ลิลิตของพระองค์เจ้าคัคณางคยุคล

(กรมหลวงพิชิตปรีชากร)

ร่าย๏ ศรีสิทธิ์พิชิตพิไชย ไกรกรุงรุ่งเรืองยศ ปรากฎเกียรดิ์กำจาย ผายพระคุณแผ่หล้า ร้ารอนเข็ญขาดเมือง เรืองบุญฤทธิ์ร่มราษฎร์ ขาดข้อลำเค็ญขุ่น อุ่นใจมาตยประชา สบสีมาเสพยสุข สนุกทั่วธรณิน ข้าศึกยินแสยงเดช องค์อิศเรศร์แหล่งสยาม งามพระองค์กลแกล้ง แสร้งรังสฤษดิ์แต่ฟ้า จบแหล่งหล้าใครเทียม เจ้าจอมเสียมสุรราช ปราชญ์เปรื่องปรีชาชาญ สบคุณสารสมบูรณ์ พูลพระกรุณาคุณ ก่อการบุญบมิเบื่อ เผื่อแผ่ทานบมิร้าง สร้างกุศลเชิดชู สาสนูปถัมภก ยกบวรพุทธสาสนา ถาวรยืดยืนยง ดำรงตามพุทโธวาท ทรงสรรพศาสตรชำนาญ ชาญคดีธรรมโลก พูลเพิ่มโภคสมบัติ ดำรงสัตย์สุจริต พจนวิจิตรวรวากย์ หลายส่ำ​พากย์ภาษา ส่ำเสนาเนืองอเนก มนตรีเอกอนันต์ สมบูรณ์สรรพสมบัติ ขนัดเนื่องนิกรประชา เสพยสุขานุสุขล้น พ้นอุปัทวันตราย ทุกวันวายว่างเศร้า เพราะพระเดชเกลี่ยเกล้า เกลื่อนร้อนเปนเขษม ฯ

ร่าย๏ จักแสดงศุภสาร เรื่องกิตติการโสกันต์^๑ ตามสำคัญโดยยล แจ้งยุบลแต่ย่อ ต่อนุกรมแต่ละน้อย ข้อยขอเรียบเรียงความ ตามแต่ได้รู้เห็น ไว้พอเปนเงาเงื่อน แม้คลายเคลื่อนคลาเพราะ ไป่เสนาะโสตกลใด ขออภัยรุตตะโทษ โปรดอย่าเย้ยแย้มสรวล แห่งใดควรบั่นเติม ​เชิญรอนเสริมตามชอบ ไว้ระบอบเนานาน สูญพสุธาธารสิ้นฟ้า จึ่งคำข้าอันตราย จักภิปายเริ่มร่าง ป่างพระบาทบดินทร์ ทรงพระจินตนาตรึก รฦกถึงพระนุชนาถ องค์เยาวราชกนิษฐา มีชนมพรรษาประมวญ ควรแก่โสกันต์กิจ จึงบพิตรทรงดำริห์ ควรเริมริก่อการ ให้มโหฬารพรรลึก เปนอธึกวิธี โดยศักดิ์ศรีสุริยพงศ์ จึงทรงพจนเอื้อน เยื้อนยุบลบรรหาร ข้าบทมาลย์มวญมาตย์ เขาก็รับราชโองการ แล้วเขียนสารสั่งหมาย รายรู้ตัวทั่วถ้วน ล้วนจัดตั้งเตรียมการ ทุกพนักงารไตรตรวจ ทุกหมู่หมวดตกแต่ง แบ่งระยะที่ทาง วางเรียงราชวัตร ฉัตรเบญจรงค์ราย วาดระบายบรรเจิด ดูพเพริศเพราตา เรียงรายมาตามรัถเยศ หางมยุเรศปลิวปลาย รายสถลเสื่อลาด แต่เกยราชวังใน ไปกระทั่งปราสาท บ้างแผ้วกวาดปัดปู ดูคคึกอึงอล บ้างรื้อขนที่สรง ตั้งที่ตรงไกรลาส ดาษผ้าผูกแผงพนัก ปักฉัตรนากเงินทอง ราชวัตรกรองลายปรุ ฉลุฉลักบรรจง ล้อมที่สรงรายรอบ เบื้องกลางกอบเบญจา โขมพัสตราดาษแต่ง เพดานแบ่งห้าชั้น เครื่องสูงกั้นรอบใน ยลตรูใจตรูตา ที่ภูผาไกรลาส ดาษปรำเบื้องบน มีสระชลธีธาร ละหารห้วยตรวยตรอก ตามริมซอกเชิงผา รูปคชาต่างชาติ ไกรสรราชผันผยอง กิเลนมองเมียงคู่ หมู่พยัคฆ์เมินเมียง กาษรเคียงกาษร ฝูงกินรรำราย ทอดกรกรายดูชอ้อน เหล่าโคต้อนเหล่าโค หมู่โลโตโผนเผ่น เล่นแก้วแล้วลำพอง สีหราชมองหมายมฤค กระทิงถึกเบิ่งหน้า เลียงผาท่าเผ่นโผน เหล่าลิงโลนหน้าหลอก กะรอกกะแตไต่ไม้ สุกรไซ้ดุนดิน รูปพวก​สินธพชาติ วาดระบายหลายสี ขาวเขียวมีหลายอย่าง ผ่านดำด่างแดงปน หมอกมัวมลแซมทราย แดงเหลืองลายกระเลียว หลังตะขาบเขียวมรกฎ สีสุกสดใสส่าง มีหลายอย่างนานา เหล่าพฤกษาต่างพรรณ เฉกหิมวันตไพรพฤกษ มีอยู่ตรึกเหลือตรา ล้วนรุกขาดอกช่อ ต่อผลผลิใบแกม แซมสลับซับซ้อน ร่มบังร้อนสุริเยศ มีหลายเพศหลายพรรณ กรรณิกาการเกด มนาวเทศดกดัด ลางลิงสลัดใดแนม แกมแก้วเกดกระดังงา พุดซ้อนลาหลายเลศ ฉะบาเทศดกดาษ ขาวเหลืองกราดยรรยง ดูดั่งดงแดนเขา เหลือรู้เราจดจำ ทำทางทำดูสอาด เพียงไกรลาสเมืองบน ที่สรงชลธารา มีศิลาปูลาด ดาดพื้นเนียนน่านั่ง แผ้วชลถั่งลำธาร มีปทุมมาลย์หลากเพศ โกมุทเศวตสัตบงก์ บัวหลวงจงกลนี เผื่อนผันมีหลายอย่าง สีต่างต่างตรูตา หมู่มัตสยาคล่ำคล้ำ ว่ายแหวกน้ำฟูฟอง คนองตนตามเหล่า มากหมู่เต่าหมู่ปลา สุดคณนานับได้ ซึ่งว่าไว้พอฟัง ยังเบื้องบนไกรลาส มีปราสาทปาสาณ เทวสถานอารักษ์ อิศรศักดิ์สิงสถิต ยลวิจิตรยรรยง ตรงชะง้อนภูผา เอาศิลาอ่อนแกะ รูปสารแสะสีหราช อุศุภผาดยืนยัน ผันหน้าสู่บูรพทิศ ยืนเยื้องบิดเบี่ยงกาย เพื่อคอยคายธารา พิศเปรมตาเปรมใจ มาดผู้ใดเดิรเจอ เฌอขุนเขาไกรลาส เพียงพิศวาสหลงใหล ห่อนคิดไปชมอื่น ชื่นชมชักชวนกัน ยลต่างพรรณหมู่ไม้ เพียงแต่ไกรลาสไซ้ โลกเพี้ยงพิศวง สิ้นแล ฯ

ร่าย๏ ยังหลากหลายเหลือเล่า เหล่าพระเต้าหลายพรรณ พระเต้าปัญจกษัตริย์ ขันหยกรัตน์เรืองรอง ปักเทียนทองตรงกลาง มีถ้วยวางรายรอบ ครอบพระกริ่งเทวบิฐ เบญจคัพภวิจิตรนพเก้า พระเต้าปทุมถ้วนตรี พระเต้าศีลาสอง รองถัดเต้าไกรลาส เนาวเคราะห์ดาษเทวรูป เต้าหยกสรูปรวมเสร็จ ถ้วนสิบเจ็ดพระเต้า เข้าพิธีมณฑล ถาดรองชลสรงพระพักตร์ ล้วนมาศฉลักลงยา ดวงพระชันสาบรรจง ลงพานสุวรรณวิจิตร โสภณพิศเพริศพริ้ง เลิศล้วนสิ่งมงคล เสามณฑลสี่ไซ้ ให้ผูกกรรภิรมสาม อิกหนึ่งนามเศวตฉัตร สำหรับรัตน์คชาธาร เครื่องรอนราญรณยุทธ ธงกระบี่ธุชฝ่ายขวา ธงครุฑพ่าหเบื้องเฉวียง เรียงรายง้าวทวนดาบ โล่ห์ปืนคาบชุดหอก บอกหนึ่งปืนขนาดใหญ่ เต้ากะไหล่เงินงาม เรียงรายตามชั้นล่าง หว่างหลัง​แท่นมณฑล มีเต้าชลสระคา สระยมนาเกตุแก้ว สรรพสิ่งล้วนเพริศแพร้ว พรั่งพร้อมเพรืยงการ ฯ

ร่าย๏ สระโขลนข้าหลวงหลาย ล้วนแต่งกายโอ่อวด ประกวดกันทุกกรม แต่งควรชมแช่มช้อย นิ้วนางก้อยสอดประวิตร์ ประกิตประกอบกายตน เดิรบปนเปนตอน อิกอัศดรผูกเครื่อง เนื่องมหาดเล็กหลาย มีมุลนายกำกับ หลายสิบตับหลายตอน จรเปนเหล่าเปนหมู่ ม้าทรงคูหนึ่งซั้น กั้นเดิรเปนกรมกรม ฝูงชนชมพระยศ หมดทุกคนทุกผู้ รู้พระเกียรดิ์กำจาย ขยายพระเดชกำจร ครั้นหมดตอนหมู่มหาด เหล่าทหารผาดผันผาย หลายส่ำสุดคณนา ตามกระบวรคลาไต่เต้า เสียงสเทื้อนฝีเท้า เฉกหล้าแหล่งไหว เจียวแฮ ฯ

ร่าย๏ พอกระบวรเดิรคลาคลาศ ฝูงทวยราษฎร์ทั้งมวญ ชวนพวกพรรคเพื่อนพ้อง ร้องกันมาดูการ ที่หน้าลานหลายเหล่า บรู้กี่เผ่ากี่พันธุ์ เปนมหันต์มเหาฬาร บาลกมลแช่มชื่น หื่นกมลหฤหรรษ์ หลากหลายพรรณหลายเพศ ส่ำแขกเทศดาษดา ส่ำแขกชวามากมวญ ส่ำพวกญวนแลสลอน ส่ำพวกมอญแลสะลั่ง ส่ำพวกฝรั่งหลายพรรค์ อเมริกันปอตุเกต หลายส่ำเพศภาษา วิลันดาเดนมาร์ค ยากจะชี้ถี่ถ้อย ใช่แต่ร้อยแต่พัน อนันต์นับแสนหมื่น ดื่นระดะดาดาษ บ้างอ่าอาตม์ตามเพศ พิเศษสรรพ์แต่งตน แต่ละคนคนใช่ทราม พิศดูงามดูสวย พิศดูรวยดูรื่น ชื่นหน้าผาสุกรมย์ ชวนกันชมงารการ แสนสำราญทุกผู้ คนใดใคร่จักรู้ เกียจคร้านฤๅมี ฯ

​ร่าย๏ ส่วนจมื่นจงจ้องเกราะ เฆาะคำรบสามครา ทุกขบวรดาน้อมเกล้า จึงธเรศร์เจ้าจรดล ยังเบื้องบนปราสาท องค์นุชนาถทั้งสาม สถิตตามตำแหน่ง เขาตกแต่งไว้รับ ดับนั้นท่านทวยสงฆ์ สามสิบองค์ครบถ้วน ล้วนทรงศีลสิกขา สวดคาถาพุทธปริต สำเร็จกิจสงฆ์เสร็จ จึงสมเด็จบรมนาถ พระบาทเสด็จลีลา จากมนทิรารัตน์ราช ลีลาลาสยังเกย เผยกระบวรให้คลาย ผายกระบวรให้คลาศ เสร็จส่งราชอนุชา พระลีลากลับหลัง คืนเข้าวังเวียงราช หมู่อำมาตย์ทวยราษฎร ต่างคนจรสู่สถาน ถ้วนไตรวารพิธี มีการกลกล่าวแล้ว ไป่คลาศแคล้วอย่างชี้ พออรุณรุ่งนี้ จักได้โสกันต์ แลนา ฯ

ร่าย๏ พราหมณ์พฤฒาเป่าสังข์ ดังเสียงพาทย์เภรี เสียงเป่าสีตีก้อง ฆ้องไชยฆ้องวงขาน ประสานเสียงนฤนาท พระบาทไท้ธหลั่งชล เหนือสกนธ์กนิษฐนาถ แล้วพระบาทสั่งให้ ไท้ท่านบรมวงศ์ ทรงรดเปนอันดับ ถับถึงพราหมณ์พฤฒาจารย์ ตามโบราณราชประเพณี สรงวารีแล้วเสร็จ สามเสด็จคืนหลัง ขึ้นยังมนทิรรัตน์ ผลัดเครื่องเปลื้องเปลี่ยนทรง ฉลององค์ครุยพรายเพริศ มงคลเทิดทัดเกล้า สามนาถเจ้าแต่งสกนธ์ พิศโสภณเพราเพริศ เลิศลักษณ์วิลัยทรง ใครใคร่บงบมิเบื่อ เรื่อแสงสุวรรณรัตน์ กระจัดกระจ่างพร่างพร้อย งามยิ่งงามใช่น้อย แน่งน้อยงามเจริญ ฯ

ร่าย๏ พอสุริยนแสงสาย ชายบ่ายสามนาฬิกา พลแห่มาพร้อมพรั่ง นั่งแน่นเนื่องเต็มผลู ดูระดะดาดาษ ตกแต่งอาตมตามกระทรวง ขุนหมื่นหลวงพระพระยา แต่งตนมาเข้าขบวร เวลาควรคล้อยบ่าย ฝ่ายสามองค์อนุชา ทรงภูษนาภรณ์เสร็จ จึ่งสมเด็จบรมนาถ พระบาทเสด็จยังเกย เผยกระบวรยุรยาตร แลสระพราศสระพรั่ง แห่หน้าคั่ง​เหลือนับ แห่หลังคับเหลือคาด ดูดาดาษโดยวิถี ตั้งดนตรีรายทาง วางหว่างช่องราชวัตร เปนขนัดเนื่องมรรคา พวกกระบวรคลาถึงประทับ พระทรงรับกนิษฐ์นาถ ขึ้นปราสาทบวร ทวยราษฎรเหลือหลาย คลายกันมาดูการ งารมหรศพสมโภช ด้วยมาโนชเปรมปรา หื่นหรรษาห่อนเศร้า ชมพระบารมีเจ้า แผ่นหล้าแหล่งไผท ฯ

ร่าย๏ ครั้นสำเร็จแล้วไซ้ ไท้ท่านบรมวงศ์ ทรงเจิมเปนอันดับ กับพราหมณพฤฒา ทั้งเสนาบดี เสร็จเสด็จลีลาสเต้า สามอนุชาเจ้าคืนหลัง ยังอาภรณ์พิโมกข์ปราสาท พระบาทธส่งคืนครไล หมู่ขบวรไคลคลาศแคล้ว เสร็จการสมโภชแล้ว ทั่วหล้าสาธุการ ฯ

ร่าย๏ สมบูรณ์คุณสมบัติ โดยโลกัตถจรรยา พระกรุณาเนืองไป ในนิกรชนทั่วหล้า ทั่วเขตข้าขอบขันธ์ พระทรงธรรม์ธรำพึง ถึงทุกข์ทั่วทวยราษฎร์ เพื่ออัปมาทธรรม์ ทุกสิ่งสรรพ์ราชการ อิกโรงศาลทุกกระทรวง ทบวงการทั้งหลาย เกรงเกลือกกลายทุจริต ไป่สถิตทางยุติธรรม์ เพื่อเหล่าพรรค์โมหะ ไป่โอตปเกรงอาย ขวายขวนทรัพย์สู่เย่า ราษฎร์ร้อนเร่ารนทรวง กิจการปวงไป่ทราบ ใครไปกราบทูลแถลง แสดงทุกข์ทวยราษฎร์ จึงพระบาททรงจัด ตรัสเอาราชเสวกา ที่ปรีชาชาญฉลาด ปราศจากใจทุจริต รังสฤษดิ์โดยถวิล เปนเคาซิลปฤกษา กิจนานาทั้งมวญ แลใคร่ครวญราชการ ถือสาบาลกฎหมาย ทั่วทุกนายจำกัด ตัดแต่ทางยุติธรรม์ แล้วทรงสรรค์เปนสอง รองเรียกเหล่าปริวี เลือกล้วนปรีชาฉลาด ล้วนเหล่ามาตย์ราชพงศ์ ล้วนธำรงสุจริต ล้วนเสียผิดแสวงชอบ ล้วนรู้รอบราชการ ล้วนสาบาลสัตย์ถวาย ถือกฎหมายทุกตน เพื่อแสวงผลพสุธา สบสีมาเสพยสุข บำราศทุกข์เสื่อมเศร้า เพื่อพระบารมีเจ้า แผ่นพื้นภูวดล ฯ

----------------------------