อธิบายเรื่องเพลงยาวเจ้าพระ
เพลงยาวชุดนี้มิใช่เพลงยาวสังวาศ ปรากฎในท้องสำนวนว่า เปนของเจ้านายที่ทรงผนวชทรงแต่ง ๓ พระองค์ เพราะฉนั้นจึงสมมตเรียกว่า “เพลงยาวเจ้าพระ” ในเพลงยาวมีเนื้อความพอจะสันนิษฐานรู้เรื่องราวได้หลายอย่าง คือ:-
๑) ในเพลงยาวบทที่ ๑๔ อ้างถึงกรมหมื่นไกรสรวิชิต ข้อนี้รู้ได้ว่า เปนเพลงยาวชุดนี้แต่งในรัชกาลที่ ๓ เพราะกรมหมื่นไกรสรวิชิตนั้น ทรงรับกรมในรัชกาลที่ ๓ แลสิ้นพระชนม์ก็ในรัชกาลที่ ๓
๒) ในเพลงยาวบทที่ ๑ บทที่ ๑๑ บทที่ ๑๒ บทที่ ๑๓ บทที่ ๑๔ มีเนื้อความประกอบกันว่า ในปีที่แต่งเพลงยาวนี้ มีเจ้านายทรงผนวชอยู่ในพระอารามเดียวกัน ๕ พระองค์ พระองค์ที่ ๑ นั้นเปนอาจารย์ เจ้าพระอิก ๔ พระองค์เปนเจ้านายพี่น้อง ทรงผนวชเฉภาะพรรษา เปนศิษย์อยู่ในสำนักเจ้าพระพระองค์ที่ ๑
๓) เหตุที่จะแต่งเพลงยาวเหล่านี้นั้น ดูเหมือนในเวลานั้นเจ้าพระพระองค์ที่ ๓ กำลังทรงหัดแต่งกลอน ได้แต่งกลอนเพลงยาวถวายเจ้าพระพระองค์ที่ ๑ บท ๑ แลแต่งประทานนายนากคน ๑ ซึ่งทำนองจะเปนผู้มีชื่อเสียงในการแต่งกลอน อิกบท ๑ เจ้าพระพระองค์ที่ ๑ จึงทรงแต่งเปนกลอนเพลงยาวมีโคลงกระทู้อยู่ข้างท้ายประทานตอบ ทรงแนะนำกระบวรอักขระวิธีหนังสือไทย (คือเพลงยาวบทที่ ๑) ส่วนนายนากนั้นก็แต่งเปนกลอนเพลงยาวถวายตอบ เปนเชิงรับจะแต่งเพลงยาวโต้ตอบ ซ้อมสำนวนกับเจ้าพระพระองค์ที่ ๓ แต่นั้นเจ้าพระพระองค์ที่ ๓ ก็แต่งเพลงยาวโต้ตอบกับนายนากต่อมา (นับแต่บทที่ ๒ จนถึงบทที่ ๑๐).
๔) อยู่มาเจ้าพระพระองค์ที่ ๑ ทรงสังเกตเห็นเจ้าพระพระองค์ที่ ๓ เศร้าหมอง กิริยาอาการไม่รื่นเริงเหมือนแต่ก่อน จึงทรงแต่งเปนกลอนเพลงยาวมีโคลงกระทู้อยู่ข้างท้ายอิกบท ๑ (คือบทที่ ๑๑) ประทาน มีเนื้อความว่าตั้งแต่เจ้าพระพระองค์ที่ ๓ ได้ไปเห็นผู้หญิงเมื่อครั้งมีงานมหรศพ ต่อมาดูอาการผิดกับแต่ก่อน เห็นชรอยจะเกิดมุ่งหมายไปทางข้างจะสึกหา จึงทรงปลอบโยนให้อุส่าห์เล่าเรียนไปก่อน ถ้าด่วนลาผนวชไปเสียเจ้าน้อง ๒ พระองค์กับเจ้าพี่ที่ยังทรงผนวชอยู่ก็จะเปล่าเปลี่ยว ทำไมกับสัตรีคงอยู่ในต้องหาได้ไม่ควรจะรีบร้อน.
๕) สันนิษฐานว่าเจ้าพระพระองค์ที่ ๓ จะสงไสยว่าเจ้าพระพระองค์ที่ ๒ ซึ่งเป็นเจ้าพี่ เปนผู้เพดทูลเจ้าพระพระองค์ที่ ๑ ถึงเรื่องที่ว่าไปติดผู้หญิงเมื่อมีงานมหรศพ ขัดพระไทยจึงแต่งเพลงยาว (บทที่ ๑๒) ว่าเจ้าพระพระองค์ที่ ๒ เปนโวหารอยู่ข้างหยาบคาย เจ้าพระพระองค์ที่ ๒ ขัดพระไทยก็แต่งว่าเจ้าพระพระองค์ที่ ๓ บ้าง (คือเพลงยาวบทที่ ๑๓)
๖) เพลงยาวที่เจ้าพระทั้ง ๒ พระองค์แต่งว่ากันนั้น เห็นจะทราบถึงพระเนตรพระกรรณเจ้าพระพระองค์ที่ ๑ ทรงทราบว่าเจ้าพระพระองค์ที่ ๓ ประพฤติพระองค์ไม่เรียบร้อย จึงทรงแต่งเปนกลอนเพลงยาวบริภาษแลภาคทัณฑ์เจ้าพระพระองค์ที่ ๓ อิกบท ๑ (คือบทที่ ๑๔) เรื่องราวที่ปรากฏในเพลงยาวมีดังกล่าวมานี้
๗) มีข้อสำคัญในทางวรรณคดีเนื่องด้วยเพลงยาวชุดนี้อยู่อย่าง ๑ ที่สำนวนแลเนื้อความของเพลงยาวบ่งชัดว่า เจ้าพระพระองค์ที่ ๑ นั้นคือสมเด็จกรมพระปรมานุชิตชิโนรส เมื่อยังดำรงพระยศเปนกรมหมื่นนุชิตชิโนรสเปนแน่ เพราะฉนั้นเพลงยาวบทที่ ๑ บทที่ ๑๑ แลบทที่ ๑๔ ในชุดนี้เปนพระนิพนธ์ของสมเด็จกรมพระปรมานุชิตชิโนรสทั้ง ๓ บท แต่ก่อนมากลอนพระนิพนธ์ของสมเด็จกรมพระปรมานุชิตชิโนรสเคยปรากฎแต่ทรงเป็นร่ายลิลิตแลโคลงฉันท์ ยังไม่ปรากฎพระนิพนธ์กลอนเปนเพลงยาวเลย พึ่งมาปรากฎเพลงยาว ๓ บทนี้เปนทีแรก ควรผู้อ่านที่เอาใจใส่ในบทกลอนจะยินดี.
