คำนำ
ด้วยหลวงอารีดรุณพรรค (หม่อมหลวงเจริญ อิศรางกูร ณกรุงเทพ) มาแจ้งความแก่กรรมการหอพระสมุดวชิรญาณว่า มีความศรัทธาจะรับพิมพ์หนังสือในหอพระสมุดสำหรับพระนครเรื่อง ๑ เปนของแจกในงานปลงศพสนองคุณหม่อมราชวงษ์ชม อิศรางกูร ณกรุงเทพ ผู้บิดา ซึ่งเปนบุตรหม่อมเจ้าตุ้ม ในเจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์ ขอให้กรรมการช่วยเลือกเรื่องหนังสือให้ ข้าพเจ้าเปนผู้เลือก ๆ ได้วรรณพฤติคำฉันท์ ซึ่งแต่งเมื่อในรัชกาลที่ ๕ เรื่อง ๑ เห็นสมควรจะพิมพ์ได้
หนังสือวรรณพฤติคำฉันท์นี้แต่งเมื่อในรัชกาลที่ ๕ เมื่อปีมโรง จุลศักราช ๑๒๔๒ พ.ศ. ๒๔๒๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้เลือกหาคาถาสุภาสิตภาษามคธ ตั้งเปนกระทู้แจกจินตกวีในสมัยนั้น ให้ช่วยกันแปลแต่งเปนฉันท์ต่าง ๆ ในภาษาไทย แล้วโปรดให้ช่างเขียนเข้ากรอบละฉันท์ ติดเปนเครื่องประดับพระเมรุสมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ กับสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าหญิงกรรณาภรณ์เพ็ชรรัตน เมื่องานพระเมรุแล้วเห็นจะส่งกรอบฉันท์นั้นไปเก็บรักษาไว้แล้วย้ายที่ไปหลายแห่ง ในที่สุดไปพบอยู่ใต้พระวิมานในพระราชวังบวร ฯ พระองค์เจ้าวงจันทร์ส่งประทานมายังหอพระสมุดฯ ชำรุดเปนอันตรธานไปเสียเปนอันมาก กรรมการสืบหาต้นฉบับก็ไม่ได้ความว่าจะมีใครได้รวบรวมฉันท์เหล่านี้ไว้บ้าง จนเมื่อเร็ว ๆ นี้ เมื่อย้ายหอพระสมุด ๆ ขนหนังสือมาจัดใหม่ จึงไปพบหนังสือเก่าพวกมีอยู่ในหอพระสมุดฯ เดิมเปนของข้าพเจ้าเอง ได้คัดหนังสือเรื่องต่าง ๆ ไว้แต่เมื่อครั้งยังอยู่ในกรมศึกษาธิการ ยกต้นฉบับเหล่านี้ให้ไว้แก่หอพระสมุดฯ ในหนังสือพวกนี้พบเรื่องวรรณพฤติคำฉันท์มีอยู่ ข้าพเจ้าจะได้คัดมาจากฉบับของผู้ใดก็จำไม่ได้เสียแล้ว และมีฉันท์ที่ได้แต่งในคราวนั้นทั้งหมดฤๅไม่ก็ทราบไม่ได้ ชื่อกวีที่ได้แต่งฉันท์ก็ได้ไว้แต่ ๓ คือ เจ้าพระยาภาสกรวงษ์ ๑ พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย) ๑ ขุนวิสุทธากร ๑ นอกจากนี้ไม่ปรากฏ จะรอสืบหาต่อไปให้ได้จนบริบูรณ์ก่อนจึงพิมพ์ก็เห็นว่าจะช้า จึงให้พิมพ์ในสมุดเล่มนี้เสียชั้นหนึ่ง ด้วยเชื่อแน่ว่าผู้ใดได้อ่านคงจะชอบ แต่ถ้าท่านผู้ใดมีหนังสือเรื่องนี้ที่ได้รวบรวมไว้ มีฉันท์บริบูรณ์ทุกบท ฤามากกว่าที่มีในเล่มนี้ ฤาว่าทราบนามผู้แต่งฉันท์บทใด ๆ แลแจ้งความมาให้หอพระสมุดฯ ทราบ กรรมการจะมีความยินดีแลขอบใจเปนอันมาก
ข้าพเจ้าขออนุโมทนาส่วนกุศลทักษิณานุปทาน ซึ่งหลวงอารีดรุณพรรค ได้บำเพ็ญเปนการสนองคุณท่านผู้เปนบุรพการีด้วยความกตัญญูกตเวที แลข้าพเจ้าเชื่อว่าผู้ที่ได้อ่านสมุดเล่มนี้ จะพอใจแลอนุโมทนา
หอพระสมุดวชิรญาณ
วันที่ ๒๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๕๙
