พระพิพิธสาลี

กวีแผ่นดินพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช

เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงสถาปนาพระบรมราชจักรีวงศ์ในปีพุทธศักราช ๒๓๒๕ ตลอดรัชสมัยของพระองค์ราชอาณาจักรไทยกำลังอยู่ในระหว่างการฟื้นตัวจากความหายนะ อันเนื่องมาจากการเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ ๒ ครั้นทรงสถาปนาพระนครขึ้นใหม่ พระราชภาระอันสำคัญยิ่งของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช คือ ต้องทรงจัดการให้บ้านเมืองคืนสู่สภาวะปกติ “เหมือนเมื่อครั้งบ้านเมืองยังดี” ทั้งด้านศาสนจักรและอาณาจักร

ในส่วนของการฟื้นฟูศิลปวิทยาการด้านวรรณคดีนั้น ทรงถือเป็นพระราชธุระสำคัญยิ่งประการหนึ่ง ดังจะเห็นได้จากการที่ทรงสนับสนุนให้นักปราชญ์ราชบัณฑิตสร้างสรรค์ผลงานเป็นหนังสือจำนวนมากไว้เป็นสมบัติของพระนคร ทั้งพระองค์เองก็ร่วมทรงพระราชนิพนธ์ด้วยหลายเรื่อง เช่น บทละครใน เรื่องรามเกียรติ์ อิเหนา และอุณรุท ฯลฯ รัชสมัยของพระองค์จึงมีกวีที่สำคัญเกิดขึ้นเป็นอัญมณีประดับแผ่นดินหลายท่าน เช่น เจ้าพระยาพระคลัง (หน) พระยาธรรมปรีชา (แก้ว) เป็นต้น

นอกจากที่กล่าวนามมาแล้ว ยังมีกวีอื่นๆ ในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้นที่มีผลงานดีเด่นแต่ไม่เป็นที่กล่าวขวัญ หรือได้รับยกย่องให้ปรากฏ ซึ่งหนึ่งในกวีเหล่านั้นคือ “พระพิพิธสาลี” ผล งานของท่านผู้นี้ กวีในยุคต่อมายกย่องว่าเป็นผลงานชั้นครู ดังที่กรมหลวงวงศาธิราชสนิท    ทรงอ้างถึงในโคลงนิราศพระประธม ซึ่งทรงแต่งเมื่อปีพุทธศักราช ๒๓๗๗ ในสมัยรัชกาลที่ ๓ ว่า

บรรดาศักดิ์พระพิพิธสาลี ปรากฏในพระอัยการตำแหน่งนาพลเรือน ซึ่งตราขึ้นในรัชกาลสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ มีข้อความว่า “หลวงพิพิทสาลี เจ้ากรมฉาง นา ๑,๔๐๐” ตำแหน่งนี้ขึ้นกับออกญาพลเทพราชเสนาบดี และน่าจะมีการเลื่อนบรรดาศักดิ์จาก “หลวง” ขึ้นเป็น “พระ” ในคราวปูนบำเหน็จข้าราชการ เมื่อแรกสถาปนาพระบรมราชวงศ์จักรี

ผลงานด้านกวีนิพนธ์ของพระพิพิธสาลีเท่าที่พบในปัจจุบัน ได้แก่ โคลงนิราศทวายและโคลงนิราศชุมพร ทั้งสองเรื่องนี้ประพันธ์ขึ้นด้วยความสันทัดจัดเจน มีความไพเราะกินใจยิ่งนัก ทั้งยังมีอิทธิพลต่อโคลงนิราศรัตนโกสินทร์ยุคหลังๆ หลายเรื่อง เช่น โคลงนิราศนรินทร์ โคลงนิราศพระประธม เป็นต้น ผลงานของพระพิพิธสาลี เรื่องโคลงนิราศทวาย ยังไม่เคยตีพิมพ์เผยแพร่มาก่อน ส่วนเรื่อง โคลงนิราศชุมพร พ.ณ ประมวญมารค (หม่อมเจ้าจันทร์จิรายุวัฒน์ รัชนี) เคยนำไปพิมพ์เผยแพร่ในหนังสือประชุมโคลงนิราศโดยเรียกชื่อว่า โคลงนิราศพระพิพิธสาลี

โคลงนิราศทวาย

นิราศเรื่องนี้เริ่มต้นด้วยร่ายดั้นสรรเสริญพระนคร ๑ บท และโคลงสี่ดั้น ๖ บท จากนั้นดำเนินเรื่องตามขนบของ โคลงนิราศ ด้วยโคลงสี่สุภาพอีก ๒๐๘ บท โดยเริ่มสำนวนนิราศในโคลงสุภาพ บทที่ ๕ ว่า

ข้อความในโคลงบทนี้ระบุอย่างชัดเจนว่า พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงกรีธาทัพไปรบพม่าที่เมืองทวาย เนื้อหาโดยสรุปตามพระราชพงศาวดารรัชกาลที่ ๑ ฉบับ เจ้าพระยาทิพากรวงศ์ มีว่า จุลศักราช ๑๑๕๓ (พุทธศักราช ๒๓๓๔) แมงจันจา เจ้าเมืองทวายเป็นกบฏต่อพระเจ้าอังวะ และมีศุภอักษรมายังกรุงเทพมหานคร ขอพึ่งพระบรมโพธิสมภาร ทั้งขอกองทัพไทยไปช่วยรักษาเมืองทวาย พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระยายมราช คุมพล ๕,๐๐๐ ออกไปต้านทัพพม่ารักษาเมืองไว้พลางก่อน แล้วจึงทรงยกทัพหลวงเสด็จพร้อมด้วยสมเด็จพระอนุชาธิราช กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทตามไปภายหลัง โดยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงหยุดทัพอยู่ที่แม่น้ำน้อย แขวงเมืองกาญจนบุรี ส่วนสมเด็จพระอนุชาธิราชเสด็จยาตราทัพไปยังเมืองทวาย ข้อความในโคลงนิราศทวายของพระพิพิธสาลี บอกรายละเอียดวัน เดือน ปี ที่ทรงยาตราทัพครั้งนั้นละเอียดกว่าในพระราชพงศาวดาร กล่าวคือ

ความว่า “ได้ฤกษ์เวลาเช้า วันศุกร์แรมสี่ค่ำ เดือนอ้าย ปีชวด จุลศักราช ๑๑๕๓ (พุทธศักราช ๒๓๓๔) พระเจ้าอยู่หัวทรงกรีธาทัพออกจากรุงเทพมหานคร” กระบวนทัพครั้งนั้นยกออกจากพระนครโดยทางชลมารค พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ประทับเรือพระที่นั่งสุพรรณหงส์

พิจารณาตามความที่ปรากฏในนิราศ พระพิพิธสาลีน่าจะ โดยเสด็จในกระบวนทัพหลวงไปเพียงเมืองกาญจนบุรี มิได้ไปถึงเมืองทวาย สถานที่สุดท้ายที่กล่าวถึงในนิราศคือบ้านห้วยทราย ต่อจากนั้นไปเป็นการเดินทางบกซึ่งมิได้ระบุว่าสิ้นสุดที่ใด

สำนวนโวหารในโคลงนิราศทวาย ของพระพิพิธสาลี หลายบทได้รับอิทธิพลมาจากโคลงนิราศครั้งกรุงศรีอยุธยา ได้แก่ โคลงกำสรวล โคลงทวาทศมาส โคลงนิราศนครสวรรค์ ฯลฯ เช่น

(โคลงนิราศนครสวรรค์)

(โคลงนิราศทวาย)

(โคลงทวาทศมาส)

(โคลงนิราศทวาย)

นอกจากความไพเราะและสุนทรียภาพเชิงวรรณศิลป์ที่พร้อมสรรพในนิราศเรื่องนี้แล้ว สิ่งหนึ่งซึ่งปลุกเตือนให้อนุชนไทยได้ตระหนัก คือความทุกข์ยากลำบากของเหล่าผู้กล้าหาญบรรพชนที่ยอมสละเลือดเนื้อและชีวิต เพื่อรักษาผืนแผ่นดินนี้ไว้

โคลงนิราศชุมพร

โคลงนิราศชุมพร แต่งเป็นโคลงสี่สุภาพ จำนวน ๑๙๓ บท ไม่มีร่ายนำในตอนต้น เนื้อความในโคลงตั้งแต่บทแรกถึงโคลงบทที่ ๑๓ กล่าวสรรเสริญพระนครและพระมหากษัตริย์ ตามประเพณีนิยมของโคลงนิราศ โคลงหลายบทได้รับอิทธิพลจากโคลงสมัยอยุธยา เช่น

ภาพชีวิตของชาวกรุงเทพมหานครที่แสดงออกด้วยโคลงบทนี้ มีสาระคล้ายกับกาพย์ห่อโคลงพระศรีมโหสถที่ว่า

เมื่อจบบทพรรณนาความสมบูรณ์พูนสุขของบ้านเมืองแล้ว กวีเริ่มดำเนินเนื้อหาตามขนบของนิราศในโคลงบทที่ ๑๔ ว่า

นิราศเรื่องนี้เป็นการเดินทางทางเรือเช่นเดียวกับโคลงนิราศทวาย สถานที่ที่กวีพรรณนาเป็นแห่งแรก คือ ตำหนักน้ำ หรือตำหนักแพ จากนั้นล่องเรือไปตามลำน้ำเจ้าพระยาสู่อ่าวไทย แล้วเลียบฝั่งทะเลไปจนถึงชุมพรและลางสวน (หลังสวน)

พระพิพิธสาลีแต่งโคลงนิราศชุมพรขึ้นเมื่อใดนั้นไม่ปรากฏหลักฐาน ทั้งความในนิราศก็มิได้ระบุถึงสาเหตุของการเดินทางในครั้งนั้น

นอกจากความงามในแง่วรรณศิลป์ที่ปรากฏแล้ว นิราศเรื่องนี้ยังให้ความรู้เกี่ยวกับสถานที่ต่างๆ ในอดีต เป็นต้นว่าชื่อสถานที่ซึ่งปัจจุบันเรียกเป็นอย่างอื่น เช่น ฉางพริก ฉางเกลือ คลัง ฝาง สถานที่ดังกล่าวตั้งอยู่เรียงกันเป็นลำดับ ระหว่างสำเพ็งกับคอกกระบือ (บริเวณวัดยานนาวาในปัจจุบัน)

โคลงนิราศชุมพรบทสุดท้าย กล่าวถึงความทุกข์ทรมานที่กวีต้องพลัดพรากจากบ้านเรือน และสาเหตุที่กวีแต่งเรื่องนี้ว่า