้ายหมายผลาญ |
| ทรงขรรค์ฟันฟอนรอนราน | ประหารเสือใหญ่ในดง ฯ |
| ๏ แต่เสือนั้นไซร้ใช่เสือ | พระเชื่อมายาพาหลง |
| เสือเงาเข้าคร่อมห้อมองค์ | เธอทรงแสงขรรค์ฟันเงา |
| ต้ององค์นงเยาว์เข้าเหมาะ | จำเพาะถูกถนัดตัดเกล้า |
| นงเพ็ญเปนท่อนนอนเนา | หน้าเพราในไพรไร้ปราณ ฯ |
| ๏ อมรสิงห์นิ่งตลิ่งขึงแขง | สิ้นแรงกำสรดหมดหาญ |
| กลิ้งเกลือกเสือกล้มซมซาน | ไป่นานนิ่งแน่แปรไป ฯ |
• • • • • • • • •
| ๏ เมื่อนั้น | นางอนุศยินีศรีใส |
| สิ้นสาปบาปกรรมทำไว้ | ที่ในชาติก่อนร้อนเร้า |
| ลอยเลื่อนเหมือนพรากจากฝัน | สาวสวรรค์เปลื้องปลดหมดเศร้า |
| ปลาบปลื้มลืมเนตรนงเยาว์ | พลางเข้าปลุกพญาสามี ฯ๑๔๙ |
| ๏ สององค์ทรงจำคำสาป | ขุ่นแค้นแสนหลาบบาปกี้ |
| สิ้นสาปซาบสิ้นยินดี | เหาะลี้สู่แหล่งแห่งฟ้า ฯ |
จบภาค ๒ ในนิทานเรื่องกนกนคร
-
อ ๓๔. “แกล้วกล้ามหารถฤทธี”. “มหารถ” คำนี้แปลว่าทหารใหญ่ มีคาถาว่า
เอโก ทศ สหสฺราณิ โยธเยทฺยสฺตุ ธนฺวินำ ศสฺตรศาสฺตรปฺรวิณศฺจ วิชฺญยะ ส มหารถะ ความว่าผู้รอบรู้ในเชิงอาวุธ คนเดียวอาจสู้ทหารธนูได้ถึงหมื่นคนนั้น ท่านว่าเปนมหารถ ↩
-
อ ๓๕. “ขคราชเริงแรงแขงขร”. “ขค” แปลว่านก (ไปในฟ้า) “ขคราช” คือครุฑผู้เปนพญานก. ↩
-
อ ๓๖. “อุรงค์ฤทธิ์ล้ำกำธร”. “อุรงค์” แปลว่านาค งูก็เรียก (แปลว่าไปด้วยอก). ↩
-
อ ๓๗. “มีมิ่งหมายเหมือนเคลื่อนไหว”. “มิ่ง” ศัพท์นี้ใช้ในที่นี้ตามความเดิมซึ่งแปลว่าชีวิต. ↩
-
อ ๓๘. “พระดนัยดนยาหาไม่”. “ดนย” แปลว่าลูกชาย “ดนยา” แปลว่าลูกหญิง. ↩
-
อ ๓๙. “รอยกรรมทำไว้ในบรรพ์”. “บรรพ” ศัพท์นี้หนังสือไทยใช้มาก ในความว่า “ก่อน” เช่น “บรรพบุรุษ” เปนต้น พจนานุกรมกล่าวว่าเปนคำแผลงมาจากสํสกฤตปุรฺว ซึ่งน่าจะเห็นว่า “แผลง” มาก. ↩
-
อ ๔๐. “ไร้บุตรสุดบาปปลาบจิตต์”. ลัทธิพราหมณ์ถือว่าความไม่มีบุตรนั้นบาป จะต้องรับทุกข์ในภายหน้า เพราะเมื่อตายไปแล้ว แลยังเปนเปรตอยู่นั้น ต้องมีลูกเปนผู้เส้นด้วยก้อนเข้าบิณฑ์เฉพาะตัว ผู้ตายจึงจะได้รับผลเต็มที่ คนอื่นทำไม่ได้เหมือนลูก. ครั้นเมื่อพ้นวิสัยแห่งเปรตไปเปนปิตฤแล้ว ถ้าไม่มีลูกหลานของตนเองเปนผู้เส้น ก็ยังได้ความเดือดร้อนเหมือนกัน แต่ค่อยยังชั่ว เพราะเครื่องเส้นซึ่งลูกหลานในเครือญาติเดียวกันบูชาส่งไปนั้น พวกปิตฤกินด้วยกันได้ ถึงไม่มีลูกหลานของตนเอง ก็พออาศัยผู้อื่นในเครือญาติเดียวกันได้ เปนอันไม่อด แต่เปรตนั้นต้องได้รับเส้นจากลูกหลานเฉพาะตัว มิฉนั้นต้องอด.
อนึ่งมีคำกล่าวไว้ในมนูธรรมศาสตร์ (๙.๑๓๘) ว่า เพราะลูกคุ้มพ่อมิให้ตกนรกขุมที่ชื่อปุต พระสวยํภู จึงทรงเรียกลูกว่า “บุตร” อันที่จริงเราท่านน่าเชื่อว่านรกขุมที่ชื่อปุตฺนั้น มีผู้ “ประดิษฐ์” ขึ้นเพื่อจะแปลคำว่า “บุตร” เท่านั้นเอง. ↩
-
อ ๔๑. “เพ็ญชุณหแจ่มวงทรงกลด”. “ชุณห์” แปลว่าพระจันทร์. ↩
-
อ ๔๒. “นางคลอดชาดาลาวัณย์”. “ชาดา” แปลว่าลูกหญิง. ↩
-
อ ๔๓. “เห็นราชทาริกานารี” “ทาริกา” แปลว่าเด็กหญิง. ↩
-
อ ๔๔. “หอมหรรษ์เหมจิตต์พิสมัย”. “พิสมัย” คำนี้เปนคำสํสกฤต “วิสฺมย” ภาษาบาลีเปนวิมฺหโย แปลว่าแปลกใจ แต่ใช้ว่า “รัก” กันมาก. ↩
-
อ ๔๕. “ควรจำธรรมดานาไร่”. แขกมักจะเปรียบหญิงกับไรนา เพราะหญิงเปนที่เกิดแห่งพืชคน ดังซึ่งไร่นาเปนที่เกิดแห่งพืชข้าว. ↩
-
อ ๔๖. “ชาดาดวงใจใช่เฉา”. “เฉา” ในที่นี้ว่าเขลา ว่าโง่. ↩
-
อ ๔๗. “ตรัสให้หาราชพาลา”. “พาลา” แปลว่านางสาว. ↩
-
อ ๔๘. “มัธยมกลมเกลาเพราเพริศ”. “มัธยม” ในที่นี้แปลว่าสเอว. ↩
-
อ ๔๙. “มาตรแม้นมีวรรณอันเปน”. “มีวรรณ” คือมีชาติซึ่งฝรั่งเรียกว่า Caste. ↩
-
อ ๕๐. “เกรงอุมาบดีเดชิต”. “อุมาบดี” แปลว่าผัวพระอุมา คือพระอิศวร. ↩
-
อ ๕๑. “แจ้งเรื่องเมืองมาศ”. “มาศ” แปลว่าทอง คำนี้หนังสืออนันตวิภาคเอาไว้ในพวกคำเขมร สกดด้วย ศ. เมื่อสอบดูในภาษาเขมร (Bernard’s Dictionary) ก็มี มาส แปลว่าทองจริง ๆ แต่มีผู้เห็นว่าคำ ๆ นี้เปนภาษามลายูก็มี เพราะมลายูก็เรียกทองว่ามาสเหมือนกัน แต่ปทานุกรมของกระทรวงศึกษาธิการแสดงว่า ศัพท์nนี้เปนภาษาบาลีแลสํสกฤต มาโส แล มาษ (A particular Weight of gold. Apte.) อย่างไรจะถูกหรือถ้าหากจะถูกด้วยกันทั้งนั้นก็ตาม ก็ไม่มีหลักซึ่งเห็นควรสกด ศ ได้ ข้าพเจ้าไม่ทราบว่าเหตุใดหนังสือรุ่นก่อนจึงใช้ ศ แต่เห็นสะดวกดีก็ใช้บ้าง เมื่อท่านเห็น มาศ ท่านอาจเห็นว่าสกดผิด แต่ท่านทราบว่าแปลว่าทองเปนแน่.
อนึ่งในที่นี้ขอกล่าวเสียทีเดียวว่า ตัวสกดแลศัพท์ในหนังสือนี้ใช้ตามที่เห็นสะดวกบ่อย ๆ คำที่ทราบแล้วว่าเห็นกันโดยมากว่าใช้กันผิดมาเดิม ในหนังสือนี้ก็ขืนใช้อย่างเก่าเนือง ๆ ต่อไปภายหน้าถ้าผู้แต่งเปลี่ยนความเห็น อาจแก้ในคราวพิมพ์ต่อไปก็ได้ อันที่จริงอย่าว่าแต่ศัพท์แม้กลอนก็คงเปลี่ยนบ้าง. ↩
-
อ ๕๒. “ยรรยงทรงลักษณ์รูปี”. “รูปี” แปลว่ามีรูปงาม. ↩
-
อ ๕๓. “ศัตรูศัสตรีหนีหน้า”. “ศัตรูศัสตรี” คือศัตรูผู้ถืออาวุธ (ศัสตร = อาวุธ) ↩
-
อ ๕๔. “คงยอทรามวัยให้พลัน”. “ยอ” แปลว่ายก. ↩
-
อ ๕๕. “จักสรรสมบุญสุณหา”. “สุณหา” แปลว่าลูกสะใภ้. ↩
-
อ ๕๖. “จักไม่ชื่นชมรมณี”. “รมณี” แปลว่าเมีย. ↩
-
อ ๕๗. “คุมไว้ในพันทิ์ศาลา”. “พันทิ” แปลว่านักโทษ “พันทิศาลา” ที่ขังนักโทษ. ↩
-
อ ๕๘. “แถวเถินภูธรดอนดิน”. “ภูธร” ในที่นี้แปลว่าภูเขา (ดู อ. ๓๐). ↩
-
อ ๕๙. “ทุกราษฎร์ลดเลี้ยวเที่ยวดู”. “ราษฎร์” ในที่นี้แปลว่าแว่นแคว้น คำเดียวกับรัฏฐ์. ↩
-
อ ๖๐. “มืดเช่นในถ้ำสิงขร”. “สิงขร” ที่จริงแปลว่ายอด แต่เราใช้แปลว่าภูเขาเกือบเสมอ. ↩
-
อ ๖๑. “มากนักมากหนาทาหิน”. “ทาหิน” แปลว่าไหม้ ว่าทำให้เกิดทุกข์ ว่าทำให้เดือดร้อน. ↩
-
อ ๖๒. “อ้าวนัสถายีมีพรต”. “วนัสถายี” แปลว่าฤษีอยู่ป่า. ↩
-
อ ๖๓. “ตูข้าขอถามสามหน”. สามหน = สามทาง. ↩
-
อ ๖๔. “คือเทวาลัยริมฝั่ง”. “เทวาลัย” แล “เทวาศัย” แปลว่าที่อยู่แห่งเทวดา ในที่นี้ คือ ศาลเจ้า ศาลเทพารักษ์ หรือเทวสถาน. ↩
-
อ ๖๕. “กูคือพระบรมพรหมี”. “พรหมี” เปนเพศหญิงแห่งศัพท์พรหม แปลว่าเมียพระพรหม. ↩
-
อ ๖๖. “ปางศิขินยินคั้งคาวถาม”. “ศิขิน” แล “ศิขี” แปลว่านกยูง. ↩
-
อ ๖๗. “พูดอย่างปฤษณาพาที”. “ปฤษณา” คำนี้ตั้งใจใช้ในความที่อังกฤษใช้ว่า riddle น่าจะเขียน ปรัศนามากกว่า เพราะคงจะเปนศัพท์ที่แปลว่าคำถาม นั่นเอง. ↩
-
อ ๖๘. “เสกแสร้งแกล้งจัดอัจฉรา”. นางฟ้าประเภทที่เรียกอัจฉรานี้ ดูน่าเดือดร้อนที่ถูกใช้ลงมาเปนเมียฤษีคร่ำเครอะอยู่เสมอ ๆ สุดแต่ฤษีคนไหนบำเพ็ญพรตแก่กล้าจนจะเปนภัยแก่เทวดาเมื่อใด นางฟ้าพวกนี้ก็ถูกใช้ลงมาทำลายตบะด้วยวิธียวนกาม ถ้าสำเร็จก็ต้องเปนเมียฤษี ถ้าไม่สำเร็จเพราะฤษีบางองค์มีตบะเชี่ยวชาญเกินที่จะยั่วยวนให้สำเร็จได้ ก็ยังจะเสียชื่อว่าไม่เก่งอีกชั้นหนึ่งเล่า แต่ข้อได้เปรียบของนางฟ้ามีอยู่ข้อหนึ่ง คือไม่รู้จักมีราคี ถึงหากจะมาเปนเมียตาสกปรกจนที่สุดมีลูก ก็กลับเปนสาวบริสุทธิ์ได้อยู่เสมอ.
ข้อที่ว่าฤษีบางคนบำเพ็ญพรตแก่กล้าจนเปนภัยแก่เทวดานั้น เพราะเหตุว่าผลแห่งพรตนั้นทำให้ได้เปนใหญ่ ถึงแย่งตำแหน่งพระอินทร์ก็ได้ เหตุฉนั้นเทวดาจึงไม่ชอบให้ฤษีทำตบะเคร่งครัดนัก ถ้าเห็นเชี่ยวชาญหนักเข้า ก็ต้องเพียรทำลายพิธี คือให้นางฟ้ามายวนกามเปนต้น การทำตบะให้แก่กล้าชรอยจะเปนทางให้ได้นางฟ้าเปนเมีย จึ่งมีคนคนองกล่าวว่า ถ้าใครอยากมีเมียเปนนางฟ้า ท่านว่าจงทำตบะ. ↩
-
อ ๖๙. “ความดีทำไว้ไร้คุณ”. ฤษีที่ทำตบะถ้าเกิดเหตุเช่นนี้ก็เสียผลแห่งตบะหมด ต้องตั้งต้นใหม่. ↩
-
อ ๗๐. “เวียงไรโหญโตโศภิต”. “เวียงไร” แปลว่าเมืองทอง. ↩
-
อ ๗๑. “จึงเสด็จโดยแดแต่ดอย”. หมายความว่าไปด้วยใจ ไม่จำเปนต้องไปด้วยตัว เปนสิ่งซึ่งพระผู้เปนเจ้าทำได้. ↩
-
อ ๗๒. “ขอพึ่งพระองค์ทรงตรี”. “ตรี” คือตรีศูล อาวุธสามปลายแหลม ซึ่งเปนอาวุธพระอิศวร. หนังสือไทยเรียกตรีศูลว่าตรีบ่อย ๆ เช่นที่หณุมานถือในเรื่องรามเกียรติ์เปนต้น. ↩
-
อ ๗๓. “แดเผด็จเสด็จลงคงคา”. ในที่นี้ควรอธิบายไว้สักหน่อยว่า แม่น้ำคงคานั้นแขกฮินดูนับถือว่าเปนแม่น้ำบุญ เมื่อใครลงอาบก็ล้างบาปได้ เหตุฉนั้นริมฝั่งแม่น้ำคงคาจึงเปนที่ซึ่งบุคคลพึงไปทำตบะ เมื่อตายศพก็ลอยน้ำไป หรือเมื่อมีผู้เผาแล้วก็เอากระดูกทิ้งลงไป นับว่าเปนบุญทั้งนั้น. ↩
-
อ ๗๔. “รากษสเกรงฤทธิ์หลีกหนี”. รากษสนั้นอ่านในหนังสือสังเกตว่ามีพวกดุเข้ารบเข้าฆ่าซึ่ง ๆ หน้าอย่างกล้า ๆ พวกหนึ่ง อีกพวกหนึ่งไม่ใคร่สู้ซึ่ง ๆ หน้า มักจะลวงด้วยมายาต่าง ๆ ให้คนเสียทีเพลี่ยงพล้ำก่อนจึงเข้าทำร้าย มีคำกล่าวว่าเวลาโพล้เพล้เปนเวลารากษสออกหากิน แขกจึงห้ามกันว่าไม่ให้คนนอนหลับเวลานั้น เพราะกลัวว่าถ้ารากษสมาพบกำลังหลับ ก็จะทำร้ายได้ถนัด การห้ามไม่ให้นอนหลับในเวลาโพล้ไพล้นั้น ไทยเราก็ยังห้ามอยู่จนบัดนี้ แต่ไม่เคยได้ยินคำอธิบายว่าทำไมจึงห้าม จะเปนด้วยแขกมาสอนไว้ให้กลัวรากษส จนเดี๋ยวนี้เราเลิกกลัวรากษสแล้ว แต่ยังไม่เลิกกลัวนอนเวลาโพล้เพล้ จึงไม่มีคำอธิบาย ก็เปนได้ หรือถ้ามีข้าพเจ้าไม่เคยได้ยิน.
ถ้าจะกล่าวตามโปรเฟซเซอร์เดาซัน รากษสมีสามจำพวก พวกหนึ่งทำนองเดียวกับยักษ์ คือเปนอสูรชนิดไม่ดุร้าย ไม่สู้เปนภัยแก่ใครนัก รากษสอีกจำพวกหนึ่งเปนศัตรูของเทวดา แลจำพวกที่สามเปนพวกที่เที่ยวอยู่ตามป่าช้า เที่ยวทำลายพิธีบูชา กวนคนจำพรต สิงทรากศพ กินคน แลทำการลามกเปนภัยแก่มนุษย์ด้วยประการต่าง ๆ ราวณะ คือทศกัณฐ์เปนนายใหญ่ของรากษสจำพวกที่สามนี้ แต่บริวารของทศกัณฐ์ไม่กล้าหาญเหมือนนายเสมอไป ดังซึ่งรากษสในเรื่องนี้ซึ่งกล่าวว่าไม่สู้อมรสิงห์ซึ่ง ๆ หน้าเปนต้น. ↩
-
อ ๗๕. “ยุพราชยาตร์ไปในวัน”. “วัน” (วนะ) แปลว่าป่า. ↩
-
อ ๗๖. “ช่วงโชติโรจน์ร่วงท่วงที”. ร่วง คือ รุ่ง ↩
-
อ ๗๗. “แห่งนางทิติสิริสานติ์”. นางทิติองค์นี้คู่กับนางอทิติ เปนบุตรีพระทักษะฤษีประชาบดีด้วยกันทั้งสองนาง นางทิติเปนต้นสกุลมีเผ่าพันธุ์เรียกว่า ไทตยะ หรือแทตย์ (แปลว่าเหล่ากอนางทิติ) นางอทิติเปนต้นสกุลมีลูกหลานเรียกว่าพวกอาทิตยะ (แปลว่าเหล่ากอนางอทิติ) พวกไทตยะเปนอสุระ พวกอาทิตยะ เปนสุระ คือเทวดา. ↩
-
อ ๗๘. “อันเจ้าเผ้าผ่องโศภิน”. “เผ้า” แปลว่าผม. ↩
-
อ ๗๙. “แสนสง่างามศักดิ์นักษัตร์”. “นักษัตร์” คือดาว ↩
-
อ ๘๐. “เกศหญิงกลบกลั้วทั่วองค์”. “เกศ” แปลว่าผม. ↩
-
อ ๘๑. “เหมือนบาศพระอนงค์ทรงคล้อง”. “บาคพระอนงค์” คือบ่วงของพระกามเทพ. ↩
-
อ ๘๒. “อำนาจพระอนงค์ทรงยัง”. “ทรงยัง” คือทรงทำให้เปนไป. ↩
-
อ ๘๓. “คือคลังดนตรีวีณา”. “วีณา” คือพิณ. ↩
-
อ ๘๔. “อ้าภมรอ่อนเขลาเบาราค”. “ภมร” แปลว่าแมลงภู่. ↩
-
อ ๘๕. “มธุกรหย่อนในหน้าที่”. “มธุกร” แปลว่าแมลงภู่ ว่าผึ้ง. ↩
-
อ ๘๖. “ภาวชะ:”. แปลว่า ความรัก เปนชื่อกามเทพ แปลว่า Produced in the heart ตามคำแปลของ Monier – Williams. ↩
-
อ ๘๗. “ยวนยั่วให้มธุปอุปถัมภ์”. “มธุป” แปลว่าแมลงภู่ ว่าผึ้ง ↩
-
อ ๘๘. “เล่ห์ลึกทึกใหญ่ไหลมา”. “ทึก” แปลว่าน้ำ. ↩
-
อ ๘๙. “น้ำคือคงคามาหลง”. “คงคา” คือแม่น้ำพระคงคา. ↩
-
อ ๙๐. “ตามเรื่องโบราณนานมา”. ตรงนี้กล่าวถึงเรื่องแม่น้ำพระคงคาลงมาจากสวรรคตกสู่พื้นดินโดยแรง จนเปนที่วิตกว่าโลกจะแตก พระอิศวรจึงเอาพระเศียรเข้ารับไว้ แม่น้ำพระคงคาตกลงบนพระเศียรพระอิศวร เที่ยวหลงวนเวียนอยู่ในพระเกศาช้านานจึงไหลเลยไปอื่นได้ (ดู อ. ๓) ↩
-
อ ๙๑. “บรรดาลเปนเต่ามาช่วย”. ตรงนี้กล่าวถึงกูรุมาวตาร คือปางเมื่อพระนารายน์อวตารเปนเต่า. ↩
-
อ ๙๒. “รำไพไขกลบลบดาว”. “รำไพ” คือพระอาทิตย์. ↩
-
อ ๙๓. “ผาล้ำเราเห็นเปนศาล”. “ศาล” คือตนไม้ ต้นรัง Shorea robusta. ↩
-
อ ๙๔. “เราไม่รู้ใจไทตยะ”. “ไทตยะ” คือแทตย์. ↩
-
อ ๙๕. “จักซ้ำเติมได้ไป่มี”. มายาชนิดที่นางแทตย์แสดงหลอกอมรสิงห์นี้ กล่าวกันว่าเปนมายาที่ล่อให้เห็นไปเท่านั้น ถ้าไม่กลัวแล้วจะทำร้ายอะไรก็ไม่ได้ เช่นหลอกให้เห็นเปนน้ำท่วม ถ้าผู้ถูกหลอกไม่กลัวแลไม่หนี น้ำก็ไม่ท่วมจริง หรือถ้าทำมายาให้เห็นเปนเสือจะเข้ากัด ถ้าไม่กลัวแลไม่หนี เสือก็ไม่กัด เพราะเสือไม่มี มีแต่มายาที่ทำให้เห็นเปนเสือเท่านั้น แต่ถ้าผู้ถูกหลอกตกใจวิ่งหนี ก็อาจเกิดอันตรายเพราะเหตุอื่น เช่นหกล้ม หรือ “ดีฝ่อ” เปนต้น ตามคำที่เล่าก่นว่าผีหลอก ก็ดูเปนทำนองอย่างนี้ ไม่ปรากฎในคำเล่าบอกว่าผีเข้าทำร้ายคนได้ เปนแต่หลอกให้ตกใจกลัวเท่านั้น. ↩
-
อ ๙๖. “สระชื่อมานสะสระศรี”. สระชื่อนี้ กล่าวว่าเปนหนองบุญอยู่บนเขาไกลาส เปนที่เกิดเดิมของหงส์ (คือห่านคอยาวเรียวซึ่งอังกฤษเรียก Swan) แลกล่าวกันว่า หงส์ทั้งหลายยอมพากันไปยังสระนี้ทุก ๆ ปีในฤดูไข่ หรือก่อนฤดูมรสุม. ↩
-
อ ๙๗. “เล่าสู่บุตรทารหลานเหลน”. “ทาร” แปลว่าเมีย. ↩
-
อ ๙๘. “ว่ายทึกนึกสทกอกทึก”. “ทึก” มีความเปน ๒ นัย คือ (๑) คำเขมรแปลว่าน้ำ (๒) อาการความเต้นเเห่งอก. ↩
-
อ ๙๙. “ปลาถึกทูลถามความไป”. “ถึก” เปนคำไทยเก่า. แปลว่าตัวผู้ ใช้สำหรับสัตว์เท่านั้น เช่นม้าถึกแปลว่าม้าตัวผู้เปนต้น. ↩
-
อ ๑๐๐. “ข้าหรือคือพญามกระ”. “มกระ” เปนชื่อสัตว์น้ำบางชนิด คือปลาฉลามเปนต้น แลแปลเปนคำที่เราใช้ว่ามังกรด้วย มกรเปนพาหนะของพระวรุณเจ้าน้ำ. ↩
-
อ ๑๐๑. “เพราะพระวารุณีวัลลภะ”. “วารุณีวัลลภะ” เปนนามๆ หนึ่งของพระวรุณ. ↩
-
อ ๑๐๒. “เดชะพระมหากาละ”. “มหากาล” เปนนาม ๆ หนึ่งของพระอิศวร. ↩
-
อ ๑๐๓. “ภาระพระวิศวชิต”. “วิศวชิต” เปนนามๆ หนึ่งของพระวรุณ. ↩
-
อ ๑๐๔. “มหาธาตุแถวถนนล้นหลาม”. “มหาธาตุ” แปลว่าทองคำ. ↩
-
อ ๑๐๕. “ปราสาทชาตรูปจูบฟ้า”. “ชาตรูป” แปลว่าทองคำ ↩
-
อ ๑๐๖. “สูงสง่าเงื้อมเยี่ยมเทียมนค”. “นค” แปลว่าภูเขา. ↩
-
อ ๑๐๗. “หิรัณย์ศาลามาฬก”. “หิรัณย์” แปลว่าทองคำ (นานๆ มีแปลว่าเงินบ้าง). ↩
-
อ ๑๐๘. “สกาวแก้วแกมทองส่องใส”. “สกาว” คือขาว. ↩
-
อ ๑๐๙. “ดูสดมภ์ชมเดินเพลินใจ”. “สดมภ์” แปลว่าเสา. ↩
-
อ ๑๑๐. “ดาริกาภาแพร้วเพริศสิ้น”. “ดาริกา” คือดาว. ↩
-
อ ๑๑๑. “เสียงตรังภ์ดังเยี่ยงเสียงฆ้อง” “ตะรังค” แปลว่าคลื่น. ↩
-
อ ๑๑๒. “อันผู้รู้เรื่องเมืองไร”. “เมืองไร” คือเมืองทอง. ↩
-
อ ๑๑๓. “เหมือนขวงแค่นมาน่าแค้น”. “ขวง” แปลว่าผี. ↩
-
อ ๑๑๔. “ส่อแหล่งแสนหลากสากษี”. “สากษี” แปลว่าผู้เห็นด้วยตา. ↩
-
อ ๑๑๕. “ต้องลี้ลาไปไกลองค์”. จงสังเกตว่า ลี้ลา เปนคำ ๒ คำ คือ “ลี้” กับ “ลา” ไม่ใช่ลีลา. ↩
-
อ ๑๑๖. “นางคือเยาวเรศเนตรขำ”. “เยาวเรศ” คำนี้ปทานุกรมแปลว่า “นาง” ลุ่นๆ แต่รูปศัพท์ชอบกล ↩
-
อ ๑๑๗. “ยลแถงยามหงายฉายฟ้า”. “แถง” คือพระจันทร์. ↩
-
อ ๑๑๘. “หาเดือนเพื่อนเถินเดินดิน”. “เดือน” คือพระจันทร์. ↩
-
อ ๑๑๙. “พระศุลีศรีมานฉานฉาย” “ศรีมาน” แปลว่ามีสิริ เปนคำเรียกพระอิศวร พระนารายณ์ ท้าวกุเวร แลผู้เปนเจ้าเปนใหญ่ทั่ว ๆ ไป. ↩
-
อ ๑๒๐. “จวบขณะพระศิวะพระศิวา”. “ศิวา” เปนเพศหญิงแห่งศัพท์ ศิวะเปนนามเรียกพระอุมาในตำแหน่งที่เปนชายาพระอิศวร. ↩
-
อ ๑๒๑. “ฝากบรรพตผู้ชูยศ”. เขาหิมาลัยนั้นมีนามว่า ฤษีบรรพต เปนชนกของพระอุมา. ↩
-
อ ๑๒๒. “ปางปศุบดีตรีเนตร”. “ปศุบดี” แปลว่าเจ้าแห่งสัตว์ เปนนามพระอิศวร คำว่าภูตบดีอีกคำหนึ่ง แปลว่า เจ้าแห่งภูต ก็เปนนามพระอิศวร เหมือนกัน พระอิศวรเปนเจ้าแห่งปศุแลเจ้าแห่งภูต จึงห้ามได้อย่างในเรื่องนี้. ↩
-
อ ๑๒๓. “ตรัสพลางพระศุลีตรีโลจน์”. “ตรีโลจน์” แปลว่าสามเนตร. ↩
-
อ ๑๒๔. “จรจากฟากมหากานน”. “กานน” แปลว่าป่า. ↩
-
อ ๑๒๕. “หนึ่งนางนกเลี้ยงเยี่ยงมี”. “นางนกเลี้ยง” คือนางศกุนตลา มเหสีท้าวทุษยันต มีเรื่องว่าครั้งหนึ่งฤษีวิศวามิตรทำตบะเชี่ยวชาญจนร้อนถึงพระอินทร์ ๆ ให้นางอัจฉราลงมายวน ฤษีหลงจนเสียตบะ นางมีครรภ์คลอดลูกทิ้งไว้แล้วกลับไปสวรรค์ มีศกุนตะ (นก) มาเลี้ยงเด็กไว้ เด็กจึงได้ชื่อว่านางศกุนตลา แปลว่านางนกเลี้ยง. ↩
-
อ ๑๒๖. “หนึ่งไวทรรภีศรีบูรณ์”. “ไวทรรภี” แปลว่านางแห่งกรุงวิทรรภ์ คือนางทมยันตี ผู้เปนมเหสีพระนล. ↩
-
อ ๑๒๗. “ออกอ้อมเรือใหญ่ไป่หึง”. “ไป่หึง” แปลว่าไม่นาน. ↩
-
อ ๑๒๘. “เหี้ยมทุกข์เทียมผามาพิง”. “เหี้ยม” แปลว่าเหตุ. ↩
-
อ ๑๒๙. “ยศศักดิ์อัคคฐานนานเนียร”. “นานเนียร” หมายความว่าไม่มีมานาน (เนียร = นิร) ↩
-
อ ๑๓๐. “พบพานกานดาลาลด”. “ลาลด” แปลว่าลห้อย. ↩
-
อ ๑๓๑. “เล็งพักตร์ลักษณ์นางพางอินทุ์”. “อินทุ” แปลว่าพระจันทร์. ↩
-
อ ๑๓๒. “กษัตรีอยู่เย่าเนาเรือน”. “กษัตรี” แปลว่านางกษัตริย์ ใจความตรงนี้มีอธิบายว่าคนในตระกูลพ่อค้ามีวรรณต่ำ จะกำเริบเอานางกษัตริย์ซึ่งเปนคนวรรณสูงไปเลี้ยงไว้ในเรือนนั้นผิดแบบแผนประเพณีตลอดถึงพระเวท นับว่าเปนบาป. ↩
-
อ ๑๓๓. “เหมือนเอาไยบัทม์มัดช้าง”. “ไยบัทม์” แปลว่าไยบัว. ↩
-
อ ๑๓๔. “ใคร่แฉละอกเล่นเช่นหมู”. เมื่อกำลังแต่งกลอนนี้ ในเวลาอ่านทวนได้มีผู้ทักว่าเรื่องนี้กล่าวว่าเปนเรื่องแขก เหตุใดจึงใคร่แฉละหมู ผู้แต่งคิดว่าเมื่อพิมพ์หนังสือนี้แล้ว อาจถูกทักเช่นนี้อีกหลายราย จึงเห็นควรจะชี้แจงไว้บ้าง.
เรื่องนี้เนื้อเรื่องเดิมเปนเรื่องแขกฮินดู แลแขกนั้นมีหลายพวก ถ้าจะกล่าวให้เข้าใจเรื่องแขกทุกประเภทก็เห็นจะต้องมีสมุดเล่มโต ๆ อีกเล่มหนึ่งจึงจะพอเล่าย่อ ๆ ได้ อันที่จริงคำว่าแขกนั้นภาษาไทยเดิมก็แปลว่าคนมาจากด้าวอื่นเท่านั้น คำที่เราใช้ว่า “แขกเมือง” เดี๋ยวนี้ใช้ตรงตามความเดิม.
แขกเกลียดหมูนั้นแขกอิสลามหรือที่เรียกว่าแขกมหะหมัด แขกฮินดูไม่เกลียดหมูยิ่งกว่าสัตว์อื่น พวกที่มี “วรรณ” สูงแลถือเคร่งย่อมไม่กินเนื้อสัตว์เลย ไม่ว่าหมูหรืออะไรหมด แต่พวกที่ “ วรรณ “ ต่ำหรือไม่เคร่งย่อมกินเนื้อสัตว์รวมทั้งหมูด้วย.
อนึ่งควรเปนที่เข้าใจกันว่าเรื่องนี้เนื้อเรื่องเดิมแขกก็จริง แต่ในที่นี้ไทยแต่งสำหรับไทยอ่าน จึงกลายเปนไทยยิ่งกว่าแขกแปลงชาติ ท่านอย่าลืมว่าเรื่องรามเกียรติ์นั้นก็เรื่องแขกฮินดู แต่พระรามทำอะไรหลายอย่างที่แขกไม่ทำ. ↩
-
อ ๑๓๕. “ส่ำสีห์หมีเสือเนื้อร้าย”. วาฬมิค แล วฺยาลมฤค คือสัตว์ซึ่งกินสัตว์อื่นเปนอาหาร ได้แก่เสือเปนต้น เหล่านี้เรียกว่า “เนื้อร้าย” ↩
-
อ ๑๓๖. “อ้าอโศกปราศโศกโชคชื่น”. คำกล่าวแก่ต้นอโศกทำนองนี้ได้แต่งไว้หลายปีแล้วในพระนลคำฉันท์ ครั้งนี้ลองเอามาว่าเปนกลอนดูบ้าง กลอนสู้ฉันท์ไม่ได้ แต่เมื่อลองอ่านทวนดูก็เห็นว่าพอไปได้ จึงเอาลงไว้ในที่นี้. ↩
-
อ ๑๓๗. “อ้าศรีวีตโศกโบกบัตร”. “วีตโศก” เปนชื่อต้นอโศกอีกชื่อหนึ่ง อโศกแปลว่าไม่มีโศก แลต้นอโศกก็คือต้นไม้ที่เรามักเรียกกันว่าต้นโศกนี้เอง. ↩
-
อ ๑๓๘. “จึ่งสูจักสมสมญา” “สมญา” แปลว่าชื่อ. ↩
-
อ ๑๓๙. “ชาติศวาสามานย์พาฬไพร”. “ศวา” แปลว่าหมา พาฬ แปลว่า สัตว์กินสัตว์อื่นเปนอาหาร (แลแปลว่างูก็ได้). ↩
-
อ ๑๔๐. “พึ่งอารีท้าวด้าวใต้”. พระยมเปนโลกบาลประจำทิศใต้. ↩
-
อ ๑๔๑. “พวกภิลล์หินชาติกาจกล้า”. “ภิลล์” เปนชื่อชนชาวป่าจำพวกหนึ่ง กล่าวว่าเปนพวกดุร้าย เลี้ยงชีพด้วยการฆ่าสัตว์ แลโจรกรรมเปนพื้น. ↩
-
อ ๑๔๒. “มลไร้แลสอาดปราศผง” “มล” คือมลทิน. ↩
-
อ ๑๔๓. “ทรามวัยไทตยามายืน”. “ไทตยา” คือนางแทตย์. ↩
-
อ ๑๔๔. “กว่าหญิงทั่วแคว้นแดนสาม”. “แดนสาม” หรือ สามภพ สามโลกเหล่านี้หมายความว่า โลกสวรรค์ ๑ โลกมนุษย์ ๑ โลกบาดาล ๑. ↩
-
อ ๑๔๕. “พบพานเพื่อนป่าหน้าลิง”. รากษสแลอสูรประเภทอื่นๆ นั้นกล่าวว่ามีมากที่ตัวเปนคนหน้าเปนสัตว์ หรือรูปสัตว์หน้าคน มีลักษณะวิปริตต่าง ๆ ผิดกับลักษณะเทวดาแลมนุษย์.
เทวดานั้นรูปร่างอย่างเดียวกับมนุษย์ เพราะมนุษย์เปนผู้แต่งหนังสือจึงบัญญัติให้เทวดามีลักษณะรูปร่างอย่างเดียวกับตน. ↩
-
อ ๑๔๖. “อุกหลุกไล่กั้งรังแก”. กั้ง = กั้น. ↩
-
อ ๑๔๗. “เหลียวเฉวียงแลสดำร่ำค้น”. “เฉวียง” แปลว่าซ้าย “สดำ”แปลว่าขวา. ↩
-
อ ๑๔๘. “เปลี่ยนเห็นเปนไวราคี”. “ไวราคี” คือฤษีผู้ปราศจากราคะ ในที่นี้คือรากษสที่แปลงเปนโยคี ↩
-
อ ๑๔๙. “พลางเข้าปลุกพญาสามี”. ตรงนี้ในขณะที่ยังเปนร่าง ผู้แต่งเคยถูกถามว่าหัวขาดแล้วทำไมจึงเข้าปลุกผัวได้ ผู้แต่งตอบว่าเห็นจะกลับติดกันกระมัง.
อีกแห่งหนึ่งมีผู้ถามว่าเหตุใดนางกนกเรขาจึงรู้จักชื่ออมรสิงห์ ไม่เห็นกล่าวที่ไหนว่าได้บอกชื่อให้นางทราบ ผู้แต่งตอบว่าไม่ทราบว่าทราบได้อย่างไร (แลไม่เห็นจำเปนจะเพิ่มกลอนเพื่อให้ข้อนี้แจ่มแจ้งขึ้น). ↩
