โคลงแลกลอนยอพระเกียรติ ๓ รัชกาล

​พระยาไชยวิชิต (เผือก) แต่ง

----------------------------

​เพลงยาว

๏ จะกล่าวบทจดหมายเหตุไว้ ถึงธานีพิไชยกรุงเก่า เปนทางร่วมบกน้ำทุกลำเนา ประเทศใดไม่เท่าเทียมทัด อาณาเขตรมณฑลก็กว้างขวาง แต่ก่อนเปนเมืองสร้างจอมกระษัตร ประกอบด้วยแก้วเก้าเนาวรัตน์ สมบูรณ์ภูลสมบัติก็มากมี ตึกกว้านร้านเรืองแถวถนน ผู้คนคับคั่งทั้งกรุงศรี ประชาชนหนุ่มสาวชาวบุรี ศุขเกษมเปรมปรีดิ์ทุกปีมา อันลูกค้าวานิชสิ้นทั้งหลาย ก็ไปมาค้าขายทุกภาษา สนุกสนานปานเปรียบเมืองฟ้า เปนมหานคเรศวิเศษนัก ประดับไปด้วยที่เจดีย์​สถาน ล้วนตระการหลายแห่งเปนแหล่งหลัก ประเทศอื่นตื่นกันมาพึ่งพัก ทั้งรักทั้งกลัวไปทั่วทิศ พระองค์ผู้ดำรงนคเรศ มีพระเดชศักดาอาญาสิทธิ ปราบปรามตามทางทศพิธ บำรุงจิตรไพร่ฟ้าประชากร สิ่งไรร้อนก็ระงับดับเข็ญ ให้อยู่เย็นเปนศุขสโมสร ถ้อยความข้องขัดก็ตัดรอน ผันผ่อนเปรียบเทียบให้เงียบลง สมณะสามเณรก็เจนจัด ปฏิบัติตามกิจจริตสงฆ์ เล่าเรียนรศธรรม์มั่นคง เคร่งครัดตัดตรงทุกองค์ไป จะว่าข้างพุทธจักรก็หนักหนา เหมือนจะเตือนศรัทธาให้เลื่อมใส ฝ่ายข้างอาณาจักรนั้นไซ้ ก็งดงามตามในยุติธรรม์ อันเสนาข้าเฝ้าทูลลออง ปรองดองไม่มีที่เดียดฉัน ราชการเย็นร้อนก็ผ่อนกัน เปนศุขทุกวันทุกเวลา แต่ปกป้องครองราชสมบัติ สืบวงษ์พงษ์กระษัตรมาหนักหนา เปนศึกแล้วก็กลับเปนศุขมา ในศรีอยุทธยาธานี เมื่อถึง​กาลบ้านเมืองจะย่อยยับ มีทัพมาประชิดติดกรุงศรี ศึกพม่ามาล้อมถึงสามปี ไม่มีแม่ทัพออกรับรอง ด้วยขุนนางต่างคนก็ร้าวฉาน ไม่ร่วมคิดกิจการเปนเจ้าของ สาละวนขนหาแต่เงินทอง มุ่งมองอิจฉากันท่าเดียว เมื่อไม่มีสามัคคีรศรัก ถึงมากสักโกฏิเสนแม้นขับเคี่ยว ไม่พร้อมมูลสมาคมกลมเกลียว ก็เหมือนมีคนเดียวไม่ได้การ ครั้นแต่งพวกอาสาออกฝ่าฟัน แต่กองเดียวเท่านั้นเข้าหักหาญ ไม่มีกองหนุนด้วยช่วยรบราญ จะทนทานไปได้เท่าไรมี ทัพช่วยเข้ามาล้อมอ้อมโอบหลัง ตีประดังบัดดลก็ป่นปี้ บรรดาคนที่อยู่ในบุรี ก็ดูเล่นเช่นนี้ทุกทีมา อันทแกล้วทหารการยุทธ เครื่องสาตราอาวุธก็หนักหนา ผู้คนกล่นกลาดดาษดา ไม่น่าจะแตกตายพรายพลัด เหมือนไม่มีผู้ใหญ่ใช้สอย แต่ผู้น้อยฤๅจะรับทัพกระษัตร แม้นเสนาบดีที่ชงัด กับต่างกรมระดม​ตัดเสียแต่ไกล ทัพพม่าก็จะล่าเลิกหนี จะเหยียบชานบุรีที่ไหนได้ ไม่ควรจะละเลยเฉยไว้ นิ่งให้มาทำถึงกำแพง ถึงกระนั้นถ้ามั่นคงอยู่ รบสู้ให้เต็มเข้มแขง ฤดูน้ำท่วมที่ไม่มีแปลง อ้ายโปแมงจะย้ายโยกขึ้นโคกวัด เหมือนลิงจับเกาะอยู่จะสู้ใคร ท่องน้ำไปไหนได้ถนัด ต่างกองต่างกระจายพรายพลัด เราก็จัดเรือไว้ให้มากมาย เอาปืนใหญ่ออกไล่ล้อมยิง ก็จะวิ่งลงน้ำระส่ำระสาย จับเปนเล่นก็ได้ทั้งไพร่นาย ถ้าขืนสู้อยู่ก็ตายด้วยลายปืน จะทรหดอดทนที่ไหนได้ ยิงกระหน่ำร่ำไปให้แตกตื่น น้ำก็ฦกซึ้งสุดจะหยุดยืน เห็นไม่คืนกลับหลังถึงอังวะ พวกพม่าน่าที่จะฉิบหาย ยับย่อยลอยตายเปนสวะ ในทำนองสงครามงามชนะ ไม่ควรจะกลับเปนไปเช่นนี้ ฤๅสาสนาเกือบกึ่งถึงกาล จะสูญสิ้นถิ่นฐานทั้งกรุงศรี เหมือนทำนายนารายน์ลพบุรี ธานีจะเกิดยุคขุกเคือง ​ครั้นดูในไตรเพทพยากรณ์ พระนครถึงฆาฏเข้าเรื่อง สุดสิ้นวาศนาชตาเมือง จะเปล่าเปลืองไปเปนเช่นทำนาย ครั้นมาเห็นภูมฐานบ้านช่อง แม่น้ำลำคลองก็ใจหาย รั้ววังวัดวาน่าเสียดาย ยับระยำทำลายแหลกล้าง นี่หากทุ่งกรุงไกรเปนไร่นา เข้าปลาสารพัดไม่ขัดขวาง ผู้คนอาไศรยจึงไม่ร้าง แต่เรือนเย่าเบาบางห่างไป ด้วยเหตุพระนครนั้นถอยถด เลื่อนลดลงไปสร้างข้างใต้ ประเทศที่อุทยานตระการใจ ด้วยพื้นพรรณผลไม้มากมี คือกรุงเทพอมรรัตนโกสินทร์ มหินทรอยุทธยาวดีศรี สนุกสนานกว่าปานบ้านเมืองดี เปนที่สรรเสริญเจริญยศ จะว่าข้างทางน้ำก็จำเภาะ ป้อมค่ายรายเหมาะทุกแห่งหมด เชิงเทินแต่ละชั้นดังบรรพต งามสง่าปรากฏในการยุทธ ป้อมใหญ่หลังหาดประหลาดล้ำ ดังลอยน้ำอยู่น่าเมืองสมุท ใครเห็นสั่นหัวไม่กลัวทรุด ราวกะผุด​ขึ้นมาจากบาดาล สารพัดจัดแจงทุกแห่งหน ในภาคพื้นมณฑลราชฐาน ดังนิมิตรด้วยฤทธิราชการ เปนมหามโหฬารสอ้านตา สมเด็จสรรเพชญ์บรมนารถ พระบาทดังฉัตรชั้นกั้นหล้า ทรงมหาอานุภาพได้ปราบดา เปนมหาสมมุติวิสุทธิวงษ์ เสด็จมาปราบเข็ญให้เย็นยุค เกษมศุขชื่นชมสมประสงค์ บ้านเมืองกลับฟื้นคืนคง สืบวงษ์กระษัตรามาช้านาน ทุกสิ่งแสนโภไคยไอสูรย์ สมบูรณ์สมบัติพัศถาน รื่นรวยด้วยโพธิสมภาร บรรณาการมาทั่วทุกหัวเมือง กรุงกระษัตรเขตรขอบรอบนอก เปนเมืองออกสุดหล้าฟ้าเหลือง แต่งดอกไม้เงินทองนองเนือง ทูลถวายใต้เบื้องบทมาลย์ ปีหนึ่งถึงกำหนดมาเฝ้าแหน ทุกไทท้าวด้าวแดนแน่นน่าฉาน เสื้อผ้าสารพัดจัดประทาน ตามยศศักดิอรรคฐานทั่วกัน พระเดชาปรากฎกัมปนาท ไหวหวาดทุกประเทศเขตรขัณฑ์ สิ่ง​ใดไม่เคยเห็นแต่ก่อนนั้น ก็มีมาสารพันมากมาย พระเจ้าเวียงเชียงใหม่ได้ช้าง เผือกผู้คู่สร้างมาถวาย พระยาน่านซัดเชือกได้เผือกพลาย ขาวผ่องพรรณรายคล้ายกัน พระเขมรเมืองโทโพธิสัตว ได้เสวตรคชรัตน์รังสรรค์ ล้วนเผือกผู้โสภาลาวรรณ เชื้อฉัททันต์ประเสริฐเลิศปาง ฝ่ายเมืองนครราชสิมา นางพระยาเผือกผ่องต้องอย่าง กับพิมายนางรองเปนสองช้าง ชักนำทำทางมากรุงไกร ประทานชื่อพระเทพกุญชร บวรเลิศฟ้าไม่หาได้ พังหนึ่งพึงพิศอำไพ ชื่อพระอินทรไอยรารัตน์ เผือกพังทั้งสองงามสม ที่นั่งทรงองค์บรมกระษัตร พลายสามสมบูรณ์ภูลพิพัฒน์ บรรจงจัดชื่อเสียงให้เลี้ยงดู หนึ่งชื่อพระยาเสวตรกุญชร ตั้งตามนามกรเผือกผู้ พระยาเสวตรไอยราน่าชมชู รูปร่างหางหูก็ดงาม หนึ่งพระยาเสวตรคชลักษณ์ ประเสริฐศักดิพังสองพลาย​สาม ดังช้างแก้วปรากฏงดงาม บังเกิดเพิ่มเติมตามพระบารมี

ครั้นปีมเสงเบญจศก สมุหนายกบดีศรี ไปกวาดครัวพนมเปนเห็นได้ที ก็ต่อดีตลอดแคว้นแดนกัมพุช ได้ช้างเผือกผู้สู่สมโภช ไพโรจรูจีสีสัตบุษย์ รูปงามต้องตามตำหรับยุทธ ผ่องผุดพ่วงพีฉวีวรรณ ชื่อพระยามงคลหัศดินทร์ คชินทรเทพรังสรรค์ พระบารมีเปนที่อัศจรรย์ ได้ช้างเฉลิมขวัญอันเลิศแล้ว เจ้าพระยานครราชสิมา ได้คชาสีสังข์ดังช้างแก้ว บริสุทธิประเสริฐเพริศแพร้ว ผ่องแผ้วเผือกผู้คู่นคร แห่แหนพร้อมมูลมาทูลถวาย ทำโรงรายสำนักที่พักผ่อน อุปถัมภ์บำรุงแรมร้อน จะหลับนอนกินอยู่ไม่ดูเบา ข้าหลวงกรมการทุกบ้านเมือง ส่งเนื่องมาถึงทุ่งกรุงเก่า เดือนสามขึ้นเก้าค่ำเวลาเช้า ก็รับเข้าโรงสมโภชพิธี พร้อมด้วยพุทธสาตรไสยสาตร ​พฤฒิบาศโดยควรถ้วนถี่ ตามตำราคชสารบ้านเมืองดี แล้วให้มีการเล่นเปนหกวัน จึงนำช้างเผือกผู้ลงสู่แพ เกณฑ์แห่ตามมีกันที่นั่น เรือดั้งชักคู่เคียงเรียงกัน เสียงสนั่นพิณพาทย์ระนาดฆ้อง ออกจากท่าศาลาเกวียนกรุงเก่า เลี้ยวเข้าทางวัดตองปุพอจุช่อง น้ำก็เชี่ยวเหนี่ยวชักไปตามคลอง แพล่องลอยมาในสาชล ดังชลอวิมานฟ้าคลาเคลื่อน ลิ่วเลื่อนคว้าง ๆ มากลางหน หญิงชายตามดูทุกผู้คน ประชาชนชมโพธิสมภาร กำหนดล่องสองคืนสามวัน ก็ถึงท้ายตลาดขวัญดังบรรหาร พระบาทบรมนารถโปรดปราน เสด็จทางชลธารขึ้นไปรับ พร้อมด้วยพระประยูรวงษา ข้าเฝ้าท้าวพระยาเปนลำดับ กระบวนแห่น่าหลังคั่งคับ ให้รีบรับแพช้างวางมา ประทับถึงท่าพระที่ตะพาน พนักงานแห่แหนแน่นหนา ขึ้นสู่โรงสมโภชโชตนา ที่นั่งน่าจักรวรรดิจัดแจง ตั้งพิธี​สมโภชทำขวัญ เจ็ดคืนเจ็ดวันบรรจงแต่ง โปรดประทานชื่อช้างไม่คลางแคลง ตามตำแหน่งเผือกเอกไอยรา ชื่อพระยามงคลนาคินทร์ สุดสิ้นไม่มีที่จะหา บริสุทธิสีสังข์โสภา วิบูลย์ลักษณ์เลิศฟ้าธาตรี มีช้างตระกูลสีประหลาด คเชนทรชาติเชื้อดามพหัตถี ม้าเทศสินธพนที ก็หลายอย่างต่างศรีโสภา เรือกิ่งแก้วกนกวิหคหงษ์ บัลลังก์ทรงลอยน้ำประจำท่า ครุธกระบี่ศรีประกอบเหรา เรือน่ารูปสัตวชัดเหมือนเปน เรือโขนที่นั่งทรงองค์กระษัตร ยาวสนัดวัดวาก็กว่าเส้น หัวเมืองตัดมาดถวายไม่วายเว้น แต่ก่อนใครได้เห็นเหมือนเช่นนี้

ช่างเหล็กเจ๊กช่างทำปืนใหญ่ เชื่อมชิดสนิทในได้ที่นี่ เหล็กเสืองเครื่องขันขยันดี ราวกับฝีมือนอกเอาออกกลึง ช่างแสงแต่งลวดลายฉลัก กระสุนสักห้านิ้วหกนิ้วกึ่ง รเบิดดูดีร้ายก็หลายตึง ​ไม่แตกร้าวคราวหนึ่งถึงสิบนัด ผู้แก่เถ้าเล่าว่าไม่เคยเห็น เหมือนทำเล่นคล่อง ๆ ไม่ข้องขัด พระดำริห์ตริใช้ได้ก็ชัด เปนมหามหัศอัศจรรย์ จาฤกคร่ำทำไว้ว่ารักษา พระสาสนาในประเทศเขตรขัณฑ์ หวังพระยศจดจำเปนสำคัญ ไปกว่าห้าพันปีประมาณ ปืนทองลองหล่อเหมือนปืนนอก ทลายค่ายหลายบอกในราชฐาน โรงเรียงเคียงแถวแนวปราการ ป้อมประตูทุกด้านออกลานตา

จะว่าข้างสิ่งของท้องน้ำ สลุบลำกำปั่นก็หนักหนา อแจจีนสำเภาเลากา ยี่ปุ่นกระลาป๋าเข้ามากรุง แพรม้วนโหมดตาดอัตลัด ลายสุหรัดล้นเหลือจนเบื่อนุ่ง ก้าละหม้าเฟื้องหนึ่งครึ่งกระบุง ส่านวิลาดคาดพุงไม่เอื้อเฟื้อ เข้มขาบริ้วทองของเมืองนอก ตาดดอกอย่างดีมีจนเหลือ พวกขุนนางทำผ้าน่าโขนเรือ พรมเจียมราวกะเสื่อเหลือ​ใช้ ภูมบ้านบันดาศักดิอรรคฐาน เรือนชานอวดโอ่กันโตใหญ่ กระจกฉากโคมแก้วออกแพร้วไป ทั้งหอนั่งหอในเรือนนอน เงินทองของเข้าเมียสาวแส้ มั่งมีดีแน่กว่าแต่ก่อน พิณพาทย์ราตโพนโขนลคร อึกกระทึกฝึกสอนทุกเจ้านาย เสื้อแสงแต่งประกวดกันหนักหนา สร้อยตาบเต็มประดาน่าฉิบหาย เพราะมั่งมีศรีศุขสนุกสบาย ไม่ร้อนรนขวนขวายเหมือนก่อนกาล

อันวัดวาอาวาศประหลาดสร้าง ยักย้ายหลายอย่างโบถวิหาร ช่อฟ้าหางหงษ์ทรงบุราณ ไม่ทนทานว่ามักหักพัง พระอารามนามราชโอรส น่าบันชั้นลดลายฝรั่ง กระเบื้องเคลือบสอดสีมีพนัง เปนอย่างนอกออกปลั่งปลาบปลิว ลางหลังตั้งวงเปนทรงเก๋ง จีนสำเพ็งพวกแซ่แต้จิ๋ว วิชาช่างจ้างทำเปนแถวทิว แจกติ้วให้ตัวตั้งครัวเลี้ยง หอระฆังทั้งที่วิหารราย แยบคายมั่นคงทรง​เฉลียง ปูนผิวเต็มดีด้วยฝีเกรียง พระระเบียงยักอย่างมาข้างไทย ดูพิฦกตึกสงฆ์สองคณะ คันถ์ธุระนั้นอยู่เปนหมู่ใหญ่ วิปัศนากุฏิเคียงเรียงกันไป ที่จงกรมร่มไม้รุกขมูล แท่นศิลาน่านั่งบริกรรม บำเพ็ญธรรมกรรมฐานที่สูญ พระศรัทธาเปนเดิมเพิ่มภูล ยกหนูนสาสนาสารพัด เหลือมนุษย์สุดสร้างได้อย่างนี้ เปนยอดทานบารมีโพธิสัตว พวกผู้ดีได้อย่างไปสร้างวัด เปนทรงนอกออกอัดทุกแห่งมา

ในวังวัดพระศรีรัตนาราม เฉลิมนามทรงสร้างไว้ข้างน่า เปนที่ถือน้ำพระพัฒน์สัจจา พระมหาอุโบสถงดงาม ฐานบัตรน่าบันชั้นผนัง เสามุขสุกปลั่งทองอร่วม รยับแสงสีแก้วแวววาม เฉลียงงามสามชั้นเปนหลั่นลด มณฑปในทองคำทำแท่นฐาน พระประธานแท้แก้วมรกฏ เกิดแต่ที่วิบูลบรรพต สีสดเนื้อน้ำสำปะนี อมรินทร์อินทร์องค์​ทรงสร้าง ไม่คลาศเคลื่อนเหมือนอย่างพระชินสีห์ แต่สาสนาได้สามร้อยปี เปนเฉลิมธานีบุรีรัตน์ ตกอยู่ประเทศใดได้ต่อมา ตามบุพเพพาศนามหากระษัตร ถ้าเมืองใดไพบูลย์ภูลพิพัฒน์ พระพุทธรัตน์ไปอยู่บุรีนั้น พระบารมีเปนที่เลิศแล้ว ได้พระแก้วมาไว้ในเขตรขัณฑ์ เปนที่เคารพอภิวันท์ ทุกภาษาพากันมามัสการ

พระมหามณฑปนพมาศ ใหญ่โตโอภาษในราชฐาน ยอดซุ้มหุ้มทองบางตะพาน ดังวิมานเมืองฟ้าดุษดี ในผนังตั้งแต่งตู้กระจก สำหรับไว้ไตรปิฎกเปนที่ที่ ฉลากงาจาฤกทุกคัมภีร์ พระธรรมขันธ์นั้นมีประมวญครบ ราชบัณฑิตย์ช่างจานลงลานถวาย ทุกปีมามากมายหลายจบ บรรจงจนทรายอ่อนร่อนลบ ตามฉบบทานถูกผูกอังกา กรอบหนังสือทองคำแล้วซ้ำถม ผ้าหุ้มคลุมบรรธมพระภูษา ทรงห่อกับพระหัดถ์ด้วย​ศรัทธา ไว้สืบสาสนาให้ถาวร สารพัดจัดแจงแต่งบูชา ตุ๊กกระตาล้วนหินศิลาอ่อน รูปมนุษย์อุณรุทกับกินร พเนจรยืนอยู่เปนคู่เคียง หณุมานวานรินทร์ยิ้มย่อง วิมาลาไกรทองเปนทีเถียง รจนากับเจ้าเงาะเหมาะเมียง ฝรั่งเรียงเมียผัวตัวสำคัญ

รูปจีนโจโฉโตโคร่งคร่าง ถือง้าวยาวอย่างออกลั่นถัน เฮียก๋งไหว้เจ้าเปนเหล่ากัน ยืนหันเข้าหาน่าโต๊ะเตียง ศิลาลายแต่ละแผ่นทำแท่นที่ ขัดสีเอาเงาดูเกลาเกลี้ยง ประกอบก่อหินก้อนชง่อนเคียง ที่เปนเตียงแต่งตั้งน่านั่งนอน มีเสาหินแลเห็นเปนปล่องเปลาะ บรรจงเจาะเดือยคุดไม่หลุดถอน กลมเกลี้ยงเพียงกลึงด้วยภมร แต่ก่อนตั้งโคมตามอร่ามเรือง ยักษ์โตริมประตูดูใจหาย ประดับลายเบญจรงค์ทรงเครื่อง พระปรางทองเจดีย์ศรีประเทือง รุ่งเรืองรจนาสารพัน ​รูปฤๅษีดีบุกหลอมหล่อ นั่งหัวร่อราวกับเปนเห็นขัน รูปศิลาแต่งตั้งไว้ทั้งนั้น แต่ละสิ่งละอันเปนขวัญตา เครื่องแก้วเครื่องทองของวิเศษ หลายอย่างต่างประเทศก็หนักหนา ล้วนบรรจงทรงอุทิศบูชา พระศรัทธาปลดเปลื้องเนืองนิตย์ จะว่าข้างทางพระราชกุศล บำเพ็ญผลทรงสร้างอย่างอุกฤษฐ ทั้งปฏิปติบูชาแลอามิศ วัตถุทานอุทิศเปนนิตย์ไป โรงทานปานโรงกัลปพฤกษ์ ตามแต่นึกปราถนามาก็ได้ อันยาจกวรรณิพกพวกเข็ญใจ ก็อิ่มทั่วกันไปด้วยไทยทาน พระปัญญาบารมีนั้นแก่กล้า เปนยอดยิ่งศรัทธาอภินิหาร เห็นกระแสแน่ในโพธิญาณ ประมาณกาลจะนับลำดับไป ในอนาคตวงษ์นั้นองค์หนึ่ง แต่ไม่รู้ดูถึงว่าองค์ไหน คงได้ตรัสเปนแท้แน่ใจ โปรดฝูงเวไนยแลสาวก พระองค์นี้ที่สามเสวยราชย์ ศักราชพันร้อยแปดสิบหก กำหนดสาวนะ​มาศ์สาธก ปีวอกฉศกเสวยรมย์ ข้าบาทผู้พิทักษ์รักษากรุง บำรุงพระเกียรติยศเปนปฐม พระเดชพระคุณควรนิยม แต่งไว้ให้ชมทุกค่ำเช้า แม้นม้วยดินสิ้นฟ้าอากาศ ทั้งทเลเมรุมาศขุนเขา อย่าเสื่อมสิ้นถ้อยคำสำเนา พระยศอย่าเศร้าสูญ เอย ๚

ฯ บทเพลงยาว ๒๑๔ คำ ฯ