คำนำ
มีพระราชเสาวนีในสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนารถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ดำรัสสั่งกรรมการหอพระสมุดวชิรญาณให้เลือกหาเรื่องหนังสือในหอพระสมุดสำหรับพระนครทูลเกล้าฯ ถวายเรื่อง ๑ ด้วยมีพระราชประสงค์จะโปรดให้พิมพ์พระราชทานให้เปนของแจกในงานศพพระยาแพทยพงษา วิสุทธาธิบดี (นาก โรจนแพทย์) จม. นช. รดม. (ศ.พ.) รจ ปร. ๔ รจพ. โดยพระมหากรุณา
ข้าพเจ้าเลือกเรื่องหนังสือถวายตามพระราชประสงค์ มาคิดว่า เรื่องหนังสือที่จะให้เหมาะสำหรับพิมพ์แจกในงานปลงศพพระยาแพทยพงษามีอยู่จำพวกเดียวแต่ตำราแพทย์ แต่เลือกยากอยู่ ด้วยพระยาแพทยพงษานี้ ได้เคยรักษาตั้งแต่เจ้านายซึ่งมีพระเกียรติยศสูงสุดในราชตระกูล ต่อลงมาข้าราชการทั้งฝ่ายน่าฝ่ายในที่ได้รักษามาก็มากต่อมาก ตลอดลงไปจนราษฎร เวลาปลงศพพระยาแพทยพงษา บรรดาผู้ที่รฤกถึงคุณูประการ คงจะมาช่วยปลงศพมากด้วยกัน แต่มีบุคคลทุกชั้นบันดาศักดิ ถึงจะปลงศพที่ไหนก็คงเหมือนทำนองงานศพเมรุใหญ่ ๆ จะหาตำราแพทย์คัมภีร์ใดให้ผู้รับแจกพอใจทั้งนั้น ฤๅแม้โดยมากด้วยกันนั้น ข้อนี้ที่เปนการยากอยู่ ข้าพเจ้ารฦกได้หนังสือที่เหมาะแก่การศพพระยาแพทยพงษามีอยู่เรื่อง ๑ คือ ตำราพระโอสถสมเด็จพระนารายน์มหาราชครั้งกรุงเก่า หนังสือตำราเรื่องนี้ข้าพเจ้าเคยได้ยินเลื่องฦๅกันมาช้านาน ฉบับมักจะมีแต่ที่ท่านผู้เปนใหญ่ในกรมหมอ ผู้ใดมีก็หวงแหน ไม่ยอมให้ผู้อื่นลอก ข้าพเจ้าได้เคยเห็นตำรานี้ครั้ง ๑ นานมาแล้ว จะเปนฉบับของใครจำไม่ได้ คิดว่าถ้าพิมพ์หนังสือตำราพระโอสถสมเด็จพระนารายน์มหาราช จะเปนประโยชน์ดีทั้งที่รักษาเรื่องหนังสือโบราณ ทั้งให้ตำรายานั้นแพร่หลาย แลคงจะพอใจของผู้ที่ได้รับแจกทั่วกัน ต้นฉบับในหอพระสมุดฯ เปนหนังสือเดิมของพระเจ้าบรมวงษ์เธอ กรมหลวงวงษาธิราชสนิท พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นไชยนาทนเรนทร ประทานมามีอยู่ในคัมภีร์ลานเปนหนังสือผูก ๑ จึงได้เลือก หนังสือเรื่องนี้ทูลเกล้า ฯ ถวาย พิมพ์พระราชทานในงานศพพระยาแพทยพงษา
ตำรานี้เรียกว่า “ตำราพระโอสถพระนารายน์” เพราะมีตราพระโอสถซึ่งหมอหลวงได้ประกอบถวายสมเด็จพระนารายน์มหาราชหลายขนาน ปรากฎชื่อหมอแลมีวันคืนที่ได้ตั้งพระโอสถนั้น ๆ จดไว้ชัดเจน อยู่ในระหว่างปีกุญ จุลศักราช ๑๐๒๑ พ.ศ. ๒๒๐๒ จนปีฉลู จุลศักราช ๑๐๒๓ พ.ศ. ๒๒๐๔ คือระหว่างปีที่ ๓ จนที่ ๕ ในรัชกาลสมเด็จพระนารายน์มหาราช ปลาดที่มีตำราขี้ผึ้งรักษาบาดแผลหมอฝรั่งประกอบถวายในครั้งนั้นด้วย ขี้ผึ้งตามตำรานี้ หมอฝรั่งพวกกุฎีจีนยังใช้รักษากันมาจนตราบเท่าทุกวันนี้ ตาราพระโอสถทั้งปวงนี้พึ่งรวบรวมเข้าคัมภีร์ในชั้นหลัง จะเปนในราวรัชกาลสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวท้ายสระ ฤๅสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกษฐ ด้วยมีเนื้อความปรากฏในยาขนานที่ ๒๒ อยู่ที่น่า ๑๑ ว่า พระแพทยโอสถ (หมอ) ฝรั่ง ได้ประกอบพระโอสถขนานนั้น “ถวาย สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงนิพพานท้ายสระ” พระองค์นี้คือสมเด็จพระเพทราชา จึงเข้าใจได้ว่า พึ่งรวมตำราเข้าคัมภีร์ในชั้นหลัง
กรรมการหอพระสมุด ๆ ได้ให้ต้นฉบับตำรายาไปพิมพ์แจกในการกุศลมาแต่ก่อนนี้ ๒ ครั้ง คือ ตำราพระโอสถในกรุงรัตนโกสินทรรัชกาลที่ ๒ สมเด็จพระเจ้าบรมวงษ์เธอ กรมพระยาวชิรญาณวโรรส สมเด็จพระมหาสมณะ โปรดให้พิมพ์ช่วยหอพระสมุดวชิรญาณ แลประทานแจกในงานศพ อำมาตย์เอก พระยาประชุมประชานารถ (วัน อมาตยานนท์) เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๙ เรื่อง ๑ ตำรายาของพระวรวงษ์เธอ พระองค์เจ้าสายสนิทวงษ์ ท่านผัน ประทีปะเสน พิมพ์แจกในงานศพ มหาอำมาตย์ตรี พระยาวิสูตรสาครดิฐ (เทียน ประทีปะเสน) เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๙ เรื่อง ๑ ต่อมาได้ทราบว่า มีผู้ได้ประกอบยาตามตำรานั้นรักษาโรคว่าได้ผลดี กรรมการมีความยินดีที่ได้ทราบความอันนี้ เชื่อว่าตำราพระโอสถสมเด็จพระนารายนที่พิมพ์ในเล่มนี้ก็คงเปนยาดีเหมือนกัน ด้วยเปนของได้ทดลองมาแล้ว เหมือนกับตำรายาที่ได้พิมพ์มาแต่ก่อนทั้ง ๒ เล่ม ถ้ารู้จักใช้ก็คงจะเปนประโยชน์ แต่ต้องขอตักเตือนซ้ำอิกครั้ง ๑ ว่า ถ้าผู้จะประกอบยามิใช่หมอ ควรปฤกษาหารือกับหมอที่ได้ร่ำเรียนรู้จริง ๆ เสียก่อน ทำตามคำแนะนำของหมอ ทั้งในการประกอบแลในการใช้ยาในตำราพระโอสถนี้ จึงจะไม่ตั้งอยู่ในความประมาท
กรรมการหอพระสมุดวชิรญาณขออนุโมทนาในพระราชกุศลบุญราษี ซึ่งสมเด็จพระบรมราชินีนารถ ทรงบำเพ็ญ ทั้งที่พระราชทานอุปการกิจ โดยทรงพระกรุณาแก่พระยาแพทยพงษา แลที่โปรดให้พิมพ์หนังสือ ตำราพระโอสถพระนารายนเรื่องนี้ให้แพร่หลายเปนครั้งแรก เชื่อว่าท่านทั้งปวงผู้ที่ได้รับแจก แลได้พบอ่านหนังสือเล่มนี้ คงจะถวายอนุโมทนาทั่วกัน
สภานายก
หอพระสมุดวชิรญาณ
วันที่ ๑๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๖๐
