จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน

ตั้งแต่วัน ๔ ๑๒ฯ ๘ ค่ำ ปีมะโรง จ.ศ. ๑๒๓๐

(พ.ศ. ๒๔๑๑ รัชกาลที่ ๔)

ถึงวัน ๔ ๑๒ฯ ๑๒ ค่ำ ปีมะโรง จ.ศ. ๑๒๓๐

(พ.ศ. ๒๔๑๑ รัชกาลที่ ๕)

----------------------------

ณ วันขึ้น ๑๒ ค่ำเดือน ๘ พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าคัคณางคยุคล พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าสุขสวัสดิ์ ๑ พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ ๑ พระองค์เจ้าทองกองก้อนใหญ่ ๑ พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าเกษมศรีศุภโยค ๑ พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้ากนกวรรณ ๑ พระองค์เจ้า ๖ พระองค์นี้

^๑ ทรงพระชะฎา​เดินหน หม่อมเจ้าในกรมหลวงเทเวศร์ ๑ ในพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ^๒ กรมหมื่นอมเรนทรบดินทร์ ๓ องค์ ทรงชะฎาพอกเหมือนกัน แห่ทางถนนเจริญกรุง เลี้ยวมาทางถนนเฟื่องนคร แล้วขึ้นถนนบำรุงเมือง พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จออกทรงทอดพระเนตรกระบวนแห่บนพระที่นั่งสุทไธศวรรย์ แล้วเสด็จทรงพระราชยาน ขึ้นทอดพระเนตรบนพระที่นั่งไชยชุมพล เสด็จขึ้นบนพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ทรงผนวชเณรทั้ง ๑๐ องค์ ทรงถวายไทยทาน เวลาบ่าย ๒ โมงเสด็จขึ้น

ณ วันขึ้น ๑๔ ค่ำ เดือน ๘ เวลา ๓ โมงเช้า พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จมาทรงประเคนที่พระที่นั่งอนันตสมาคม สมโภชเทียนพระวษา เลื่อนพระราชโมลี ขึ้นเป็นพระโพธิวงษ์

^๓อยู่วัดดุสิต เลื่อนพระกระวีวงษ์เป็นพระเทพมุนี อยู่วัดราชนัดดา สัญญาบัตรใส่​กล่องงาตราบัวดวง ๑ ใส่ในพานแว่นฟ้า ๒ ชั้น ประดับกระจก เหมือนกันทั้ง ๒ องค์ ตั้งพระมหาทิมเปรียญ ๙ ประโยค วัดบวรนิเวศน์ เป็นพระอมรโมลี ตั้งพระมหาโห้เปรียญ ๔ ประโยค ขึ้นเป็นพระนิกรมมุนี อยู่วัดเทพธิดา โปรดพระราชทานท่านสององค์ ๆ ละ ๑๐๐ เฟื้อง พระอมรโมลี ๕๐ เฟื้อง พระนิกรม ๕๐ เฟื้อง เวลาย่ำเที่ยงเสด็จขึ้น เวลาบ่าย ๔ โมง มิสเตอ อาลบาสเตอร์ กงซุนอังกฤษ กับกงซุน ๖ นาย กลาสีเรือศรีมาแต่บ้านกงซุนอังกฤษที่ประทับท่าศาลต่างประเทศ มาเปลี่ยนหนังสือสัญญาอังกฤษแผนที่สยามกับอังกฤษต่อกัน ฝ่ายข้างตะวันตก แต่หนังสือสัญญายังขัดต่อความยังไม่แล้ว แผนที่นั้นประทับพระราชลัญจกรพระครุธพาหะ พระราชลัญจกรพระจอมเกล้า ตราเจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์ สมุหพระกลาโหม ดวงตราเป็นรูปพระคชสีห์ ตราท่านเจ้าพระยาภูธราภัย สมุหนายก ดวงตราเป็นรูปราชสีห์ ยิงสลุต ๒๑ นัด เชิญศุภอักษรขึ้นตั้งบนยานุมาศ มีกันฉิ่ง ๒ คู่ กลดคันยาวทองแผ่ลวดคัน ๑ กั้นศุภอักษรเจ้าเมืองกะลัคกะตา ชื่อเจ้าเมืองไวสรอยออกเนียเยเนรันอินเดีย ให้กงซุน ๖ นายคุมเข้ามา แผนที่เขตรแดนใส่โต๊ะเงินตั้งบนเสลี่ยงงา กั้นกลด มิสเตอ อาสบาสเตอร์ กงซุนอังกฤษขี่แคร่มีเก้าอี้้ตั้ง กงซุน ๔ นายขี่แคร่ ๒ นายขี่ม้า พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระภูษาปูมเขมร ทรงฉลองพระองค์แพรสีฟ้า ทรงสะพักสีนวล เสด็จออกพระที่นั่งอนันตสมาคม ทรงนั่งบนพระเก้าอี้้ตั้งบนพระแท่นถม เจ้าต่างกรมทรงฉลองพระองค์เข้มขาบ ข้าราชการฝ่ายทหารพลเรือนใส่เสื้อเข้มขาบอัตลัด เจ้าต่างกรมนั่งบนเบาะพับ ขุนผู้ใหญ่นั่งบนเบาะพับ มีแต่ทหารยืน ๒ แถว หน้าพระที่นั่งอนันตสมาคม มิสเตอ อาลบาสเตอร์ถวายศุภอักษรต่อพระหัตถ์ พระยาพิพัฒน์ทูลสวมชีพนำแขกเมือง ทรงข้อราชการอยู่ประมาณครู่หนึ่ง เสด็จขึ้น ขุนอังกฤษไปรับพระราชทานที่หอโภชนลิลาศ เวลาบ่าย ๕ โมงกลับไปที่อยู่

ณ วัน ๗ ๑๕ฯ ๘ ค่ำ เวลา ๓ โมงเช้าเสด็จออกพระที่นั่งอนันตสมาคม ทรงพระราชยานประทับเกย วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ทรงปรนนิบัติพระ จุดเทียนพระวษา ถวายพุ่มพระราชาคณะถานานุกรม แล้วเสด็จทรงพระราช​ยาน ออกทางประตูเทวาพิทักษ์ ประทับวัดพระเชตุพน ทรงจุดเทียนพระวษาทั้ง ๔ คด บนพระอุโบสถวิหารพระพุทธไสธาสน์ เสด็จขึ้นไปบนตำหนักกรมสมเด็จพระปรมานุชิต ทรงจุดเทียนบูชา ถวายพุ่ม เสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง

ณ วัน ๑ ๑ฯ ๘ ค่ำ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เวลา ๓ โมงเช้า เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงปรนนิบัติพระ สดับปกรณ์พระบรมอัฐิ พระอัฐิ เสด็จทรงพระราชยาน ออกทางประตู ๒ ชั้น ประทับเกยหน้าโรงลคร

^๔ เสด็จขึ้นบนพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ทรงเครื่องพระแก้วมรกตตามฤดู เสด็จทรงพระราชยาน เสด็จออกทางประตูวิเศษไชยศรี เสด็จทางสถลมารคขึ้นไปในพระบวรราชวัง ทรงจุดเทียนในพระที่นั่งพุทไธศวรรย์ ถวายพุ่มพระสิหิงค์ เสด็จไปประทับวัดบวรสถาน ​(บวรสถานสุทธาวาส) ขึ้นไปบนพระอุโบสถทรงจุดเทียนพระวษา เสด็จทรงพระราชยาน เสด็จออกจากพระบวรราชวัง เสด็จขึ้นพระบรมมหาราชวัง

ณ วัน ๒ ๒ฯ ๘ ค่ำ เวลา ๔ ทุ่มเศษ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จออกทางพระที่นั่งอนันตสมาคม ทรงพระราชยาน เสด็จทางสถลมารค ประทับวัดบวรนิเวศน์ ทรงนมัสการถวายพุ่มพระชินศรี เสด็จทรงพระราชดำเนินขึ้นบนพระเจดีย์ ทรงถวายพุ่ม เสด็จขึ้นไปนมัสการพระศาสดา ถวายพุ่ม ทรงพระดำเนินขึ้นบนตำหนักกรมหมื่นบวรรังษี ทรงถวายพุ่ม ทรงพระราชดำเนินไปตำหนักพระเจ้าลูกเธอทั้ง ๖ พระองค์ ถวายพุ่ม เวลา ๒ ยาม เสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง เวลาตี ๓ ยามเสด็จออกทางพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงพระราชยานประทับท่าราชวรดิษฐ์ ทรงเรือพระที่นั่งกลไฟ ชื่ออรรคเรศรัตนาสน์ ล่องน้ำขึ้นไปประทับวังจันทรเกษม

ณ วันแรม ๓ ค่ำ ทรงถวายพุ่มพระราชาคณะ ถานานุกรม ประทับอยู่ ณ เวลาตี ๒ ยาม เวลาโมงเช้าวันแรมสี่ค่ำ ถึงพระบรมมหาราชวัง

​ณ วัน ๕ ๕ฯ ๘ ค่ำ เวลา ๒ ทุ่มเศษ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จออกทางพระที่นั่งอนันตสมาคม ทรงพระราชยาน ประทับวังพระเจ้าน้องนางเธอพระองค์เจ้าสายสมร ทำแซยิดพระราชทาน พัดสดึงส์

^๕เท่าปี เงินเหรียญเท่าเดือน อัฐเท่าวัน เสด็จทรงประทับอยู่ยามเศษ เสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง

ณ วัน ๖ ๖ฯ ๘ ค่ำ เวลาทุ่มเศษ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จออกทางประตูสนามราชกิจ ทรงพระราชยาน ประทับท่าราชวรดิษฐ์ ทรงเรือพระที่นั่งกราบ เสด็จทางชลมารค ล่องน้ำไปประทับวังกรมหลวงวงษา เสด็จขึ้นบนพระราชวังเดิม พระราชทานเลตแซดนพเก้าวง ๑ ทองเท่าปี เงินเหรียญเท่าเดือน อัฐเท่าวัน ประทับอยู่จนเสวยแล้ว เวลา ๔ ทุ่มเสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง

ณ วัน ๔ ๑๑ฯ ๘ ค่ำ เวลา ๓ โมงเข้า ทรงปรนนิบัติพระ สดับปกรณ์ที่พุทธมณเฑียร วันสวรรคต ในพระบาท​สมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย พระราชทานเงิน พระเจ้าราชวงษ์เธอ กรมขุนราชสีห์ ๑๒ ชั่ง กรมหมื่นอดุลย์ ๑๐ ชั่ง กรมหมื่นภูวนัย ๕ ชั่ง กรมหมื่นเจริญผล ๓ ชั่ง รวม ๓๐ ชั่ง พระราชทานให้เป็นรางวัลทำการต่าง ๆ มีพระบรมราชโองการว่า ในพุทธมณเฑียรนี้ ทำบุญให้ทานเมื่อใด เป็นข้างหน้า ไม่ใช่เป็นข้างใน เจ้าจอมไม่ได้ไปมาได้ มีกำแพงขวางกั้นบังตาไว้ ถึงจะเดินไปเดินมาก็ไม่แลเห็นดอก อย่าให้พระบรมวงษานุวงษ์ ข้าทูลลอองธุลีพระบาทกลัวเกรงอะไรเลย ถึงหน้าเทศกาลเวลาทรงทำบุญให้ทานสิ่งหนึ่งสิ่งใด ให้พระบรมวงษานุวงษ์ ข้าทูลลอองธุลีพระบาทเข้ามาเถิด

ณ วัน ๖ ๑๓ฯ ๘ ค่ำ เวลา ๘ ทุ่มเศษ เพลิงไหม้ฝั่งฝากข้างโน้นในคลองบางหลวง หลังวัดสังขจาย ที่โรงกระจกเก่า ไหม้เรือนโรง ๓๐ หลังเศษ

ณ วัน ๒ ๑ฯ ๙ ค่ำ เวลา ๓ โมงเข้า พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จออกทางพระที่นั่งอนันตสมาคม ทรงพระราชยานประทับในพระบวรราชวัง เสด็จ​ขึ้นทางพระที่นั่งอิศราวินิจฉัย ทรงบาตร พระราชาคณะ พระองค์เจ้าในพระบวรราชวัง พระเจ้าลูกเธอทรงผนวชเณร หม่อมเจ้าพระหม่อมเจ้าเณร ทรงพระราชอุทิศกุศลถวายพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เวลาบ่ายโมงเสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง

ณ วัน ๔ ๓ฯ ๙ ค่ำ เสด็จออกพระที่นั่งอนันตสมาคม ทรงปรนนิบัติพระ กรมหมื่นบวรรังษี เจ้าพระเจ้าเณร แล้วอาลักษณ์อ่านคำประกาศเหมือนอย่างทุกปี ทรงถวายตั๋วปิยวัต (กัปปิยวัตร) กรมหมื่นบวรรังษี เจ้าพระเจ้าเณร แล้วแจกชีพ่อพราหมณ์ เวลาบ่าย ๓ โมงเสด็จขึ้น

ณ วัน ๖ ๕ฯ ๙ ค่ำ เวลาบ่าย ๔ โมง พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จออกทางพระที่นั่งอนันตสมาคม ทรงพระราชยาน เสด็จทางถนนบำรุงเมือง เสด็จทางสถลมารค ประทับพลับพลาเมรุวัดสระเกศ พระราชทานฝักแคศพหม่อมเจ้าศีลวราลังการ ศพนายเอกบุตรพระยาเพ็ชร์พิไชย ขุนทอง ศพพระนมในพระบวรราชวัง โปรดให้มีโขน หุ่น หนัง ต้นกัลปพฤกษ์​สองต้นๆ ละ ๕ ตำลึง เวลา ๕ โมงเย็น เสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง

ณ วัน ๒ ๘ฯ ๙ ค่ำ หลวงสรสำแดงฤทธิ์ ชื่อรอด ผูกคอตาย

ณ วัน ๖ ๑๒ฯ ๙ ค่ำ เวลาบ่าย ๓ โมง พระเจ้ากรุงฝรั่งเศส อำเปรอ ให้มองซิเออร์ ครอศ กงซุนฝรั่งเศสกับออฟิซเซอร์ เชิญพระราชสาส์น คุมเครื่องมงคลราชบรรณาการ เข้ามาทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวาย โปรดให้จัดเรือเอกชัย พานทองสองชั้นใส่พระราชสาส์นตั้งบนบุษบก เรือศรีสองลำกงซุนขี่ กับออฟิซเซอร์บาดหลวงฝรั่งเศส มีเรือศรีแห่พระราชสาส์นสิบคู่ กลองชนะประโคมมโหระทึกปี่พาทย์ แห่มาจอดที่ศาลต่างประเทศ

^๖ ยิงสลุตคำนับพระราชสาส์น ๒๑ นัด ทหารสำหรับเรือรบมองซิเออร์ ครอศ กงซุนฝรั่งเศสโหลหนึ่ง มีแตรเป่านำหน้าคนหนึ่ง เชิญพระราชสาส์นขึ้นตั้งบนยานุมาศ ​กระบวนแห่มีธงมังกร ตำรวจนำมัดหวายสองแถว เครื่องสูงสำรับ ๑ กลดโหมดกั้นพระราชสาส์น ปี่พาทย์สำรับ ๑ มโหระทึก กลองชนะ ทหารม้าใส่เสื้อเกราะสี่คู่ ทหารไทยแห่นำหน้า ทหารแตรสำรับหนึ่ง มองซิเยอร์ ครอศ กงซุนขี่รถฝรั่ง ออฟิซเซอร์สองนายขี่รถที่สอง ตัวกงซุนฝรั่งเศสที่เข้ามาอยู่ใหม่ขี่แคร่ มีเก้าอี้้ตั้งกั้นสัปทน บาตหลวงสี่นาย ออฟิซเซอร์รองสิบคน ขี่ม้าบ้าง ขี่แคร่บ้าง ตั้งแต่ศาลต่างประเทศขึ้นมาจนป้อมสันจรใจวิง แต่งตัวใส่เสื้อเสนากุฏถือเครื่องอาวุธต่าง ๆ ยืนสองข้างแถวถนน ช้างยืนหน้าพระที่นั่งพุทไธศวรรย์เจ็ดช้างในพระบรมมหาราชวัง ช้างยืน ม้ายืน ที่แท่นข้างนอกหน้าพระที่นั่งอนันตสมาคม ผูกพระยาช้างแต่งด้วยเครื่องทองคำ เกยที่ประตูตั้งพระที่นั่งพุดตาน มีกลองชนะเงินทอง แตรสังข์มโหระทึกประโคมเวลาเสด็จออก เจ้าต่างกรมพระเจ้าลูกยาเธอ ทรงผ้าลายเขียนทอง ฉลองพระองค์อย่างน้อยสรบับ ฉลองพระองค์ครุยข้างนอก ตั้งเครื่องยศครบ เจ้าต่างกรมพระเจ้าลูกยาเธอนั่งบนเบาะพับ ขุนนางมหาดไทยกระลาโหม นุ่งสมปักลาย ใส่เสื้อเข้มขาบ ​ใส่เสื้อครุยข้างนอก ตั้งเจียดเงินพานทอง ท่านเสนาบดีผู้ใหญ่จัตุสดมภ์ นั่งบนเบาะพับ ตั้งเครื่องสูงหักทองขวางบนพระที่นั่งอนันตสมาคม พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระภูษาเขียนทองพื้นเขียว ทรงฉลองพระองค์ตาดอย่างน้อย ทรงฉลองพระองค์ครุยข้างนอก ทรงฉลองพระบาททองคำ เสด็จขึ้นประทับบนพระที่นั่งเศวตฉัตร มองซิเยอร์ ครอศ เชิญพระราชสาส์นขึ้นไปตั้งบนโต๊ะหน้าพระที่นั่ง พระยาพิพัฒน์โกษาทูลสวมชีพบอกแขกเมือง เข้ามาเฝ้าทูลลอองธุลีพระบาท ๑๗ คน ของถวาย ขวด-ถ้วยเขียนทองคู่หนึ่ง ไม่เขียนทองคู่หนึ่ง หีบเครื่องเข้าแฟหีบหนึ่ง ปืนหีบหนึ่ง แกระหกแกระ เสด็จลงจากพระที่นั่งเศวตฉัตร ประทับบนพระเก้าอี้ตั้งบนพระแท่นถม มองซิเออร์ครอศถวายพระราชสาส์นต่อพระหัตถ์ พระเจ้าอำเปรอฝรั่งเศส ขอเปลี่ยนกงซุนใหม่ เวลา ๕ โมงเสด็จขึ้น ฝรั่ง ๑๗ คน มารับพระราชทานของเลี้ยง หอโภชนลิลาศ แล้วก็กราบถวายบังคมลากลับลงไปอยู่ที่อยู่บ้านกงซุนฝรั่งเศส

​ณ วัน ๕ ๓ฯ ๙ ค่ำ เวลา ๓ โมงเช้า พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชยานออกทางประตูสนามราชกิจ ประทับท่าราชวรดิษฐ์ เสด็จลงไปในเรือกำปั่นไฟ ชื่ออรรคเรศรัตนาสน์ ทรงปรนนิบัติพระราชาคณะ พระสงฆ์ประน้ำมนต์รอบเรือพระที่นั่ง เสด็จประทับอยู่จนเวลาย่ำเที่ยง เสด็จขึ้นพระบรมมหาราชวัง ครั้นถึงเวลา ๕ ทุ่ม พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้า เสด็จออกทางพระที่นั่งอนันตสมาคม เสด็จทรงพระที่นั่งรถฝรั่ง เสด็จทางสถลมารค เสด็จทางถนนบำรุงเมือง แล้วเสด็จทางถนนเฟื่องนคร แล้วประทับในพระอุโบสถวัดบวรนิเวศน์ ทรงนมัสการพระชินศรี ทูลลาจะเสด็จไปทะเล เสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง ประทับวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เสด็จขึ้นบนพระอุโบสถ ทรงจุดเทียนนมัสการทูลลาพระแก้วมรกต แล้วเสด็จขึ้น

ณ วัน ๖ ๔ฯ ๙ ค่ำ เวลา ๓ โมงเช้า พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จออกทางพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย เสด็จทรงพระราชยาน พระสงฆ์มหานิกาย สมเด็จ​พระพุทธโฆษาจารย์

^๗ พระราชาคณะพร้อมกัน บนพระที่นั่งดุสิดาภิรมย์ถวายชยันโต เสด็จประทับท่าราชวรดิษฐ์ ขึ้นบนพระที่นั่งชลังคพิมาน ถวายตาลปัตเลื่อนพระสงฆ์ธรรมยุติกาพร้อมกัน กรมหมื่นบวรรังษี เป็นประธาน เสด็จลงเรือพระที่นั่งกลไฟอรรคเรศรัตนาสน์ ยิงปืน ๓ นัด กรมหมื่นบวรรังษีถวายชยันโต เสด็จทางชลมารคล่องน้ำลงไป บรรดาวัดที่อยู่ริมแม่น้ำ ลงมาถวายชยันโตทุกพระอาราม ตั้งแต่กรุงเทพลงไปจนถึงเมืองสมุทรปราการ เวลาบ่าย ๓ โมงประทับเรือพระที่นั่ง หาดฝั่งทางเพ็ชรบุรีตรงเกาะจาน เสด็จขึ้นบนพลับพลาประทับอยู่ มีพระบรมราชโองการ กับพระยาเทพวรชุน^๘ บรรดาคนที่มาทำพลับพลาไข้เจ็บเป็นอย่างไรบ้าง พระยาเทพวรชุนกราบบังคมทูลว่าจับไข้มากแล้ว เสด็จลงในเรือพระที่นั่ง ถอยไปประทับอยู่ที่ท่ามะนาว แล้วมีพระราชหัตถเลขา เข้ามาถึงพระเจ้า​น้องยาเธอ กรมหลวงวงษาธิราชสนิท ว่าเสด็จยังไม่ได้ขึ้นบนพลับพลา ถอยมาจอดอยู่ที่ท่ามะนาว ๆ นี้ แต่ครั้งแผ่นดินสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ในพระบวรราชวังเสด็จยกมาตีพม่าประทับอยู่ที่นั้น โปรดให้เงิน ๑ บาท ข้าวคนละ ๑๐ ทนาน พระราชทานคนที่นอนกองรักษาในพระบวรราชวัง ชั้นนอก ใน กลาง เป็นคน ๓๐๐๐ เศษ

ณ วัน ๘ฯ ๙ ค่ำ เสด็จถอยเรือพระที่นั่งประทับหาดหน้าเกาะจาน เสด็จประทับแรมบนพลับพลา

ณ วัน ๑๓ฯ ๙ ค่ำ ทรงปรนนิบัติพระสงฆ์สมภารวัดคลองวาน ฉันแล้วถวายไตรไทยทานของต่าง ๆ

ณ วัน ๑๔ฯ ๙ ค่ำ ทรงปรนนิบัติพระกรมหมื่นบวรรังษี พระราชาคณะถานาฯ คอเวอร์แมนต์ฝรั่งเศส มาเรือรบ ยิงสลุต ๒๑ นัด ฝ่ายสยามยิงรับ ๒๑ นัด ทหารแม่นปืนใหญ่ยัดปืน สากอยู่ในลำปืนไม่ได้ชักออกก่อน ยิงออกไปแขนขาดทั้ง ๒ ข้าง ตายคน ๑ เจ้าเมืองสิงคโปร์อังกฤษ ยิงสลุตคำนับ ๒๑ นัด ทหารผู้ยิงตกน้ำตายคน ๑ ฝ่ายสยามยิงสลุตรับ ๒๑ นัด

​ณ วัน ๓ ๑ฯ ๑๐ ค่ำ ๔ โมงเช้า กับ ๕ มินิต สุริยอุปราคาจับทิศพายัพค่อนอุดร จับจนหมดดวงมืดอยู่บาทนาฬิกา พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สรงน้ำมุรธาภิเสก แจกเงินเจ้าต่างกรม ข้าราชการที่ตามเสด็จคนละ ๘ ตำลึงอย่างมาก อย่างน้อยคนละ ๑ สลึง แต่บรรดาตามเสด็จไปครั้งนี้ ในกรุงเทพพระมหานคร สุริยอุปราคา ๔ โมง กับ ๓ บาท จับทิศพายัพค่อนข้างอุดร จับ ๔ ส่วนเหลืออยู่ส่วน ๑ บ่ายโมง ๑ โมกขบริสุทธิ์ที่กรุงเทพ เกาะจานพร้อมกัน แต่ในกรุงเทพเห็นดาวพระศุกร์ แต่ที่เกาะจานเห็นดาวพระศุกร์ ดาวพระพฤหัส และดาวพระเสาร์ พระอาทิตย์เมื่อยังไม่ได้จับ ทรงกลดที่กรุงเทพก็เห็น ที่เกาะจานก็เห็นเหมือนกับในกรุงเทพมหานคร พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงเทเวศร์ และกรมหลวงวงษา ๒ พระองค์ แจกเงินทั้งข้างหน้าข้างใน อย่างมากองค์ละกึ่งตำลึง อย่างน้อยเฟื้อง ๑ ที่พลับพลาเกาะจาน เวลากลางคืน โปรดให้มีลครผู้หญิงข้างในให้แขกเมืองดู

ณ วัน ๔ ๒ฯ ๑๐ ค่ำ เวลา ๕ โมงเช้า เสด็จลงเรือพระที่นั่ง ทอดพระเนตรเห็นหลวงนายเดช นายชิต นายขัน ​และนายพินัย ๔ คน เล่นไพ่ตองบนเรือพระที่นั่ง ไม้ธารพระกรตี หลวงนายเดช มีพระบรมราชโองการ สั่งพระยาสุรวงษ์ไวยวัฒน์ ให้เอาตัวหลวงนายเดช นายชิด นายขัน และนายพินัย ใส่เรือหลวงไปปล่อยเสียที่ท่ามะนาว โปรดให้พระยาบำเรอภักดิ์

^๙ ชำระใครเล่นไพ่ตองในเรือพระที่นั่งบ้าง พระยาบำเรอภักดิ์ชำระได้ตัว จมื่นราชานุบาล นายสุดจินดา นายพลพัน หม่อมศรี นายเสน่ห์ รองเสน่ห์ ปลัดกรมชาวที่ขุนสุวรรณในกรมอาลักษณ์ นอกกว่านั้นยังอีกหลายคน รวม ๒๒ คน

ณ วัน ๖ ๔ฯ ๑๐ ค่ำ เรือพระที่นั่งทอดท่าหน้าราชวรดิษฐ์ เวลาบ่ายโมง ๑ เสด็จขึ้นประทับพระที่นั่งราชกิจวินิจฉัย มีพระบรมราชโองการกับพระยาภัยรณฤทธิ์

^๑๐ เอาตัวขุนพินิจ กำนันแสงต้นไปลงพระราชอาชญาเฆี่ยน ๓๐ ที สำหรับ (ในฐานะที่เป็น) นายไพ่ไห้ข้าราชการเล่นในเรือพระที่นั่ง เวลาบ่าย ๒ โมงเสด็จขึ้นบนพระบรมมหาราชวัง เสด็จพระราชดำเนิน เสด็จไปทางชลมารคประพาสทะเล ประทับแรมอยู่ถึง ๑๕ วัน

​ณ วัน ๗ ๕ฯ ๑๐ ค่ำ โปรดให้เอาท้าวสมศักดิ์ ท้าวทรงกันดาน ท้าวโสภา

^๑๑ รับสั่งถามถึงเรื่องสูรย์ กราบทูลเล่อเท่อ โปรดให้ออกมาขัดหินที่พระที่นั่งสราญรมย์ พวกที่เล่นไพ่ ๒๒ คน โปรดให้ขัดหินที่พระที่นั่งสราญรมย์ เวลา ๕ โมงเช้าเสด็จออกพระที่นั่งอนันตสมาคม มีพระบรมราชโองการ ถามพระโหรา^๑๒ สูรย์จับมากหรือจับน้อยสักเท่าใด พระโหรากราบทูลพระกรุณาว่า ยังเหลืออยู่ ๔-๕ นิ้ว รับสั่งว่าใครขึ้นไปวัดได้ข้างบนโน้น มีพระบรมราชโองการกับพระยาภูบาล ให้เอาลูกประคำใส่พระโหรา แล้วเสด็จขึ้น เวลาทุ่มเศษเสด็จลง ที่พุทธนิเวศน์พระสงฆ์ ๑๐ รูปสวดพระพุทธมนต์ มีพระบรมราชโองการถามพระพรหมมุนี^๑๓ พระอมรานุรักขิต^๑๔ ว่าได้ถามพระ​ได้เห็นสูรย์เป็นอย่างไรบ้าง พระพรหมมุนี และพระอมรานุรักขิต ถวายพระพรว่า ยังไม่ได้ถาม รับสั่งว่าแต่เท่านี้ก็ไม่ถามให้รู้ ไล่ออกมาเสียจากพระบรมมหาราชวังทั้ง ๒ องค์ แล้วก็ทรงฟังสวดพระพุทธมนต์

ณ วัน ๑ ๖ฯ ๑๐ ค่ำ เวลา ๓ โมงเข้า ทรงขึ้นที่พุทธมณเฑียร มีลครบวงสรวงสมโภชพระที่นั่ง เวลา ๒ ทุ่มเศษ เณรลูกศิษย์พระครูวัดอรุณราชวราราม ลงมาซื้อของที่ตลาดวัดอรุณ นายเจิมและนายจันทร์ ๒ คน เข้าแทงด้วยมีดกะลาป๋า ใต้ซี่โครงตลอดขึ้นมาถึงไหปลาร้า พระมายกเยาลูกศิษย์ขึ้นไปบนกุฏิ พูดอยู่ได้ประมาณครู่หนึ่งสิ้นใจตาย

ณ วัน ๓ ๘ฯ ๑๐ ค่ำ เวลา ๓ ยามเศษ เกิดเพลิงไหม้ที่เชิงสพานช้าง หน้าบ้านพระยาเพ็ชร์พิไชยศรี ตรงถนนข้าม เรือนฝาจาก ๒ ห้องหลัง ๑

ณ วัน ๔ ๙ฯ ๑๐ ค่ำ เวลา ๒ ทุ่มเศษ เจ้าจอมอินทร์ประสูติ เป็นอยู่ประมาณครู่สิ้นพระชนม์

ณ วัน ๕ ๑๐ฯ ๑๐ ค่ำ เวลา ๓ โมงเช้า พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้า ฯ เสด็จออกพระที่นั่งอนันตสมาคม ​ทรงพระราชยาน เสด็จประทับวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เสด็จขึ้นบนพระอุโบสถ ทรงปรนนิบัติพระสงฆ์ ๑๐ รูป มีโขนที่หน้าพระที่นั่งไชยชุมพล เวลา ๕ โมงเสด็จขึ้น

ณ วัน ๓ ๑๕ฯ ๑๐ ค่ำ พระบริบูรณ์ใช้ให้พวกจีนกับพวกหมาต๋ามาจับฝิ่นที่โรงก๊วนหน้าวัดสัมพันธวงศ์ พวกหมาต๋าเอาปืนยิงจีนตาย ๓ คน จีนที่รักษาโรงก๊วนจุดไฟเผาโรงก๊วน ไหม้ตั้งแต่ริมน้ำฟากข้างเหนือตึกหลวง มาจนถึงตึกแถวหลวงหน้าวัดสัมพันธวงศ์ ผู้หญิงอยู่ไฟ ๆ เผาตายอีกคน ๑ เกิดเพลิงไหม้เวลา ๒ โมงเช้า

ณ วัน ๑๐ฯ ๙ ค่ำ น้ำหลากมาแต่เหนือสีแดงเหมือนสีดินแดงจาง ๆ จนขึ้น ๘ฯ ๙ฯ ๑๐ ค่ำ

ณ วัน ๗ ๑๐ฯ ๑๐ ค่ำ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯ ทรงพระประชวร ปวดพระเจ้า เมื่อยพระองค์ ทรงพระกันสะ ทรงจับเป็นคราว ๆ ทรงจับเชื่อมมัวประมาณ ๕-๖ วัน

ณ วัน ๔ ๑ฯ ๑๐ ค่ำ ปวดมวนพระนาภี จับสั่น พระบังคนเบาจืดบ้าง กร่อยบ้าง วันละ ๙-๑๐ ครั้ง พระ​บังคนหนักเป็นมันมอกมัว ลางครั้งเป็นพระเสมหะ เป็นพระโลหิต เป็นสายๆครั้งละ ๑-๒-๓ ครั้งบ้าง เสวยพระโอสถสรรพคุณไม่ให้เจือซึ่งของร้อน เชื่อมมัวปวดพระนาภีเป็นกำลัง พระกระยาเสวยได้เวลาละ ๑๐ – ๑๕ ฉลองพระหัตถ์บ้าง เป็นพระโรคใหญ่ เจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์สั่งให้รักษาพระบรมมหาราชวัง ประจำซองมากเข้ากว่าตามธรรมเนียมถึง ๒ เท่า

ณ วัน ๒ ๑๓ฯ ๑๐ ค่ำ เวลา ๓ โมงเช้า เจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์

^๑๕ เจ้าพระยาภูธราภัย^๑๖ ไปให้ข้าราชการถือน้ำพระพิพัฒน์ที่ในพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เจ้าต่างกรมยังไม่ได้ตั้งกรม หม่อมเจ้า หม่อมหลวง ทรงผ้าตามธรรมเนียม คาดแพรสีนวล พร้อมกันที่พระที่นั่งอนันตสมาคม มีพระบรมราชโองการให้พระเจ้าลูกเธอ พระองค์โสมาวดีศรีวรราชกัลยา เชิญพระแสงฝักไม้แก้วขึ้นตั้งบนพระแท่นถม เจ้าต่างกรม ยังไม่ได้รับกรม ​หม่อมเจ้า ขุนนาง ฝ่ายทหารพลเรือน พร้อมกันกราบถวายบังคม เจ้าต่างกรม ยังไม่ได้ตั้งกรม หม่อมเจ้า เสวยน้ำพระพิพัฒน์ เจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์ ว่าที่สมุหพระกลาโหม ว่า ซึ่งทรงพระประชวรพระอาการก็ยังทรงอยู่ จึงปรึกษากรมหลวงวงษาธิราชสนิท กรมขุนวรจักรานุภาพ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมขุนบำราบปรปักษ์ เจ้าพระยาภูธราภัย ผู้สำเร็จราชการในกรมมหาดไทย เจ้าพระยายมราช^๑๗ ว่าที่ราชอาณาจักร ของสมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัว ใหญ่กว้างเป็นอันมาก ซึ่งภัยอันตรายต่าง ๆ ควรที่เราจะต้องรักษาพระเจ้าลูกยาเธอ สมเด็จเจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานารถ เป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์ใหญ่ควรจะให้ไปล้อมวงรักษาไว้ พระยาสิงหราชฤทธิ์ไกร^๑๘ พระยาภัยรณฤทธิ์^๑๙ พระจำนงค์สรไกร^๒๐ จางวางทหารในพระบวรราชวัง ไป​นอนประจำซองรักษาสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานารถ แล้วจุกช่องล้อมพระบรมมหาราชวัง ชั้นใน ชั้นกลาง และชั้นนอกเพิ่มขึ้นอีกสองเท่า

ณ วัน ๖ ๒ฯ ๑๑ ค่ำ พระอาการพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบังคนหนักสีเหลืองอ่อน พระกระยาเสวยได้ถ้วยฝาขนาดน้อยบ้าง พระอาการค่อยคลายขึ้น

ณ วัน ๑ ๔ฯ ๑๑ ค่ำ เวลายามเศษ ฝนตกห่าใหญ่ สายอสุนีบาตลงเสาข้างป้อมอินทรังสรรแห่งหนึ่ง ลงที่ในพระบรมมหาราชวัง ตำหนักเจ้าจอมมารดาพิมแห่งหนึ่ง ตำหนัก ๙ ห้องริมพระมหา...........ด้านตะวันตกแห่งหนึ่ง ลงที่บ้านพระยาราชมนตรีแห่งหนึ่ง ลงที่หอนั่งบ้านพระวิสูตรโยธามาตย์

^๒๑แห่งหนึ่ง ลงที่สามสร้างเมรุวัดอรุณแห่งหนึ่ง ฝั่งฟากข้างโน้น

ณ วัน ๘ฯ ๑๑ ค่ำ พระราชวรวงษ์เธอ กรมขุนราชสีหวิกรม ประชวรพระโรคไข้ป่า ได้ ๒๕ วัน เวลาบ่าย ​๕ โมงเศษ สิ้นพระชนม์ พระชันษาได้ ๕๓ ปี โปรดให้ใส่โกศลังกา พระศพอยูที่บ้านพระยาราชมนตรี

ณ วัน ๖ ๙ฯ ๑๑ ค่ำ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เวลาบ่าย ๕ โมงเศษ ทรงพระอาเจียนเป็นพระโลหิตครั้งหนึ่ง เวลา ๓ ยาม ทรงพระบังคนหนักเป็นพระโลหิตสดบ้าง เหมือนศรีษะกุ้งเน่าบ้าง ประมาณ ๒-๓ ขัน พระวาโยกำเริบให้ระทวยพระทัย มีพระบรมราชโองการกับพระเจ้าลูกเธอองค์โสมาวดี ให้จัดธูปเทียนเครื่องนมัสการไปทูลลาพระแก้วมรกต กับพระบรมอัฐิ หีบพระธำมรงค์หีบหนึ่ง พระมหาสังวาลย์องค์หนึ่ง ให้ถวายพระพุทธรัตน์จักรพรรดิวิมลมณีมัย (พระพุทธบุษยรัตนจักรพรรดิพิมลมณีมัย) กับเงินพระเจ้าลูกยาเธอที่ยังไม่ได้เงินแจก มีพระบรมราชโองการสั่งกับพระเจ้าลูกเธอ พระองค์ยิ่งเยาวลักษณ์ ให้แจกองค์ละ ๒๐๐ ชั่ง กับทององค์ละ ๕ ชั่ง พระเจ้าลูกเธอแต่บรรดาที่ยังไม่ได้วังนั้น โปรดให้แจกเงินองค์ละ ๓๐ ชั่ง เสวยพระกระยาเสวยได้ ๔ ฉลองพระหัตถ์ กุ้งสงขลาตัวหนึ่ง ส้มกระรังกานูกลีบหนึ่ง พระอาการทรุด

​ณ วัน ๒ ๑๑ฯ ๑๑ ค่ำ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จัดของไปพระราชทานสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ กรมขุนพินิตประชานารถ ได้พระประคำสายหนึ่ง พระธำมรงค์สี่องค์ กรมหลวงเทเวศร์ ได้พระธำมรงค์สององค์ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงวงษา ได้พระกล่องประดับเพ็ชรองค์หนึ่ง พระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนวรจักรานุภาพ ได้พระแสงประดับเพ็ชรองค์หนึ่ง ตลับประดับเพ็ชรองค์หนึ่ง สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมขุนบำราบปรปักษ์ ได้กล่องนากมีเครื่องตะบันในนั้นพร้อม ท่านเจ้าพระยาศรีสุรวงศ์ ได้หีบเขียนหนังสือกาหลั่ยเงินราคา ๑๐๐ ชั่ง พระราชทานให้เป็นมรดก หลวงทิพจักษุ ได้พระราชทานเงิน ๒ ชั่ง พระประเสริฐจางวางหมอในพระบวรราชวัง ได้พระราชทานเงิน ๒ ชั่ง ขุนราชวโรสถ ได้พระราชทานเงิน ๑๕ ตำลึง พระองค์รักษาจางวางหมอนวดในพระบวรราชวัง ได้พระราชทานทองคำแห่ง ๑ หลวงราโช

^๒๒ ได้พระราชทานทองคำแท่ง ๑ และเงินอีก ๑ ชั่งกับ ๕ ตำลึง มีพระบรมราชโองการให้จัดเทียนเท่า​พระชันษาไปถวายพระพุทธรูปพระอาราม ดอกไม้ธูปเทียนลาพระราชาคณะที่คุ้นเคยมาแต่ก่อน มีพระราชหัตถเลขาขอให้มีความสุขไปในภพหน้า

ณ วัน ๓ ๑๓ฯ ๑๑ ค่ำ พระราไชยได้ถวายพระโอสถไพรเสกกับเกลือแต่เวลาตี ๑๑ มาจนเวลา ๓-๔ โมงเช้า แน่นที่พระอุระค่อยถอยลงไปบ้าง เสวยกระยาต้มได้ ๔ ฉลองพระหัตถ์ ซุบได้ถ้วยฝาขนาดน้อย แป้งจี่ได้ ๗ วง พระบังคนเบาครั้งหนึ่ง พระอาการค่อยประทังขึ้น

ณ วัน ๔ ๑๔ฯ ๑๑ ค่ำ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระโรคแน่นเฟ้อลงพระบังคนถึงอติสาร เวลาพลบทรงแต่งเป็นบาลี ส่งให้พระอาลักษณ์ไปถวายพระราชาคณะราชบัณฑิตย์ พระอาการทวีมากขึ้น

ครั้นถึง ณ วัน ๕ ๑๕ฯ ๑๑ ค่ำ เวลายามหนึ่ง กับ ๖ บาท พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จสวรรคต มีอัศจรรย์อยู่หลายอย่าง เป็นสายลงมาแต่อากาศ สีเหมือนสีเมฆ ลงมาจับแต่ที่พระที่นั่งภาณุมาศจำรูญ ฝนตกมืดอยู่ถึง ๗-๘ วัน เมื่อเวลาจะสวรรคตหมอกมากมืด​อยู่ถึง ๕ ทุ่มเศษ ทรงพระประชวรเดือน ๑ กับ ๖ วัน อยู่ในราชสมบัติ ๑๗ ปี กับ ๖ เดือน ๑๕ วัน ถ้าจะคิดเป็นปี ๑๘ ปี

ท่านเจ้าพระยาศรีสุริวงษ์ปรึกษา กรมหลวงเทเวศร์ กรมหลวงวงษา กรมขุนวรจักร์ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนบำราบปรปักษ์ กรมหมื่นบวรรังษี พระราชาคณะ กรมหมื่นพร้อมกันหลายพระองค์ ท่านเจ้าพระยาภูธราภัย เจ้าพระยายมราช เจ้าพระยามุขมนตรี

^๒๓ พระยาสุรวงษ์ไวยวัฒน์ ขุนนางข้าราชการพร้อมกัน ว่าบัดนี้ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จสวรรคตล่วงไปแล้ว พระราชอาณาจักรทั่วประเทศเขตรนิคมชนบทกว้างขวางมีเมืองขึ้นออกเป็นอันมาก ไม่เห็นเจ้าพระองค์หนึ่งพระองค์ใดที่จะปกป้องพระประยุรวงษ์ ทั้งข้าทูลลอองธุลีพระบาทสมณพราหมณาจาริย์ อาณาประชาราษฎรจะได้อยู่เย็นเป็นสุขทั่วอาณาจักร เห็นพร้อมกันเชิญพระบาทบรมนารถบรมบพิตร สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานารถ ขึ้นเถลิงศิริราชสมบัติ เป็นบรม​กษัตริย์ในแผ่นดินสยามพระองค์ใหญ่ พระชนมายุได้ ๑๖ พระวษา จงอาราธนาพระบวรวงษ์เธอ กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ ขึ้นเป็นพระเจ้าแผ่นดินที่สอง กรมหมื่นบวรรังษี กรมหลวงเทเวศร์ ท่านเจ้าพระยาภูธราภัยเห็นพร้อมกัน พระราชาคณะถวายชยันโต ๙ จบ พระราชาคณะ ๔๐ รูปเข้าสดับปกรณ์ พระบรมศพบนพระที่นั่งภาณุมาศ ท่านเจ้าพระยาศรีสุริวงษ์ สั่งเจ้าพระยามุขมนตรีให้ขึ้นไปล้อมวงรักษาที่พระราชวังเดิม^๒๔ พระบวรวงษ์เธอ กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ

ณ วัน ๖ ๑ฯ ๑๑ ค่ำ เวลา ๔ โมงเช้า พระบวรวงษ์เธอ กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ ตำรวจในกรมถือหวายมัดนำเสด็จ ๑๐ คู่ เสด็จลงมาจากพระราชวังเดิม ทางสถลมารค ประทั่บบนพระที่นั่งอนันตสมาคม ท่านเจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์ไปเชิญเสด็จ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานารถ เสด็จประทับอยู่ตำหนักสวนกุหลาบ เชิญเสด็จให้ขึ้นมาสรงน้ำพระบรมศพ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิต​ประชานารถ ประชวรพระโรคไข้จับค่อยคลายขึ้นแล้ว แต่ยังทรงดำเนินไม่ถนัด ทรงพระราชยาน เจ้ากรมปลัดกรม พระตำรวจ ขัดดาบสพายแล่ง แห่เสด็จมาประทับถึงบันไดพระที่นั่งอนันตสมาคม ทรงพระเก้าอี้เชิญขึ้นมาประทับในพระที่นั่งอนันตสมาคม เจ้าต่างกรมยังไม่ได้ตั้งกรม หม่อมเจ้า ข้าราชการฝ่ายทหารพลเรือน กราบถวายบังคม แล้วทรงพระเก้าอี้เชิญขึ้นไปบนพระที่นั่งภาณุมาศจำรูญ ทรงสรงน้ำพระบรมศพ แล้วทรงมอบการที่จะทรงเครื่องพระบรมศพให้สมเด็จเจ้าฟ้ากรมขุนบำราบปรปักษ์ เจ้าต่างกรมยังไม่ได้ตั้งกรม หม่อมเจ้า พากันขึ้นไปสรงน้ำพระบรมศพ เจ้าพนักงานภูษามาลา ทรงเครื่องพระบรมศพอย่างแต่ก่อนมา เชิญพระบรมศพขึ้นใส่ในพระลองเงิน สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมขุนบำราบปรปักษ์ ถวายพระมหากฐินใหญ่ ทรงพระบรมศพ เสด็จลงจากพระที่นั่ง เสด็จไปประทับพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย เชิญพระบรมศพออกจากประตูสนามราชกิจ ตั้งบนพระยานุมาศสามคาน พระเจ้าลูกเธอพระองค์คัคณางคยุคล พระองค์ทวีถวัลยลาภ ทรงผ้าลาย​เขียนทอง พื้นขาว ทรงฉลองพระองค์ครุย ขึ้นประคองพระโกศพระบรมศพ

^๒๕ เจ้ากรม ปลัดกรม พระตำรวจ ขัดดาบสพายแล่งแห่สองสาย ข้างในตำรวจถือหอกสองสาย มีเทวดาคู่แห่สองร้อยคน กลองชนะเงินทองสามสิบคู่ มโหระทึกนำเสด็จคู่หนึ่ง แตรสังข์เครื่องสูงครบตามอย่างกษัตริย์ เชิญขึ้นตั้งบนพระที่นั่งดุสิตมหาประสาท ข้างในมีนางร้องไห้ทุกเวลาประโคม เจ้านาย ข้าราชการ ราษฎรทั่วพระราชอาณาจักรโกนผม

สิ้นพระบรมศพแต่เท่านี้

​เวลายามเศษ กรมหลวงเทเวศร์ เจ้าต่างกรม พระองค์เจ้าพร้อมกัน ท่านเจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์ ท่านเจ้าพระยาภูธราภัย ขุนนางฝ่ายทหารพลเรือนพร้อมกันเข้าไปที่พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ถวายสัตยานุสัตย์ต่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานารถ ต่อสมเด็จพระเจ้าหลานเธอ กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ ทั้งสองพระองค์

ณ วัน ๗ ๒ฯ ๑๑ ค่ำ เวลา ๔ โมงเช้า สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ เจ้ากรม ปลัดกรม พระตำรวจ ในพระบวรราชวังแห่เสด็จลงมาทางสถลมารค ประทับพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย เจ้าต่างกรมยังไม่ได้ตั้งกรม หม่อมเจ้า หม่อมหลวง ถือน้ำที่พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย จนเวลาบ่าย ๒ โมงเศษ ข้าราชการฝ่ายทหารพลเรือน ถือน้ำในโบสถ์วัดพระศรีรัตนศาสดาราม สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ เสด็จกลับไปพระราชวังเดิม

ณ วัน ๖ ๘ฯ ๑๑ ค่ำ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานารถ มีรับสั่งกับท่าน​เจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์ ทรงพระประชวรยังเสด็จออกพระกฐินไม่ได้ โปรดพระราชทานขึ้นไปกับสมเด็จพระเจ้าหลานเธอ กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ ๒๐ พระอาราม โปรดพระราชทานสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ พระพี่นางเธอ พระน้องนางเธอ พระเจ้าน้องยาเธอทุกๆ พระองค์ แต่ราชาคณะและถานาฯ ซึ่งเคยรับพระราชทานไตร ในเวลาทอดพระกฐินให้งดไว้ก่อน ราษฎรอาณาประชาราษฏร์ที่ซื้อขายกัน ในพระนครนอกพระนคร ทุ่มเถียงกันด้วยอัฐปลอมเอิกเกริกเป็นโกลาหล มีหมายประกาศท่านเจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์ ให้เลือกอัฐปลอมออกเสีย ราษฎรจึงตื่นกันเป็นอันมาก

ณ วัน ๑ ๑๐ฯ ๑๒ ค่ำ เวลาย่ำเที่ยงฝนตกสีเหมือนรุ้งเกิดขึ้นด้านตะวันตกข้างทิศใต้ ยาวประมาณ ๙ - ๑๐ วา อยู่ประมาณสักครึ่งชั่วโมง หายไปข้างทิศตะวันตก

ณ วัน ๒ ๑๑ฯ ๑๒ ค่ำ เวลา ๓ โมงเช้า สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานารถ ผู้สำเร็จราชการกรุงสยาม เสด็จทรงพระราชยาน​ถมตะทอง เสด็จออกทางประตู ๒ ชั้น ประตูวิเศษไชยศรี เสด็จทางสถลมารค ประทับวัดราชประดิษฐ์ ทรงพระราชทานพระกฐิน แล้วทรงประเคน เสด็จประทับจนตี ๕ โมงเศษ เสด็จกลับพระบรมมหาราชวัง

ณ วัน ๔ ๑๓ฯ ๑๒ ค่ำ พระสงฆ์ ๕ รูปสวดชยันโต นายเทียน นายเวร อาลักษณ์ นุ่งผ้าขาว แผ่นพระสุพรรณบัฏตั้งบนราชอาสน์ แผ่นพระสุพรรณบัฏ ยาว ๑๒ นิ้ว กว้าง ๗ นิ้ว ได้พระฤกษ์ ๔ โมง กับ ๕ นาฬิกา นายเทียนจารึกพระนามในแผ่นพระสุพรรณบัฏ พระสงฆ์ถวายชยันโต จารึกแล้วม้วนแผ่นพระสุพรรณบัฏ ใส่ในกล่องลงยาราชาวดีถุงตาด ตุ่มทองลงยาราชาวดี ใส่ในพระหีบทองจำหลักลายกุดั่น ใส่ถุงเข้มขาบประทับตราอุณาโลม เชิญขึ้นตั้งไว้บนพานทองสองชั้น ประดิษฐานไว้บนเตียงทอง บายศรี เงิน ทอง แก้ว ชีพ่อพราหมณ์สมโภชรดน้ำสังข์น้ำกลศ เวียนพระเทียนสมโภช ข้าราชการผู้ใหญ่ผู้น้อยพร้อมกันที่หอพระมณเฑียรธรรม ในแผ่นพระสุพรรณบัฏนั้นจารึกพระนามว่าดังนี้

​(ตรงนี้ต้นฉบับเว้นหน้าไว้ ยังมิได้นำพระนามที่จารึกมาเขียน)

ณ วัน ๗ ๑ฯ ๑๒ ค่ำ กงซุนฝรั่งเศสมีหนังสือขึ้นมาถึงท่านเจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์ กล่าวโทษพระองค์เจ้าเบญจางค์ ข่มเหงจีนเจ้ามือโป อยู่ในร่มธงฝรั่งเศส ท่านเจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์ สั่งให้พระยาอัพภันตริกามาตย์ไปเกาะพระองค์เจ้าเบญจางค์มาคุมไว้บนโรงสดึงส์

ณ วัน ๔ ๕ฯ ๑๒ ค่ำ สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ เสด็จลงมาในพระบรมมหาราชวัง ถวายดอกไม้ธูปเทียน เจ้าต่างกรมยังไม่ได้ตั้งกรม หม่อมเจ้า ถวายดอกไม้ธูปเทียนพร้อมกันที่พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย สมเด็จเจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานารถ เสด็จออกประทับหน้าพระแท่นถม ประทับอยู่ครู่หนึ่งเสด็จขึ้น

ณ วัน ๑ ๙ฯ ๑๒ ค่ำ มีตำรวจถือหวายนำ ๕๐ คู่ เทวดาคู่แห่ เครื่องสูงสำรับหนึ่ง กลองชนะแตรสังข์ ตั้งกระบวนโรงลครหน้าวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เชิญพระ​สุพรรณบัฏมีคลุมครอบ ภูษามาลาเชิญขึ้นตั้งบนพระยานุมาศ แห่มาเข้าในพระบรมมหาราชวัง ขึ้นตั้งบนพระแท่นมณฑล พระเจดีย์ถมตะทองบรรจุพระบรมธาตุ พระพุทธรัตน์จักร์พัตร์วิมลมณีมัย (พระพุทธบุษยรัตนจักรพรรดิพิมลมณีมัย) องค์หนึ่ง พระแสงอัษฎาวุธ ๑๖ องค์ พระไตรปิฎกสามคัมภีร์ พระมหาพิชัยมงกุฎ พระมาลาเส้าสะเทิ้น หีบพระเครื่องต้น พระแส้หางพระยาช้างเผือก ธารพระกรองค์หนึ่ง ฉลองพระบาท มหาสังวาลย์สร้อยอ่อน พระประทุมนิมิตห้าองค์ หม้อน้ำปัญจมหานที ๕ หม้อ พระเต้าเบญจคัพย์องค์หนึ่ง พระเสมาธิปัตย์ฉัตรไชย พระเกาวพ่าย พระแสงง้าว ๔ องค์ พระแสงขอองค์หนึ่ง ธงชัยกระบี่ครุฑสององค์ พระแสงหอก ๔ องค์ พระแสงทวน ๔ องค์ เสโล ๔ ขัดพระแสงดาบ ๔ พระแสงเหล่านี้ผูกที่พระแท่นมณฑล พัดวาลวิชนีตั้งในพระแท่นมณฑล พระแท่นลาตั้งบัตร ๙ บัตร มีเทียนนพเคราะห์ทั้ง ๙ บัตร พระแท่นมณฑลตั้งหน้าหอพระสุลาลัยวิมาน มีพระแท่นอัฐทิศ กลางปักเศวตฉัตร ๗ ชั้น มีตั่งทำด้วยไม้ไผ่ลำมะลอก ทาฝุ่นตั้งพระมหาสังข์กลศ ทั้งแปดทิศ ​ข้างหอบรมอัฐิ ตั้งภัทรบิฐ ปักเศวตฉัตร ๙ ชั้น บนพระแท่นภัทรบิฐนั้นมีแผ่นทองจำหลักลายราชสีห์ลงยาราชาวดี พระมณฑปที่สรงทำด้วยไม้มะเดื่อทั้งองค์ ตั้งที่ชะลาข้างหอพระสุลาลัยวิมาน บนเพดานในพระแท่นที่สรงมีตั่งพระสุหร่าย พระแท่นสรงตั้งขันถมตะทอง เจือน้ำปัญจมหานที มีพระแท่นราชอาสน์ตั้ง ใบละมุดสีดาทอดไว้สำหรับทรงเหยียบ เรียกว่าเหยียบนามข่มนาม มีฉัตรเครื่องสูง ๔ องค์ ราชวัติทรงเครื่องล้อมพระบุษบก จั่นหมาก จั่นมะพร้าว ผูกที่ราชวัติทรงเครื่อง ที่หน้าแท่นมณฑลนั้น ตั้งเครื่องนมัสการพระแท่นอัฐทิศ มีเครื่องนมัสการทั้งแปดทิศ บนพระมหามณเฑียรในพระแท่นบรรทมตั้งพระพุทธรูป พระราชาคณะรามัญ ๕ รูปตั้งเครื่องนมัสการเครื่อง ๕ ถาดสรงพระพักตร์พระมหามงคลใส่ในพระครอบ ของตั้งในพระที่นั่งไพศาลทักษิณบนพระมหามณเฑียรมีแต่เท่านี้

ในพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย บนพระที่นั่งบุษบก ตั้งพระกาไหล่ทอง ข้าหลวงเดิมในพระบรมโกศ หน้าพระที่นั่งบุษบก เครื่องนมัสการเครื่อง ๕ ที่ข้างพระที่นั่ง​เศวตฉัตร ตั้งเครื่องนมัสการตามธรรมเนียม เศวตฉัตรลดไว้คอยพระฤกษ์ มีเทียนไชยที่พระแท่นพระสวดท้องภาณ พระสงฆ์สวด ๓๐ รูป รอบพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ราชวัติฉัตรเบญจรงค์สังการศาลา ชีพ่อพราหมณ์ทำพิธีไสยศาสตร์ มีรูปเทวดานพเคราะห์ อิศวรนารายณ์ พิธีพรตกุม สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานารถ ทรงพระภูษาเขียนทองพื้นขาว ทรงฉลองพระองค์ตาดขาวอย่างน้อย ทรงรัตพระองค์ประดับเพชร ทรงฉลองพระองค์ครุยขาว เจ้ากรมพระตำรวจ ๘ คนนำเสด็จ ขึ้นทางพระทวารเทวราช เสด็จขึ้นประทับพระที่นั่งไพศาลทักษิณ ถวายไตรจีวรแพรตัวหนึ่ง ย่ามแพรฝรั่งปักทอง พัดวาลวิชนีแพรฝรั่งลายทอง ทรงจุดเทียนนมัสการพระสงฆ์ ๘๕ รูป ขึ้นไปบนพระมหามณเฑียร ๕ รูป อยู่พระที่นั่งไพศาลทักษิณ ๕๐ รูป ออกมาจุดเทียนที่อมรินทรวินิจฉัย ๓๐ รูป ทรงจุดเทียนนมัสการ ถวายเทียนชนวนกรมหมื่นบวรรังษี ๆ เสด็จออกมาจุดเทียนไชย พระอะโนมุณี

^๒๖ สวดประกาศเทวดา ​พระครูราชพิธี^๒๗ถวายใบมะม่วง ๒๕ ได้แก่มหาภัยใบทอง ๓๒ ได้แก่อุปัทวะทั้งปวง ใบตะขบ ๙๖ ได้แก่ฉะนะวุติโรคันตะราย ทรงรับมาปัดพระองค์แล้วส่งให้แก่พระมหาราชครูพิธี ๆ รับเอามาขึ้นไปทำบนสังการศาลา ต่อเวลาสามยามจึงได้กระทำสาตรปูญญาชุบโหมพระเพลิง แล้วเสด็จพระราชดำเนินขึ้นไปบนพระมหามณเฑียร ทรงจุดเทียนนมัสการ ทรงสวมพระมหามงคล พระสงฆ์สวดเจ็ดตำนาน เวลาพลบเสด็จกลับประทับในห้องพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทั้ง ๓ เวลา พระสงฆ์สวดท้องภาณ ๓ คืน ๔ เวลา เวลาเข้าเสด็จเข้าไปปรนนิบัติพระ ภูษาเขียนทองสี ฉลองพระองค์อย่างน้อย สีสรบับ ทรงรัตพระองค์เพชร ฉลองพระองค์ครุยสี เจ้าต่างกรม พระองค์เจ้าทรงผ้าลายคาดขลิบ ฉลองพระองค์อย่างน้อยสรบับ คาดเสื้อครุยสี ข้าราชการผู้ใหญ่ผู้น้อย ทหารพลเรือน นุ่งสมปักลายใส่เสื้อเข้มขาบ อัตลัตคาดเสื้อครุย

ครั้นถึง ณ วัน ๔ ๑๒ฯ ๑๒ ค่ำ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าฯ กรมขุนพินิตประชานารถ ทรงพระภูษาขาวเขียนทอง ฉลองพระองค์ครุยขาว เสด็จขึ้นไปประทับบนพระมหามณเฑียร ทรงจุดเทียนนมัสการ พระสงฆ์ ๓๕ รูป ครั้นได้พระฤกษ์ย่ำรุ่งแล้วกับเก้านาฬิกา ทรงพระภูษาขาว ทรงฉลองพระองค์ทอดขลิบทอง ราชบัณฑิตย์นำพระไชย พระห้ามสมุทร พราหมณ์นำพระอิศวรนารายณ์ ไม้บัณเฑาะว์ นำเสด็จ ๒ คู่ สังข์อุตราวัฏคู่หนึ่ง ทักษิณาวัฏคู่หนึ่ง เป่านำเสด็จเข้าที่พระกระยาสนาน ขึ้นประทับบนพระแท่นราชอาสน์ ทรงเหยียบไม้ใบ พระโหราถวายทรงทัด ทรงถือ บ่ายพระพักตร์สู่ทิศอิสาณ พระราชโกษา

^๒๘เปิดพระสุหร่าย พระครูราชพิธีถวายพระเต้าเบญจคัพย์ ถวายหม้อน้ำปัญจมหานที หม้อน้ำพระประทุมนิมิต หลวงราชมุนีถวายพระมหาสังข์ทักษิณาวัฏ พราหมณ์มีชื่อถวายสังข์อุตราวัฏ สังข์งาจำเริญ สังข์เงิน สังข์ทอง สังข์นาก และสังข์สำฤทธิ์ หลวงอัฎยา^๒๙ถวายพระครอบ ทรงผลัดพระภูษาเขียนทองพื้นเขียว ฉลองพระองค์ตาดพื้นเขียว ฉลองพระองค์ครุยพื้นเขียว เสด็จขึ้นมาพระที่นั่งไพศาลทักษิณ ขึ้นประทับบนพระที่นั่งอัฐทิศ ผินพระพักตร์​สู่ทิศอิสาณ พราหมณ์ถวายน้ำกลศน้ำสังข์ เสด็จทรงรับทั้ง ๘ ทิศ หันพระองค์เป็นทักษิณาวัฏ ทรงพระดำเนิน พระครูราชพิธีประคองพระองค์ สังข์นำเสด็จ ไม้บัณเฑาะว์นำเสด็จ เหมือนอย่างเข้าที่พระกระยาสนาน ประทับบนพระที่นั่งพระภัทรบิฐ พระครูราชพิธีถวายพระสุพรรณบัฏ ถวายพระมหาพิไชยมงกุฎ ทรงรับแล้วคืนส่งไว้ พระขันไชยศรีทรงรับวางไว้ข้างขวา ธารพระกรทรงรับวางข้างซ้าย ฉลองพระบาท พระครูราชพิธีสอดถวายพระแสงอัษฎาวุธ ทรงรับแล้วส่งให้พระราชโกษา พระยาบุรุษรัตนราชพรรลภ^๓๐ถวายพานพระขันหมาก ถวายพระมณฑป พระครูราชพิธีถวายพระมหาสังวาลย์สร้อยอ่อน ทรงไว้ในพระองค์ หลวงอัฎยาถวายพระเกาวพ่าย พระครูราชพิธี ขอรับพระบรมราชวโรกาส ถวายแผ่นพื้นปัถพี ทั่วพระราชอาณาจักร ที่มีเจ้าของ ที่ไม่ได้มีเจ้าของ ขอถวายไว้ใต้ฝ่าลอองธุลีพระบาทพระจุลาเกล้าเจ้าอยู่หัว ขอเดชะ มีพระบรมราชโองการว่า แต่บรรดาที่ไม่ได้มีเจ้าของ ผลไม้ ทั้งน้ำในห้วยละหานธารท่าก็ดี ตามแต่สมณพราหมณาจารย์ประชาราษฎรมาจากจตุรทิศต่าง ๆ ตามแต่จะปรารถนา พระครูราชพิธีรับพระราชโองการมานพระบัณฑูรสุรสิงหนาท ใส่เกล้าใส่กระหม่อม ชาวประโคมก็ประโคมแตรสังข์มโหระทึก ทรงโปรยดอกพิกุลเงินดอกพิกุลทอง สุดสิ้นเสียงประโคมแล้ว เสด็จทรงพระดำเนินขึ้นบนพระมหามณเฑียร ทรงประเคนถวายไชยทาน พระราชาคณะถวายอติเรก ยกเศวตฉัตรพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ยกพร้อมกับพระฤกษ์สรง ยิงสลุต ๒๑ นัด สมเด็จพระจุลาเกล้าเจ้าอยู่หัว.

(หมดฉบับเพียงนี้)