พรรณพฤกษา

ข้าพเจ้าพระยาศรีสุนทรโวหาร ญาณปรีชามาต บรมนาถนิตยภักดี พิริยพาห เจ้ากรมพระอาลักษณ คิดรวบรวมชื่อต้นไม้ต่าง ๆ บันดาที่รู้จักชื่อ คิดเปนกลอนเรียกว่า “นามพรรณพฤกษา” คู่กันกับ “สัตวาภิธาน” ซึ่งได้ลงพิมพ์แต่ครั้งก่อน

แลธรรมดาต้นลำที่งอกขึ้นในแผ่นดินนั้นแบ่งเปน ๒ ชาติ เกิดเปนต้นขึ้น ลำตันข้างนอกอ่อน เช่นอย่าง ไม้แดง ประดู่ ชิงชัน เต็งรัง มะเกลือ เปนต้น เรียกว่า รุกขชาติ ๑ แขงนอกข้างในอ่อน เช่นอย่างต้นตาล อ้อย หมาก มะพร้าว แลสรรพหญ้าทุกอย่าง ฤๅอ่อนนอกตลอดใน เช่นอย่างต้นกล้วยก็ดี เรียกว่าติณะชาติ ๑ เปน ๒ อย่างดังนี้ ฯ

จัดอีกอย่างหนึ่งเปน ๕ ชาติ คือ รุกขชาติ ๑ ติณชาติ ๑ ลัดดาชาติ รือวลีชาติ เปนเถาเลื้อย ๑ คัจฉชาติ เปนกกเปนกอ ๆ ๑ สถลชาติ เกิดบนบก ๑ ชลชาติ เกิดในน้ำ ๑ รวมเปน ๕ อย่างดังนี้ ฯ

​จัดโดยอาการแปลกกันด้วยดอกผลเปน ๔ อย่าง นีรับผล ไม่มีดอกผล รือมีแต่ดอกไม่มีผล ๑ บุบผผล มีทั้งดอกทั้งผล ๑ กาลิกผล มีดอกผลเปนคราวเปนฤดู ๑ อกาลิกผล มีดอกผลติดต่อกันเสมอไปไม่เปนฤดู ๑ อาการต้นไม้เปน ๔ อย่างดังนี้ ฯ

เรื่องเบ็ดเตล็ดอย่างนี้ ไม่สู้มีประโยชน์อะไรนัก ถ้าผู้ใหญ่ไม่ต้องเรียน เพราะมีความสังเกตรู้ได้เอง ถ้าเด็กมีปัญญาอ่อน ต้องอาศรัยมีผู้แนะผู้สอนจึงจะรู้ได้ ถ้ารู้ไว้ก็เปนเครื่องประดับปัญญาได้อย่างหนึ่ง ข้าพเจ้าจึงคิดรวบรวมเข้าไว้เปนหมู่หมวด เพื่อจะไว้สำหรับให้เด็กอ่านพอให้หนังสือแตก แลจะได้คิดเค้าตามที่เล่าแจก ตั้งแต่แม่ ก กา ไปจนเกย ตามลำดับดังนี้ ฯ

----------------------------