ปทานุกรม สังเขป
(เลขบอกตำแหน่งหน้า)
คำนำ การพิมพ์หนังสือกนกนครนี้ ผู้แต่งได้มอบให้ผู้อื่นตรวจตัวเรียงพิมพ์ทานกับต้นฉบับ ผู้ตรวจแสดงความเห็นว่า คำกลอนนี้ใช้ศัพท์หลายศัพท์ซึ่งผู้อ่านบางคนอาจไม่เข้าใจ เพราะคำแปลในภาคอธิบายยังน้อยนัก เห็นควรเติมปทานุกรมขึ้นอีกส่วนหนึ่ง
ผู้แต่งตอบว่าตามใจ ผู้ตรวจจะเก็บเอาศัพท์ไหนมาแปลบ้างก็ช่วยเก็บแลช่วยแปลให้ตลอดไปเถิด
ปทานุกรมสังเขปมีกำเนิดด้วยประการฉนี้ — น. ม. ส.
กัณฐ์ | ๖๘. | คอ. |
กัลยาณิ์ | ๑๓๒. | นางงาม. |
กำเดา | ๖๗. | เข็ญใจ, ขัดสน. |
ข่าวสาร | ๔๒. | ข่าวมีประโยชน์ยิ่ง. |
ข่อน ๆ | ๒๐. | ปั่นป่วนใจพิลึก. |
เขือ | ๑๙. | เจ้า, ท่าน (บุรุษสรรพนาม) |
คนเสือ | ๘๘. | คนกล้า, คนสามารถ. |
ครรชิต | ๙๒. | คำรน. รูปเดิม คัชชิต. |
คารพ | ๑๒๐. | คำเดียวกับ เคารพ.คารพ เปนรูปบาลี. เคารพ เปนรูป สํสกฤต. |
คำแหง | ๒๑. | เข้มแขงยิ่งนัก. |
จัณฑึก | ๑๓๓. | ประกอบด้วยความดุร้าย. |
ฉวาง | ๙๔. | กว้าง. ไพรฉวาง ป่ากว้าง. |
ฉันทิต | ๔๙. | พอใจ, พึงใจ. (gratified – M. M. Williams) |
ไฉไล | ๙๔. | งาม. ดู รางชาง. |
ชำงือ | ๗๒. | แสนยาก, แสนลำบาก |
ฌาน | ๗. | ความเพ่งใจจนเกิดสงบ. เชี่ยวฌาน ช่ำชองในกิจนี้. |
ดาย | ๑๓๑. | เปล่า. หาดาย หาไม่ได้. ดายแด เปล่าใจ, เปลี่ยวใจ |
ดิตถ์ | ๑๑๐. | ท่าน้ำ. |
แด | ๑๙. | แดลาญ ใจพรั่น |
ตบะ | ๗. | ความเพียรเผากิเลส. แรงตบะ เพียรเผากิเลสอย่างยวดยิ่ง. |
ตรีทิพ | ๔๑. | สวรรค์ ถีนตรีทิพ แดนสวรรค์ |
ถิร | ๑๔๗. | มั่นคง. ถิรนาน มั่นคงมานาน. |
ทฤษฎี | ๗. | เห็น (ด้วยทิพย์เนตร์). ทฤษฎีตรีภพ เลงทิพยเนตร์เห็นตลอด ๓ ภพ |
ทานพ | ๑๓๓. | ยักษ์, อสูร. |
ทำงน | ๒๔. | หนัก. กรรมทำงน กรรมหนัก คือครุกรรม. |
ธรรมบถ | ๗. | คลองธรรม, ทางชอบ. |
ธาตรี | ๓๐. | โลก. ลงมาธาตรี ลงมายังโลกนี้ |
นพศูล | ๒๘. | ยอดแหลม ๙ ยอด. |
นรเทพ | ๓๘. | พระราชา. ตามอักษรว่า คนเทวดา หรือ เทวดาของคน. |
นรเศรษฐ์ | ๔๐. | พระราชา ตามอักษรว่า คนประเสริฐ หรือ คนสูงศักดิ์ |
นเรสูร | ๖๘. | พระราชา. ตามอักษรว่า ผู้กล้าในคน (นเร + สูร) เปนชนิด อลุต์ต ไม่ลบวิภัติ อย่างที่ใช้ในคำอื่นว่า เขจร (เข + จร) |
นาคร | ๑๘๐. | ชาวเมือง. |
นิศากร | ๓๐. | พระจันทร์. ตามอักษรว่าทำรัศมีในกลางคืน (นิศา + กร) |
นิสัย | ๑๔๘. | ใจคอ. เนื้อความเช่นนี้ใช้ตามที่ชินกันในไทย. แท้จริงคำนี้ออกจากบาลีว่า นิสฺสโย ซึ่งแปลว่า เปนที่อาศัย ในบางแห่ง เลงอาจารย์ โดยความว่า เปนที่อาศัยของศิษย์ คู่กับคำ นิสฺสิตโก ศิษย์ มีอัตถ์ว่า ผู้อาศัยอาจารย์. แต่ไฉนคำนี้ จึงเลือนมาไกลทีเดียว น่าจะเปนเพราะคำที่ออกเสียงใกล้ๆ กัน คือ อัชญาสัย หรือ อัธยาศัย ซึ่งแปลว่า ความนิยมในใจ, ความคิดอ่าน, ความปราถนา อันพอไปกันได้กับอัตถ์แห่งใจคอ ในภาษาไทย. |
นี่นัน | ๕๑. | มี่สนั่น |
บถ | ๑๓๓. | ทาง. |
บร | ๒๘. | ฆ่าศึก. บรขาม ฆ่าศึกพรั่น. |
บวรณ์ | ๔๓. | เต็ม. จาก ปูรณในบาลี ที่แผลงรูปนี้ ตารที่กวีใช้กันในทางบทกลอน. |
บังคัล | ๑๓. | เฝ้า (กิริยาที่ไปหาเจ้า). |
บาปกรณ์ | ๒๑. | ทำบาป. |
ประกาศิต | ๔๒. | ข้อความที่ประกาศ. |
ปริมาณ | ๓๒. | นับ. |
ปพาฬ | ๑๘๑. | แก้วชนิดหนึ่ง ฝรั่งเรียกว่า Coral. |
ปัทมะ | ๑๘. | บัว. ปัทมะคันธิน บัวมีกลิ่นหอม. |
ปาปนาศน์ | ๒๒. | ผู้ให้บาปฉิบหาย, ผู้ทำลายบาป. |
ผลู | ๖๔. | ทาง. |
เผด็จ | ๓๘. | ตัด. |
พบู | ๘๔. | คำนี้หนังสืออนันตวิภาคแปลไว้ว่าหน้า; งาม. แต่ที่จริง เห็นจะมาจากคำบาลีว่า วปุ แปลว่า รูป, กาย, เนื้อตัว |
พรรค์ | ๒๙. | พวก, เหล่า. พลสี่พรรค์ พลสี่เหล่า. |
พรรณี | ๓๗. | มีผิว. คือ ผิวงาม. |
พัลลภ | ๑๓. | สนิท, ชิด. |
พินทุ์ | ๗๘. | รู้, ชำนาญ, คุ้นเคย. จาก วินฺทุ (knowing, acquainted or familiar with – M. M. Williams). ภูลพินทุ์ เชี่ยวชาญ, ช่ำชอง. พินทุ์คำนี้ ตามธรรมดาแปลว่า หยาด หรือ จุด หรือ วง ดุจคำ ศศพินทุ์ (ดู). |
ภวล | ๙๖. | เจริญ. จาก ภูล คำไทยกันเอง (ดู บวรณ์). |
ภัดดา | ๒๒. | ผัว. ตามอักษรว่า ผู้เลี้ยง. คำนี้แลใช้กันเลือนไปเปน ภัสดา ซึ่งวิปริต. |
ภูดล | ๑๓๓. | พื้นแผ่นดิน. ภู แผ่นดิน ดล พื้น. คำนี้ใช้เลือนมาเปน ภูวดล. |
มนท์ | ๕๗. | อ่อน, เขลา, โง่. |
มนเทียร | ๒๘. | ปราสาท. ตามธรรมดา หมายเปนเรือนของใครๆ ทั่วไปก็ได้. |
มันท์ | ๙. | ดู มนท์. |
มัตสยา | ๑๐๘. | คำนี้ คือ มัจฉา นั่นแล แต่เปนรูปสํสกฤต. |
มาเครียว | ๑๓๓. | มาถึง. |
มานพ | ๔๒. | คน, ประชา ถ้าเปนรูปนี้ มาณพ หมายว่า คนหนุ่ม. |
มานิต | ๑๒. | นับถือ, เคารพ. |
มาฬก | ๑๑๒. | เรือนหลวง. |
มีนพ | ๑๑๓. | มี ๙ สี มณีมีนพ คือ มณีนพรัตน์. |
แม้นแมนขุด | ๒๘. | ดุจเทพดาขุด. แมน เทพดา. |
โมหันธ์ | ๕๖. | หลงมืด, หลงงม. (โมห + อันธะ) |
ยรรยง | ๔๑. | ขึงขัง เข้มแขง. |
ยูนี | ๖๐. | นางสาว. |
โยคะ | ๒๒. | เพียรทำ, เพียรบำเพ็ญ. สำรวมโยคะ เพียรทำอย่างเคร่งครัด หรืออย่างขมักเขม้น. |
รงค์ | ๔๗. | ที่ สถาน รงค์สงคราม สนามรบ |
รณรงค์ | ๔๗. | สนามรบ. รณ = ยุทธ์ |
รดิ | ๒๐. | ความยินดี, ความกำหนัด. (รดิกรรม ว่า “อัศจรรย์”). |
ราฆพ | ๑๓๖. | พระราม. ตามอักษรว่า เหล่ากอแห่งรฆุ. |
รางชาง | ๙๔. | งาม. รางชางไฉไล = งามงาม มีอัตถ์ว่า งามเลิศล้น หรืองามเลิศฟ้า. |
ริปู | ๒๘. | ฆ่าศึก. |
รุจิเรข | ๒๘. | ลวดลายงดงาม. |
รูจี | ๑๓. | งดงาม. คำเดิม รุจิ. |
แรงดวจเสือใหญ่ | ๕๖. | คือ แรงดุจเสือใหญ่. ดวจ จาก ดุจ (ดู บวรณ์). |
ลาวัณย์ | ๑๐. | สวยงาม, งามพริ้ง. |
ลำเภา | ๘๓. | งาม. |
เลศ | ๔๑. | กลอุบาย. |
วิชชุ | ๙๖. | สายฟ้า. วิชชุโชติช่วง สายฟ้าสว่างชัชวาล. |
เวียงคำ | ๘๗. | เมืองทอง. |
แวง | ๗๔. | ยาว. ไพรแวง ป่าเปนทิวยาว. |
ศศพินทุ์ | ๙๖. | พระจันทร์. ตามอักษรว่า วงแห่งกระต่าย. |
ศัลย์ | ๒๖. | คำนี้ รูปบาลีเปน สัลละ ซึ่งตามธรรมดาแปลว่า ลูกศร; หอก, หลาว, ฯลฯ แต่สำนวนทางธรรมใช้เปนชื่อแห่งความโศก ดังคำเดิมว่า โสกลสลลํ ลูกศรคือโศก หรือ โศกดุจลูกศร ซึ่งไทยใช้ว่า โศกศัลย์ ฉนั้นคำ ศัลย์ในที่นี้ จึงหมายความเศร้าโศก. |
ศานติ์ | ๑๒. | สงบ. ในประโยคที่ว่า มานิตภูวนัยใสศานติ์ หมาย นับถือภูวนัยด้วยน้ำใจอันใสสงบ อย่างที่เรียกว่า น้ำใจใสจริง หรือน้ำใสใจจริง. |
ศกุนี | ๑๐๔. | นก. นี้รูปสํสกฤต (ไม่ใช่ตัวเมีย) คำเดิม ศกุนิ. |
สะโรช | ๑๐. | ดอกบัว. ตามอักษรว่าเกิดในสระ. สระโรชนงรามงามเจือ หมายความงามแห่งดอกบัวกับความงามแห่งนางคละกันไป. |
สังสนทนา | ๑๑๐. | เจรจาโต้ตอบกัน. คำนี้รูปเดิมเปนดังนี้แท้ แต่ใช้กันวิปลาสมา ตัด สัง ออกเสีย เหลือแต่ สนทนา ซึ่งวิปริต แม้คำ สังสนทนา อัตถ์เดิมแท้ว่า เปรียบ, เทียบ, เทียบเคียง. |
สันต์ | ๒๑. | สงบ. |
สากลย์ | ๑๓. | ทั้งหมด, ทั้งสิ้น. |
สามินทร์ | ๑๐๔. | เจ้าใหญ่. (สามี + อินทร์). |
สำนึง | ๑๐๐. | อาศัย. |
สุภคา | ๖๘. | นางงาม หญิงสวย. ตามอักษรว่า ถึงความเปนคนงาม (สุภ คา). |
สุรามร | ๒๘. | เทวดาผู้ไม่ตาย. |
เสาวภาค | ๑๘. | ส่วนแห่งสวรรค์ เสาวแห่งสวรรค์ (heavenly – M. M. Williams). |
เสาวรส | ๘๘. | รสแห่งสวรรค์. |
หยาว | ๕๕. | ฉาว อึง. |
อดิศัย | ๙. | สูงศักดิ์, ประเสริฐยิ่ง. |
อนุสนธิ์ | ๑๓๓. | สืบต่อ. |
อรพินท์ | ๑๒๕. | บัว, ดอกบัว. ใช้ในที่นี้เปนชื่อแห่งนาง โดยสมมติว่านางเปนดุจดอกบัว |
อรัณย์ | ๘๔. | คำนี้ คือ อรัญ นั่นแล เปนรูปสํสกฤต. |
อวนินทร์ | ๓๔. | พระเจ้าแผ่นดิน อวนิ แผ่นดิน. |
อัจกรับ | ๑๖๗. | โคมแขวนของโบราณชนิดหนึ่ง. |
อัมพุ | ๑๓๘. | น้ำ. อัมพุช ‘เกิดในน้ำ’ หมาย เปนบัวก็ได้ ปลาก็ได้. |
อัสสุ | ๑๓๘. | น้ำตา. |
อากูล | ๑๓๖. | ยุ่งเหยิง, วุ่นวาย. |
อานันท์ | ๔๑. | เปนที่เพลิดเพลิน. |
อุตบล | ๑๐. | คำนี้ คือ อุปฺปล ดอกอุบลนั่นแลเปนรูปสํสกฤต |
อุปเทศ | ๓๔. | ชี้แจง, แนะนำ |
อุโรช | ๓๖. | นม, ถัน. ตามอักษรว่าเกิดที่อก |