อธิบาย

​หนังสือบทกลอนแต่งเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีหลายเรื่อง แต่งเปนร่ายดั้นก็มี โคลงก็มี ลิลิตก็มี กลอนก็มี ฉันท์ก็มี พิมพ์แล้วบ้างยังไม่ได้พิมพ์บ้าง ได้เลือกมาพิมพ์ไว้ในสมุดเล่มนี้ คือ โคลงของหม่อมเจ้าสุวรรณ ในพระเจ้าบรมวงศ์เธอชั้น ๑ กรมหมื่นไกรสรวิชิตเรื่อง ๑ ลิลิตของพระเจ้าบรมวงศ์เธอชั้น ๔ กรมหลวงพิชิตปรีชากร ทรงพระนิพนธ์แต่เมื่อยังดำรงพระยศเปนพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าคัคณางคยุคลเรื่อง ๑

กรมหมื่นไกรสรวิชิตได้ทรงกำกับราชการกรมธรรมการสังฆการีเมื่อในรัชกาลที่ ๓ หม่อมเจ้าสุวรรณได้ฝึกหัดคุ้นเคยราชการกรมธรรมการสังฆการีมาแต่ครั้งนั้น จึงได้รับราชการมีตำแหน่งอยู่ในกรมธรรมการสังฆการี ตั้งแต่ในรัชกาลที่ ๔ มาจนรัชกาลที่ ๕ เพราะหม่อมเจ้าสุวรรณมีหน้าที่อยู่ในกรมธรรมการสังฆการีดังกล่าวมา ในเรื่องโคลงยอพระเกียรติที่แต่งจึงยกเอาเรื่องสอบความรู้พระสงฆ์ในวิชาหนังสือไทย และวิชาเลขเมื่อในรัชกาลที่ ๕ ขึ้นกล่าวโดยพิสดาร หาปรากฎว่าได้กล่าวเรื่องนี้ในจดหมายเหตุเรื่องอื่นแห่งใดไม่ ครั้งนั้นพระบาทสมเด็จฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระราชประสงค์จะทรงทนุบำรุงการเล่าเรียนเปนการสำคัญมาแต่แรกเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติ ได้โปรด ฯ ให้จัดตั้งโรงเรียนขึ้นในกรมทหารมหาดเล็ก ฯ สำหรับ​สอนภาษาอังกฤษโรงหนึ่ง สำหรับสอนหนังสือไทยโรงหนึ่ง และทรงพระกรุณาโปรด ฯ ส่งบรรดาพระเจ้าน้องยาเธอที่ยังทรงพระเยาว์กับทั้งหม่อมเจ้าต่างกรม และประกาศชักชวนข้าราชการให้ส่งบุตรหลานเข้าเล่าเรียน เมื่อจัดตั้งโรงเรียนทั้งสองนั้นสำเร็จแล้ว มีพระราชประสงค์จะจัดการเล่าเรียนให้เปนประโยชน์ถึงราษฎรพลเมืองต่อลงไป ทรงพระราชดำริห์ว่า ราษฎรย่อมส่งบุตรหลานไปเล่าเรียนในสำนักพระสงฆ์ตามวัดเปนประเพณีมาแต่โบราณ สมควรจะอาศัยประเพณีอันมีอยู่แล้วนั้น จัดตั้งโรงเรียนสำหรับราษฎรขึ้นตามพระอารามหลวงก่อน เพื่อจะหาภิกษุสงฆ์ซึ่งรอบรู้วิชาหนังสือไทยและวิชาเลข ตั้งเปนครูโรงเรียนหลวงตามพระอาราม จึงโปรด ฯ ให้ตั้งพระราชาคณะที่ชำนาญความรู้นั้น ๆ เปนกรรมการสอบความรู้พระภิกษุสงฆ์ซึ่งสมัคจะเปนครูในโรงเรียนหลวง เรื่องเดิมของการที่หม่อมเจ้าสุวรรณพรรณนาไว้ในโคลง มีดังกล่าวมานี้ สำนวนโคลงของหม่อมเจ้าสุวรรณถนัดแต่งตามโวหารกวีโบราณ ควรนับว่าแต่งดีสำนวนหนึ่ง

กรมหลวงพิชิตปรีชากร เปนกวีซึ่งนับถือกันว่าถึงชั้นดียิ่งในกรุงรัตนโกสินทร์นี้พระองค์ ๑ บทกลอนพระนิพนธ์ของกรมหลวงพิชิตปรีชากรได้รวบรวมพิมพ์แจกในงานพระราชทานเพลิงพระศพพระองค์ท่านเองเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๕ ลิลิตเฉลิมพระเกียรติซึ่งพิมพ์ในสมุดเล่มนี้ เปนบทกลอนเรื่องแรกที่ท่านทรงพระนิพนธ์แต่เมื่อพระชันษาได้ ๒๑ ปี เอาเรื่องการพระราชพิธีโสกันต์สมเด็จ ฯ เจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัติวงศ ​กรมขุนมรุพงศศิริพัฒน์ และสมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินี พระพันปีหลวง เมื่อปีกุญ พ.ศ. ๒๔๑๘ มาเปนเค้าแต่งลิลิตเฉลิมพระเกียรติเรื่องนี้ นำขึ้นทูลเกล้า ฯ ถวาย เมื่อได้ทรงรับพระสุพรรณบัฏ เปนกรมหมื่นพิชิตปรีชากร พระบาทสมเด็จฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงทรงพระราชนิพนธ์โคลงชมลิลิตของกรมหลวงพิชิตปรีชากร พระราชทานตอบบท ๑ ดังนี้