คำนำ

​หนังสือพรรณพฤกษากับสัตวาภิธานนี้ เปนของพระยาศรีสุนทรโวหาร น้อย ต้นสกุลอาจารยางกูร แต่งไว้แต่ปีวอกฉ๑๗ศก พระพุทธศักราช ๒๔๒๗ ต้นฉบับสมุดดำหนังสือพรรณพฤกษานี้ ได้มาแต่บันดาหนังสือเก่า ซึ่งพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประภัสสร ทรงสั่งสมไว้มากเรื่อง ยังไม่ได้เห็นตีพิมพ์ แลในบานแผนกของท่านบอกไว้ ว่าเปนหนังสือคู่กับสัตวาภิธานซึ่งได้พิมพ์ขึ้นใช้แล้ว ในโรงสกุลพระตำหนักสวนกุหลาบในพระบรมมหาราชวัง ข้าพเจ้าจึงขอให้เจ้าพนักงานหอพระสมุดค้นหาฉบับพิมพ์เก่าล่วง ๔๓ ปีมาได้แล้ว ให้พิมพ์ขึ้นรวมกันทั้ง ๒ เรื่อง เพื่อประโยชน์ให้เด็กอ่านแลซราบศัพท์นกศัพท์ไม้ ซึ่งเคยเปนเครื่องเล่นของเด็กรุ่นในสัตกุลประกวดขันต่อกันว่าใครจะจำได้มาก แลเมื่อข้าพเจ้ายังเปนเด็ก ก็เคยเล่นประกวดศัพท์นกศัพท์ไม้ ครั้นเติบขึ้นออกไปอยู่เมืองนอก ก็เคยเล่นประกวดแข่งขันชื่อ บ้าน เมือง ทเล แม่น้ำ ลำธาร ลหาน ภูมลำเนา ป่าภูเขา ในตำราภูมิศาสตร์ ซึ่งเปนวิธีเล่นเช่นเดียวกันในสัตกุลผู้ดีฝรั่ง แม้หนังสือนี้ผู้ใหญ่ได้รับแจกไปในงานพระศพพระองค์เจ้าประภัสสร คงจะให้แก่เด็กในครัวเรือนของท่านได้อ่านเล่นเปนประโยชน์ตามสมควร ฯ

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประภัสสร เปนพระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าจอมมาดาเกศ ณวันพฤหัศบดี (เปนวันวิศาขบุรณมี ปีขาล ฉ๔ศก) ​สุรทินที่ ๑๑ พฤษภาคมมาส พระพุทธศักราช ๒๓๙๗ เมื่อยังพระเยาว์ โปรสเกล้า ฯ ให้เจ้าจอมมาดาพึ่งรับมาเลี้ยงเปนฉันธิดาในอกต่อพระองค์เจ้าชายทักษิณาวัฏ วรขัติยราชกุมาร ทรงเรียกขานพระนามย่อว่าแม่ขาว เพราะน่าจะทรงเอ็นดูอยู่ไม่น้อย แลทรงพระเมตตาชุบเลี้ยงอย่างพระเจ้าลูกเธอชั้นใหญ่ ได้พระราชทานพานทอง เครื่องยศราชสกุลฝ่ายในแต่รัชการที่ ๔ แลตราปฐมจุลจอมเกล้า ในรัชการที่ ๕ ครั้นทรงเจริญวัยวางพระองค์มั่นคงอยู่ในกษัตริยกุลธรรม ทำบุญทำคุณเกื้อกูลแก่เจ้านายชั้นหลาน ๆ แลพอพระหทัยในการเสาะหาความรู้ความเรียนจนทรงซราบหลักอักษรสมัย ถึงได้เปนอาจารย์บอกหนังสือไทแก่เจ้านายหลาน ๆ หลายองค์ มีหม่อมเจ้าหญิงพิจิตรจีราภา อาจารย์ใหญ่โรงเรียนราชินี แลพระองค์เจ้าธานีนิวัต เสนาบดีธรรมการบัดนี้เปนต้น ในตอนพระชนมษาล่วงเข้าปัจฉิมวัย ทรงประชวรพระโรคชรา หนักพระสริราพยพเสด็จไปไหนไม่ได้เกือบ ๔ ปี ครั้นณวันอังคาร สุรทินที่ ๒๙ เดือนมิถุนายน พระพุทธ๑ศก ๒๔๖๙ พระโรคกำเริบเปนอวสาน สิ้นพระชนมที่ตำหนักในพระบรมมหาราชวัง รวมพระชนมายุได้ ๗๒ ปีกับ ๕๐ วันบริบูรณ์ ฯ

ปุฺานิ ปรโลกสฺมึ ปติฏฺา โหนฺติ ปาณินํ ฯ

บุญคือความดี ย่อมเปนที่พึ่งของสัตวในปรโลกได้ ฯ

วันที่ ๑๕ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๑ กรมสวัสดิ