ขบวนพยุหยาตราแห่พระกฐินบก

พระนิพนธ์สมเด็จกรมพระปรมานชิตชิโนรส ฯ

----------------------------

​ร่าย ๏ ศรีสิทธิเดชอดุลย์ วิบุลย์บุญญาดิเรก เอกอิศราธิราช ขาดอเรนทรเข่นเข็ญ เย็นพระยศเยือกหล้า เชอดฟากฟ้าให้ฟู ชูฟากไผทให้ฟ่อง ถ่องพระสาสนทำนุก เทอดทางยุกดิ์ทำเนียบ เทียบทศธรรมธำรง ทรงสิ่งสังคฤหพัสดุ์ จักรวัดิวัตรอำรุง ผดุงแดไพร่ให้ศุข ปลุกราษฎร์ให้ใจเกษม เปรมสมบูรณ์ภูลสวัสดิ์ ขจัดอริราชอันตราย ขจายทุกข์ทวยธเรศร้าง ศรีอยุทธเยศเจ้าช้าง เผือกผู้พังสาม สารนา. ฯ

----------------------------

​ร่าย๏ ฝ่ายขุนโจมพลล้าน เถลองแสะด้านทักษิณ พาชินทร์ชื่อรวางมี วิรุณรัศมีหมู่เขียว ซ้ายศรีเดียวดุจกัน ศรีสรรพางค์สมญา ขุนอาชาซ้ายด้าน สท้านพลแสนเสนอนาม แต่งเพศสยามทแมงทมัด เสื้ออัตหลัดสวมอาตม์ เจียรบาดคาดสนับเพลา ผ้าขลิบเอาโอบหัว ตัวสองขุนน่านำ ประจำจีนพาทย์สำรับ นับหนึ่งวางหว่างขนัด ถัดโทขุนกล้า ขุนหมื่นม้าขวาซ้าย ย้ายสองฟากแถวสถล ยลฝ่ายละห้าสิบนาย โพกหนังลายรดน้ำ เหน็บกฤชด้ำจำหลัก สนับเพลาปักอเคื้อ เสื้อโหมดจีบเอวทรง วงปั้นเหน่งเอวอ้อม พร้อมกุทัณฑ์จำทาย แพนมยุรพรายยะยาบ แล่งลูกจาปเสียดท้าย แลสรหล้ายสรหล้าง สองข้างริ้วรัถยา หว่างอาชาขนาบขนัด และสารวัดอำอาตม์ มาศดาราก้าไหล่ มหาดเล็กใส่​สนอบพร้อย อย่างน้อยอัตหลัดเลอศ ขลิบพัตรเพรอศกรองทอง โพกเศียรสองปักยก นุ่งเหน็บพกพิศเพรา สวมสนับเพลาชั้นใน ขี่มโนไมยสิบตน เดอนหว่างพลม้ามวญ กลางขบวนแสะผอง พวกปี่กลองมลายู นายหนึ่งชูปี่เป่า เหล่าเภรีหกตน แต่งสกนธ์เสื้อสวม กรวมกางเกงลายล้วน สำรับถ้วนเจ็ดเต้า ต่างประโคมโรมเร้า เร่งซร้องเสียงผสาน ฯ

ร่าย๏ ฝ่ายขบวนม้าเดอน จูงดำเนอนมานหมวด ดำรวจในซ้ายขวา ริ้วเสนากุฏสวม กรวมกางเกงเกี๊ยวลาย หมวกหนังทายเศียรเทรอด เทอดธงหักทองขวาง สองตนทางซ้ายขวา คลาคลี่นำขนัดเดอน เถมอลหมู่นอกดำรวจ หมวด) สดำเฉวียงเรียงราย หมายเท่ากันดังนั้น ภู่สามชั้นทวนมาศ ถือเถือกดาษรัถยา เสื้อเสนากุฏกรวม กางเกงสวมศรีชาด คาดสายใส่หมวกหนัง ทังขุนหมื่นดำรวจ นอกไตรตรวจเถมอลมวญ ขบวนธงจขาบขนัด เปนสารวัดสี่นาย หมายหมื่นขุนดำรวจสนม สองกรมสีดุจกัน สรรค์เอาเปนสารวัด ขนัดพลเทอดทองทวน เสื้อลายกระบวนเสนา กุฏกายาใส่สวม หมวกหนังกรวมกระบานทรง อลงกฏกาญจนพะพราย รดน้ำลายพื้นแดง ดูสุกแลงฉานเฉอด สองปักเพรอศพัตรา เล่ห์เลขาฉลุลาย นุ่งเหน็บชายพกม้วน ล้วนเอวโอบเกี้ยวลาย กระบี่สพายฝักหนัง ทังแปดตนกลกัน ปันเตือนตรวาพลผ้าย พิศพหลยาตรย้าย ขนัดริ้วเรียงรัน ฯ

๏ ถัดนั้นนายหมวดสอง ไพร่หลวงกองกรมนกรนคร ถือมกรธวัช ดำเนินขนัดริ้วเรียง เปนคู่เคียงกันไต่ ใส่เสนากุฏสนอบ กางเกงกอปริ้วเกี้ยว ลายโอบเอี้ยวเอววง หมวกหนังทรงเทรอดหัว ตัวพลไพร่ในกรม แต่งอาตมต่างเยี่ยง เปนกระเหรี่ยงเรียงราย ทายน่าไม้ทมัดมือ คือข้างละสิบห้าตน สามสิบคนคณนา หว่างโยธาชรดื่น หมื่นขุนกรมเมืองมวญ ตรวจตราขบวนแจงจัด เปนสารวัดสามนาย เสื้อกระบวนลายผ่องผุด เสนากุฏสวมกาย สองปักลายนุ่งคาด เกี้ยวสำอาดเพราเพรอด เทรอดหนังลายทองถกล พื้นแดงยลฉาดฉาย สพายกระบี่ฝักหนัง ทังสามแต่งดุจกัน ลำดับพรรค์ไพร่หลวง ปวงกรมม้าหมู่ลาย ถือแส้หวายเชอดชู ปิดทองตกูต้นปลาย ทวยทายคทากล่อมกลึง ยี่สิบพึงพรรณา ซ้ายขวาข้างละสิบตน ทวยสัประทนเกล็ดเชอด ฝ่ายละ​โทเทอดคัคณานต์ สามหมู่ประมาณสี่สิบสี่ คลี่ไคลไต่ตามทาง กางเกงนุ่งริ้ววิลาศ มงคลสักระหลาดแดงฉัน พันเอวลายแลถกล ถ้วนทั่วตนดุจกัน สรรค์ขุนหมื่นอาชา คลาหว่างริ้วทิวขนัด เปนสารวัดสี่นาย สองปักลายนุ่งล้วน ม้วนชายเหน็บชายพก ตกแต่งตนอย่างยุทธ เสนากุฏกระบวนลาย สวมใส่กายเกี้ยวคาด หมวกหนังมาศน้ำรด พื้นแดงสดศรีตระศัก กระบี่ฝักหนังสพาย ถัดริ้วรายไพร่หลวง ปวงพลกระบี่กลองชนะ เดอนระยะรายเรียง เคียงขวาซ้ายฝ่ายละหก ตกแต่งตนอเคื้อ เสื้อกางเกงทมัดทแมง ปัศตูแดงฉันเฉอด สวมเทรอดกลีบลำดวน คำนวณสิบสองนับ กับจ่าปีดำเนอน หนึ่งนายเดอนโดยสถล แต่งคนต่างผองพวก หมวกลำดวนปัศตู ศรีแดงดูเหมาะเหมง เสื้อกางเกงมัศหรู่ อยู่ระหว่างแถวสอง ประลอง​ชวาปี่เป่า เหล่าขุนหมื่นในกรม อ่าอาตมแจงจัด เปนสารวัดหนึ่งนาย แต่งกายกลสารวัด ขนัดนิกรกล่าวแล้ว แลเพรอศแลแพร้วแพร้ว พร่างหล้าสรหลมสรหลอน ฯ

ร่าย๏ ดับขบวนพลเดอนเท้า เต้าลำดับรถไตร กรมมหาดไทยชาญยุทธ พันไชยธุชสมญา ถือธชาเก้าชาย นำริ้วผายหว่างกลาง วางขุนหมื่นตำรวจใหญ่ ไต่ตนละกรมขวาซ้าย เทอดธวัชผ้ายผังผาด ห้าชายยาตรานำ ฝ่ายเฉวียงสดำขนัดแห่ แง่สำอาดอ่ายุทธ เสนากุฏริ้วสนอบ กางเกงกอบกลกัน ลายเกี้ยวพันธ์เอวรอบ งอบหนังบังกระบานบน สามตนแต่งดุจกัน นำริ้วขันธโยธา ทวยคาบศิลาสินาศ อิกพยุหบาตรไพร่หลวง ปวงพลสิบสี่ขบวน มวญนายหมวดตามกอง ไพร่หลวงผองสิบสี่ขนัด ถือธวัชมกร คู่คนจรริ้วขั้น ดั่งนั้นทั่วทุกหมู่ แต่งบตู่ตนตาม เฉกชนสามก่อนพร้อง ทุกพ้องกรมไพร่หลวง ปวงขุนหมื่นแจงจัด เปนสารวัดทั้งมวญ สิบห้าขบวนโดยดับ นับแปดผู้เสมอกัน ใส่หมวกสุพรรณพื้นหนัง แดงศรีทั้งเนกนาย สองปักลายนุ่งล้วน เกี๊ยวคาด​ถ้วนเอวอ้อม พร้อมเสนากุฏสนอบ กอบกระบวนฉลุลาย กระบี่สพายหนังฝัก สรพรักพิริยไตรตรา ทวยโยธาทุกขนัด จัดในรหว่างพยุหยาตร พาทย์สำรับหนึ่งมี ห้าคนตีสี่หาม แต่งตัวตามตนพวก ตุ้มปี่หมวกอเคื้อ กางเกงเสื้อสวมอาตม์ ล้วนสักระหลาดแดงศรี มีเหมือนกันทั่วทั้ง สิบห้าขบวนพลตั้ง แห่เต้าตามสถล แลนา ฯ

----------------------------

ร่าย๏ ดับนั้นขบวนช้างดั้ง ตั้งริ้วดูชรดื่น หมื่นขุนดำรวจสนม กรมนอกทั้งซ้ายขวา คณนาฝ่ายละหกนาย ทายธงฉานดำเนอน เดอนนำพลกลองชนะ รีบเรียงระยะไคลคลา เสื้อเสนากุฎสวม กรวมกางเกงริ้วเกี้ยว ลายโอบเอี้ยวเอวอง หมวกหนังทรงเศียรสรรพ นับสิบสองหกคู่ ถัดถึงหมู่เถมอลผอง ไพร่หลวงกลองชนะผาย สพายเภรีศรีแดง ขวาแขวงสี่สิบทัศ ขนัดฝ่ายซ้ายศรีเขียว นับดุจเดียวดั่งอ้าง สองตราบข้างรายเรียง ประโคมเสียงพรรฦก กึกก้องศัพทครื้นเครง สวมกางเกงกัญจุก ปัศตูสุกแดงศรี หมวกกลีบมีแฉกยล ​กลลำดวนกลีบคลี่ จ่ากลองปี่คนละตน แต่งสกนธ์อเคื้อ กางเกงเสื้อมัศหรู่ ทั้งคู่ใส่เสมอกัน ศรีแดงฉันฉาดเฉอด ตุ้มปี่เทรอดสักระหลาด ลำดับสรพราศไพร่หลวง ปวงแตรฝรั่งพรั่งผ้าย ซ้ายขวาข้างละสิบทัศ ถัดพลเทอดแตรงอน ขวาซ้ายสรหลอนเทียมเท่า เหล่าพลสังข์สองตน จรดลโดยต้นขนัด หมวกคลุมปัศตูแดง กางเกงทแมงเสื้อทมัด แดงศรีจรัสปัศตู ดูดุจกันทั้งผอง สี่สิบสองผสมสรรพ ขุนหมื่นนับสารวัด ขนัดกลองชนะสี่นาย ขนัดแตรหมายเสมอกัน แปดตนสรรค์ใส่เครื่อง กลกล่าวเรื่องก่อนอ้าง ช้างดั้งน่าดับเดอน เมอลสี่สารยะเหย่า เปล่าขบวนพลยาตร ผูกสักระหลาดแถบถกล ยลหลายอย่างต่างศรี มีเครื่องดาวถมปัด กระวินคร่ำรัชฎาไมย ทึบเถือกไพรุรจิตร ผ้าปกปฤษฎางค์ดาษ แผ่ลวดมาศสุกแสง ข่ายทองแดงปิดทอง ผ้าปกตระพองอัตหลัด พื้นแดงจรัสโอภาษ รัดพลุกมาศทองเหลือง เรืองจำรูญหร่ามแพร้ว หัศดาภรณเลอศแล้ว พิลาศล้ำเหลือถวิล แลนา ฯะ

ร่าย๏ ดำรวจน่าแปดกรม ระดมกันเต่งแง่ แห่พญาช้างแปดขบวน ประมวญหมู่พลก่องกาย เมอลเหมือนหมายทุกหน้า ถือธวัชห้าชายเดอน ดำเนอนนำริ้วทิวละคู่ อยู่อธึกยรรยง ทรงเสนา​กุฎสนอบ งอบหนังนุ่งกางเกง ริ้วเหมาะเหมงทั้งมวญ เกี้ยวลายกระบวนบรรจง ถัดองครักษ์ไพร่หลวง ปวงต้องแห่ขบวนละหมู่ ห้าคู่ถือธงมกร สิบตนจรยะไย่ ใส่เสนากุฎเสื้อ กางเกงอเคื้อแดงศรี หนังหมวกมีทุกนาย เกี้ยวกระบวนลายเอวรัด จัดขุนหมื่นแปดดำรวจ สารวัดตรวจทุกกอง ขบวนละสองเสมอมี อ่าอินทรีย์ฤๅต่าง อย่างสารวัดก่อนกาล ประมาณสิบหกคณนา อัษฏาดำรวจไพร่หลวง ปวงแห่พญามาตงค์ ถือข่ายวงแวดห้อม ล้อมข้างละแปดตนคน ล้วนแต่งสกนธ์เยี่ยงยุทธ เสนากุฎเสื้อสวม กรวมกางเกงแต่งตก ตุ้มปี่ปกกระบานบน พื้นโสภณแดงพรรณ อ้อมเอวสรรพลายล้วน แปดขบวนถ้วนครบที่ หกสิบสีมวญหมาย หมื่นขุนนายทั้งผอง ทั่วแปดกองแปดกรม โอ่อาตมเรืองรุ่ง สองปักนุ่งตามธรรมเนียม คาดเกี้ยวเตรียมตรวจพล ​คนถือข่ายทุกหมู่ อยู่ขนัดหนึ่งนับ เดอนสำหรับตามขบวน ประมวญเปนแปดตน พลถือโต๊ะเงอนทอง รองกล้วยอ้อยตฤณา หม้อธาราไหรญ ครบสี่คนหนึ่งคช กำหนดพลตระบองกลึง ถึงสิบคู่ดูหลาย พลแส้หวายทัดเท่า เหล่าสัประทนเกล็ดถือ คือพลถ้วนขบวนละสี แต่งตามที่ทั้งปวง ล้วนไพร่หลวงกรมคช กำหนดประมวญหมู่พล ช้างหนึ่งคนสี่สิบแปด แวดล้อมแห่แหล่หลาม แต่งตนงามตามขนาด กางเกงวิลาศริ้วลาย เกี้ยวเกี้ยวกายทมัดทแมง ใส่มงคลแดงสักระหลาด สรพราศพลอิกสาม หามกระบี่เผือกสองตน กั้งสัประทนหนึ่งนับ กับเทอดถาดเหรญ อ้อยหนึ่งคนหนึ่งกล้วย อิกสองด้วยเปนห้า ผ้าเกี้ยวกางเกงมงคล แต่งตัวกลก่อนอ้าง เฉภาะแต่พังเผือกช้าง นอกนั้นวานร โหดนา ฯ

​๏ เนืองนิกรหมื่นขุน กรมกุญชรแจงจัด เปนสารวัดขบวนละสอง หนึ่งถือตระบองกลึงนาย หนึ่งแส้หวายเงือดเงื้อ เสื้อเสนากุฎลาย สวมใส่กายก่องกุ หมวกหนังฉลุลายมาศ พื้นชาดลาดผ่องพุ่ง สองปักนุ่งคาดลาย สพายกระบี่ฝักหนัง ดังนั้นทั้งแปดขบวน ประมวญสิบหกนายผ้าย เดอนเหนเดอนแห่ย้าย ย่างเยื้องจรประจำ ขนัดนา

ร่าย๏ แถลงปิลันทน์อลงการ์ แห่งพระยาพระหลวง ปวงนายท้ายทั้งผอง ตัวสี่รองเลวหลาย สองปักลายนุ่งทมัด กลัดสนับเพลาเกี่ยวคาด ลายสำอาดอเคื้อ เสื้อครุยพอกศรี​เสวตร สามกายเกษทั่วตน แต่งสกนธ์บมิแปลก ควาญพลายแทรกแต่งตก กางเกงยกนุ่งสรพรัก เกี้ยวผ้าปักโอ่อ่า ท้ายหัดถ์ง่าขอข้าง ช้างพังเชือกควาญชน อ่าสกนธ์กลพร้อง พ้องพลายหมอมีมือ ถือขอเกราะคะคว้าง พวกพังช้างหมู่หมอ ขอไม้เท้าทายเทอด พิศเพราเพริศแพร้วแพร้ว ขุนคชควาญคชแกล้ว กลั่นกล้ากลางณรงค์ ฯ

๏ อลงกรณ์พังนำ ประจำเครื่องหุ้มสักระหลาด แดงดูฉาดเรืองรอง ผูกข่ายทองอังกฤษ ภู่หูติดจงกล กาษฐโสภณมาศย้อม พร้อมผ้าปกปฤษฎางค์ หักทองขวางมลังเมลือง กระวินทองเหลืองแลพิลาศ ช้างเชือกบาศแต่งจัด เครื่องหุ้มปัศตูฉาด ผูกข่ายมาศอังกฤษ ภู่กรรณติดห่อนแต่ง ผ้าปกแห่งหนหลัง บังคลุมบาศ​มาศปัก หักสุพรรถแฉิดฉิน กังษกระวินกลอ้าง ประดับทุกตัวทั่วช้าง พวกพื้นพังผอง ฯ

ร่าย๏ ทวยหาญดำรวจขวาซ้าย ในใหญ่ผ้ายสี่กรม รดมกันแห่ขนัดเนื่อง ช้างผูกเครื่องคชาธาร ประพาศโถงยานสิ่งละคู่ ครบสี่หมู่โยธี ขบวนหนึ่งมีหมื่นขุน มุลนายสี่ดำรวจ แผ่ลวดทองธงถือ คือนำริ้วทิวละคู่ อยู่ขวาซ้ายฝ่ายละคน ​เครื่องแต่งตนอเคื้อ เสื้อเสนากุฏสวม กรวมกางเกงริ้วราย ลายโอบอ้อมเอวรอบ งอบหนังบังเศียรใส่ ไพร่หลวงดำรวจสี่หมู่ สามคู่เดินโดยถัด ถือมกรธวัชยาตรา ใส่เสนากุฎสนอบ กอบกางเกงแดงกรวม สวมหมวกหนังบังเศียร ลายเวียดเวียนเอาทมัด สารวัดขบวนละหนึ่งนาย หมายหมื่นขุนสี่ดำรวจ ตรวจไตรพลยาตรา เสื้อเสนากุฎลาย สวมใส่กายทั้งผอง สองปักลายนุ่งคาด เกี้ยวอ่าอาตม์เอวเวียน เศียรสวมเทรอดหนังคาด รดน้ำมาศพรรณราย กระบี่สพายฝักหนัง ทังสี่ขบวนดุจอ้าง กรมช้างพลไพร่หลวง ปวงสำอาดอ่ากาย นุ่งกางเกงลายริ้ววิลาศ เกี้ยวลายคาดใส่มงคล สักระหลาดถกลแดงฉัน เหมือนกันทั้งสี่ขนัด จัดถือแส้ไม้หวาย ขบวนละหกนายทั้งผอง อิกตระบองกลึงหกตน ทาย​สัประทนเกล็ดเชอด ขบวนละโทเทอดคัคณานต์ สริประมาณสิบสี่นาย อิกทายถาดเงินงาม กล้วยอ้อยสามทั้งตฤณ หม้อธารินไหรญ อัษฐารัศชนมากมวญ นับหนึ่งขบวนคชห้อม สี่หมู่ดูสรพรั่งพร้อม แห่หน้าหลังตาม เต้านา ฯ

​ร่าย๏ ถัดถึงสารสี่พลาย ตั้งหลังผายเยื้องยาตร ยลพิลาศโอฬาร ประกอบอลงการตามแบบ แถบสักระหลาดต่างศรี มีเครื่องคาวถมปัด กระวินคร่ำสัชฌุทึบทา ตามพชาลาไล้ทอง ผ้าปกตระพองอัตหลัด พื้นแดงจรัสดอกดาษ จงกลกาษฐมาศย้อม ภู่หูพร้อมสำอาง ปกปฤษฎางค์พัตรเพรอศ แผ่ลวดเลอศอุไรเรือง วไลยทองเหลืองสวมพลุก สุกศรีสุพรรณพรายแพร้ว พิศโอภาษผ่องแผ้ว พ่างแท้ทองถกล แลนา ฯ

ร่าย๏ ดับทวยหาญเดินเท้า เต้าขบวนหลังตกแต่ง แบ่งกึ่งน่าคลาคลี่ สี่สิบถ้วนทุกขนัด บัณรัศเรียบเรียงราย นายหมวดหมู่มีมือ ถือธวัชมกร จรคั่นริ้วทิวละคู่ อยู่น่านำพลผอง ทุกทั่วกองกลกัน ปันขุนหมื่นสารวัด ขนัดละสี่ตนคณนา แต่งกายาทั้งมวญ ดุจขบวนน่านั้น สองขนัดฃั้นรันแทะ เทียบแสะสองฟากชไม พฤศภอุภัยรถา เอการถกาษร สรรพอลงกรณ์กอปครบ คำรบเจ็ดเกวียนไกว ไพบูลย์ดุจขนัดหน้า ทกล้าดำรวจกรม สนมนอกทั้งสี่หมู่ หมื่นขุนอยู่เปนมุล แต่งเปนขุนขี่รถ ล้วนอลงกฎพร้อมพรั่ง สารถีนั่งน่าประจำ ตำแหน่งอ้างปางกี้ ชี้พนักงาน​ปางก่อน ห่อนแผกเพี้ยนเปลี่ยนแปลง แสดงเครื่องแต่งดำกล คนแลรถรจเรข เฉกเช่นขบวนเบื้องหน้า งามล้ำงามเลอศหล้า แหล่งเพี้ยงพิศวง ฯ

ร่าย๏ พรั่งพร้อมพิริยบ่ายบาท ถือสรรพสาตราตรู ดูอธึกพรรลาย หมายบัณรัศขนัดจร โทธวัชมกรขั้น ดั่งนั้นล้วนนายหมวด หมื่นขุนตรวจแจงจัด เปนสารวัดขบวนละสี่ ตามที่ทุกหมู่กรม รดมพร้อมพลไพร่หลวง ปวงอาวุธถือสรรพ นับแถวละยี่สิบคน แต่งตนกลขบวนหน้า ขนัดสี่สิบทกล้า กลั่นแกล้วการรณ ฯ

สิ้นขบวนพยุหยาตราแห่พระกฐินบกเท่านี้ ฯ

----------------------------