วันที่ ๒๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๖๓ น
บ้านปลายเนิน คลองเตย
วันที่ ๒๐ ธันวาคม ๒๔๖๓
กราบทูล กรมพระดำรงราชานุภาพ ทราบฝ่าพระบาท
เกล้ากระหม่อมอยากกราบทูลให้ทรงทราบเสียชัดเจนว่าปัญหาที่รับสั่งถามถึงโอดพันเมื่อวานนี้ เกล้ากระหม่อมทูลแก้โดยเดา ไม่ใช่แก้โดยเรียนรู้มาจิง ๆ เช่นนั้น เคยได้ไต่ถามพวกครู ๆ มาหลายคนแล้ว ก็ไม่มีใครพยากรณได้ แต่ครูเหล่านั้นก็เปนครูปี่พาทยทั้งนั้น จึ่งไม่สามารถพยากรณได้ มโหรีเกล้ากระหม่อมเฃ้าใจว่ามันตายเสียนานแล้ว ที่บอกมโหรีกันรุ่นอายุเกล้ากระหม่อมนี้ ก็ใช้ครูปี่พาทย์ทั้งนั้น มีหลวงสำอางพักเปนต้น ครูที่บอกมโหรีเหล่าที่ทูลมาแล้วนี้ มีความรู้แต่เพียงว่า มโหรีร้องเปนเพลงตับประสานกับซอสามสาย แล้วเครื่องรับเปนท่อน ๆ แต่ครูเหล่านั้นเหนร้องได้อยู่ก็สามตับเท่านั้น คือ ต้นเพลงฉิ่งตับหนึ่ง ทแยตับหนึ่ง กับนางนาคอีกตับหนึ่ง แต่ทั้งสามตับนี้ก็ไม่เหนร้องได้จบสักตับเดียว ที่เล่นกันนั้นมันกลายเปนอย่างอื่นไป คือร้องทางมโหรีได้นิดหน่อยพอเปนตัวอย่าง แล้วกลายเปนเพลงเสภาอย่างที่ปี่พาทเล่น จะเปนด้วยเปนยุคเสภาเฟื่องฟุ้ง ฤๅครูถนัดแต่รับเสภาก็จะเปนได้ มโหรีหลวงซึ่งเชื่อว่าเปนหลักฐานมากกว่าวงอื่น ก็ไม่เหนร้องเหนเล่นอย่างมโหรีสักครั้งเดียว ทำแต่ประโคมพระ แต่จะเปนตัวอย่างดีอย่างหนึ่งด้วยเรื่องเครื่อง คือมีซอสามสาย มีกระจับปี่ มีจะเข้ มีขลุ่ย ไม่มีซอด้วงซออู้อย่างมโหรีนอก เหนได้ว่าเปนแบบเก่า พวกมโหรีนอกไม่มีซอสามสาย ไม่มีกระจับปี่ เพราะหัดยาก จึงเอาซอด้วงซออู้เฃ้าแทน ฝ่ายเจ้าซอด้วงซออู้นั้นจะมาทางไหนไม่ทราบ แต่แรกเหนเล่นอยู่ชุกชุมกับกลองแขกปี่ชวา เรียกว่ากลองแขกเครื่องใหญ่ แต่ก็เล่นรับเสภานั้นเอง
ทีนี้จะทูลทางเดาคำโอดพันนั้น มีลูกฆ้องลูกหนึ่ง เรียกชื่อว่าลูกโอด คือถัดแต่ยอดลงมาสี่ลูก เพลงโอดที่ตีเมื่อลครร้องให้นั้นใช้ลูกนั้นเปนยืน เหนจะเปนเพราะหลักนั้นเอง จึ่งได้เรียกเพลงนั้นว่าโอด เหนจะไม่ได้มาจากอาการร้องไห้ เพราะหนังสือที่แต่งกันมา ไม่เคยพบเอาคำโอดไปใช้ในที่ร้องไห้เลย เพลงอื่น ๆ ที่ใช้คำต่อท้ายชื่อว่าโอด ตามที่พบมาก็ไม่เปนเพลงที่ใช้ถูกโอดเปนยืน แลจะหาคู่คือลูกพัน ชื่อลูกฆ้องก็ไม่มี นึกหาหลักฐานก็เหนคำอยู่คำหนึ่งที่ว่า “รูปร่างสโอดสองค์” ตามความเฃ้าใจในคำนี้ว่ารูปร่างโปร่งสูง เพลงที่มีคำว่าโอดต่อท้ายก็ต้องเปนร้องเสียงสูง คู่กับสูงก็ต้องเปนต่ำ ได้แก่พัน มีหลักเท่านี้เอง เพลงที่มีเนื้อเหมือนกัน แต่ทำสูงทีหนึ่งต่ำทีหนึ่งมีหลายเพลง มีเขมรใหญ่ท่อนสามกับท่อนที่เปนตัวอย่าง ซึ่งฝ่าพระบาทคงจะได้ทรงฟังมาชินพระกันแล้ว ถ้านายอ่วมไปที่วัง รับสั่งให้ทำเขมรใหญ่สองชั้นถวายจะเฃ้าพระไทยดี เนื้อเหมือนกันแต่ทำเปลี่ยนลดเสียงเสียห้าลูก
ทีนี้จะทูลปัญหาที่ ๒ เรื่องชั้นเดียวสองชั้นแลสามชั้น ถ้าทูลด้วยจังหวะน่าทับจะเข้าพระไทยง่าย จะทูลด้วยเพลงเรวก่อน ทีแรกลครรำ ตะโพนตี ทะ ตบฺ ผรึ่ง ผรึฺ่ง, นี่เปนสองชั้น ที่จุดใต้นั้นหมายจังหวะกรับ พอลครออกเดิร ตโพนตีหวดเฃ้าไปเปน ตุบ ผรึ่ง ผรึฺ่ง, ตะ ผรึ่ง ผรึฺ่ง, นี่เปนชั้นเดียว ส่วนเพลงช้านั้น ที่ครูลครเฃาหัดศิษรำเพลงแลปากเฃาก็ร้องไปด้วยว่า จฺะ โจฺ๋ง จฺะ ถิ่ง โจฺ๋ง ง่า ถิฺ่ง นี่เปนสองชั้น กลองนางหงส์ จฺะ โจ๋ง โจฺง จฺะ งะอา โจฺ๋ง โจฺ๋ง โจ๋ง ครึ่มครึฺ่ม ครึ่มครึฺ่ม ครึ่มครึฺ่ม นี่เปนสามชั้น มันเปนเถากันขึ้นไป เพลงเรวชั้นเดียว ตโพนจังหวะหนึ่งเท่ากับกรับจังหวะ ๑ เพลงเรวสองชั้น ตโพนจังหวะหนึ่งเท่ากับกรับสองจังหวะ แลเพลงเรวสองชั้นนี้ก็ได้แก่ชั้นเดียวของเพลงช้า เพลงช้าสองชั้น ตโพนจังหวะหนึ่งได้เท่ากรับสี่จังหวะ ถ้าสามชั้นก็ขึ้นไปเปนแปดจังหวะ คือว่าทวิคูณขึ้นไปทุกที เนื้อปี่พาทยที่ตีนั้นก็ต้องตีแก้ไปตามตโพนลงมาฃ้างสั้นเรียกว่าตีตัด ขึ้นไปฃ้างยาวเรียกว่าตียืด จะถวายตัวอย่างอย่างป่าป่า ดังว่าเนื้อสองชั้นเปน หนฺอย นฺอย หนฺ่อย นฺ่อย ฉนี้แล้ว จะยืดเปนสามชั้นเอาลูกอไรแซกเฃ้าไปให้ได้แปดจังหวะแล้วแต่จะเหนเพราะ แต่ที่จังหวะเดิมต้องคงเสียงเดิมทำนองนี้ (หนฺ่อย) หนฺอย (หนฺ่อย) นฺอย (หนฺ่อย) หนฺ่อย (นฺ้อย) นฺ่อย ในวงเลบเปนลูกยืด ตัดลงก็อย่างเดียวกัน เอามันออกเสียจังหวะหนึ่ง เอาไว้จังหวะหนึ่ง แต่การตัดยากกว่าการยืด เพราะมันน้อยไปชวนจะไม่เปนเพลง ถ้าเพลงที่ไม่เคยตีตัดมาแล้ว คิดเอาปัจจุบันไม่ค่อยได้ ถ้าฃ้างยืดขึ้นแล้วง่าย เมื่อไรก็เมื่อนั้น เอาอะไรต่ออะไรใส่เฃ้าไปตามสบายใจ
ที่ทูลอธิบายมานี้ หวังว่าคงจะเปนที่เฃ้าพระไทยแจ่มแจ้งดี แต่เดิมมาเฃายืดกันอยู่สามคั่น คือเพลงเรวชั้นเดียวยืดขึ้นเปนเพลงเรวสองชั้น เพลงเรวสองชั้นยืดขึ้นเปนเพลงช้าเท่านั้น มาเมื่อรัชกาลที่ ๓ ปลายฤๅที่ ๔ ต้น จึงมียืดเพลงช้าขึ้นเรียกว่าสามชั้น ที่หลังเอาเพลงเรวสองชั้นมายืดขึ้นก็เรียกว่าสามชั้นเหมือนกัน แลยังมีคนเขลาเอาเพลงสามชั้นที่เขายืดแล้วมายืดขึ้นอีกเท่าหนึ่ง ก็เรียกว่าสามชั้นมันเลอะดังนี้
ควรมิควรแล้วแต่จะโปรส
