หนังสือนี้สำแดงให้ผู้อ่านผู้ฟัง

​หนังสือนี้สำแดงให้ผู้อ่านผู้ฟัง

ทั้งปวงแจ้งว่า, โรคธระพิศม์ในเมืองไทนี้ทำประการใด, จึ่ง

จะตัดเสียให้ขาดได้, อย่าให้บังเกิดต่อไปเลย

----------------------------

อนึ่งในเมืองไทนี้ถ้ามีเสือทวีมากขึ้นนัก, กำเริบก้ลาหารไม่กลัวผู้ใด, เข้ามาอยู่ทั่วทั้งแผ่นดิน, มาล้อมรอบอยู่ทุกบ้านทุกตำบล, กัดมนุษนั้นทุกคน คือบิดามารดาแลลูกหลานญาติพี่นอ้งนั้นดายมากหนักหนา, ปีละหลายๆพัน, จะมีคนปราถนาฆ่าเสือเหล่านั้นเสียมากศักเท่าใด. ถ้ามีผู้ใดผู้หนึ่งประกอบไปดว้ยวิทีอาจจับเสือร้ายทั้งหลายนั้น, ฆ่าเสียได้, ไม่ตอ้งเสียทรัพย์ศักหนิดหนึ่ง, ไม่เจบไม่ปวดไม่ตาย, ถ้าจับได้ดั่งนั้นจริง, คนทั้งปวงจะมาอ้อนวอนผู้นั้นให้ช่วยจับเสือประหารเสียนั้น, มากศักเท่าใด, เสือนั้นมีอุประมาฉันใด, มีอุประไมเหมือนฝีดาษที่ร้ายกาจกระทำให้คนตายเสีย​มากกว่ามากนั้น. คนที่เปนฝีดาษ, ให้เจบปวดตายหน้ากลัวนักในเมืองไทนี้, จะมีใครอาจนับได้ว่าปีละเท่าไร. ที่ไม่ตายดว้ยฝึดาษนั้นก็มี, แต่ให้เปนโรคต่างๆดว้ยพิศม์ฝึดาษนั้นบ้าง, ที่ให้แฃนเสียฃาลีบ, ตาบอด, เปนฝีในอกในทอ้งนั้น, ก็มากนักใครอาจนับได้. ฝีดาษนั้นบังเกิดขึ้นทุกบ้านทุกเรือนทั้งลาวทั้งมอนทั้งจีนทั้งยวนทั้งทวายมีพวกไทเปนต้น, รอดบ้างตายบ้าง. แท้จริงคนชาวเมืองนี้เปนอันตรายดว้ยโรคฝีดาษนั้นมากกว่า มากนัก, ไม่มีใครอาจพิจรณาได้.

จึ่งมีคำบุฉาว่า, ไม่มีวิทีสิ่งใดที่จะกันอันตรายดว้ยโรคธระพิศม์อย่างนี้บ้างแล้วหฤๅ. วิสัชนาว่าวิทีมีอยู่, ที่มีฤทธิ์เดชมากนัก, ที่ไม่ตอ้งเสียทรัพย์, แลไม่เจบไม่ปวดไม่เปนอันตราย. ทั้งชายทั้งหญิงแลเดกเลกทั้งปวง, ก็ฃอได้โดยง่าย, เอาแต่ครั้งเดียว. ของสิ่งนั้นใช้ได้จนตลอดอายุศม์. วิทีอันนี้พวกอังกฤษ, แลพวกอเมริกาเปนหลายโกดิคน, ก็ได้ทดลองวิทีอันนี้ดูนมนานกว่าสี่สิบหกปีมาแล้ว. ทำเนียมประเทษอังกฤษ, แลทั่วประเทษยูรบ, แลประเทษอเมริกาใช้แต่วิทีนี้. เหตุดั่งนี้โรคธระพิศม์ในประเทษเหล่านั้น, จึ่งไม่ใค่รจะมีเชื้อ, เหลืออยู่บ้างเลกนอ้ย. ดว้ยว่าคนที่ไม่เอาวิทีนี้ใช้, จึ่งเปนโรคธระพิศม์นั้นบ้าง.

ข้าพเจ้าพวกหมออเมริกาทั้งหลาย, ที่ได้มาอาไศรยอยู่ใน​กรุงศรีอะยุทยานี้, ได้ใช้วิทีอย่างนี้แต่ยังไม่ได้เข้ามาอยู่ในกรุงไททุกคนๆ, เว้นอยู่สองคน.ครั้นเข้ามาอยู่ในกรุงไทถึงหน้าระดูคนออกฝีดาษ, พวกหมอทั้งปวงทั้งชายทั้งหญิง, ก็ไม่ได้เปนฝีดาษเลย. ถึงฝีดาษบังเกิดขึ้นที่คนในครอบครัวของพวกหมอก็ดี, เชื้อฝีนั้นก็มิได้ติดต่อไปได้. เหตุดว้ยได้ใช้วิทีที่ตัดฝีดาษเสียไม่มีเชื้อแล้ว. แต่หมอคนหนึ่งที่เข้ามาอยู่ในกรุงไทมิได้ใช้วิทีนั้น, จึ่งเปนฝีดาษในเมืองนี้ แทบจะถึงชีวิตรเปนอันตราย. แต่หมอคนหนึ่ง, เมื่อยังเปนเดกอยู่ที่เมืองนอกนั้น, บิดาได้เอาพันฝีดาษมาปลูกให้, คือตัวของข้าพเจ้าหมอนี้เอง. บิดาข้าพเจ้าปลูกครั้งนั้นเพราะมีคนเดินทางมาคนหนึ่ง, ออกฝีดาษมากลางทาง, จึ่งอยุดอาไศรยอยู่ที่ใก้ลบ้านบิดาของข้าพเจ้า. คนในบ้านนั้นต่างคนต่างคิดกลัวนักไปเที่ยวหาพันวิที, ที่จะกันได้อย่างนี้, ก็หาไม่ได้, จึ่งจำเปนจำเอาบุพโพที่ฝีดาษนั้นมาปลูก, ก็ขึ้นงามดีเปนปรกติ.

อนึ่งประมาณสี่ปีแล้ว ข้าพเจ้าเอาวิทีพันฝีที่เคยใช้มาแต่เมืองอเมริกา, พวกหมอเมืองนอกฝากมาถึงข้าพเจ้า, ๆก็จัดแจงทำปอ้งกันพวกลูกหมอก็หลายคน, ที่จวนเจ้าพญาพระคลังทั้งลูกทั้งบ่าวประมาณห้าสิบคนหกสิบคน, ที่วังกรมขุนอิศเรศรังสรรค์นั้นก็หลายคน, ที่บ้านฝรั่งเสศนั้นประมาณ​สี่สิบคนห้าสิบคน. แลคนเหล่านั้นที่ได้ไช้วิทีปอ้งกันเปนแท้แล้ว, จนบัดนี้ก็ไม่มีใครเปนฝีดาษเลย. แต่พันวิทีที่มาแต่เมืองนอกนั้นใช้ได้สามเดือนสี่เดือนเท่านั้นก็สิ้นมือลง. ข้าพเจ้าจึ่งฝากหนังสือไปถึงเมืองนอกหลายเมือง, ขอให้ฝากพันวิทีนั้นเข้ามา. เขาก็ฝากมาให้ข้าพเจ้าหลายครั้ง, แต่พันวิทีที่ได้มานั้นใช้หาได้ไม่, เพราะมาทางไกลเสียไป, จึ่งทำไม่ติดเลย. ครั้นณวันเดือนยี่ปีฃานจัตวาศก บุตรหญิงข้าพเจ้าคนหนึ่ง. เปนไข้ธระพิศม์ได้ประมาณสิบเก้าวัน, ก็ถึงอะนิจกรรม์, เพราะไม่มีวิทีอันนี้จะปอ้งกัน, บุตรหญิงข้าพเจ้าจึ่งเสียไป. เหตุดั่งนี้ข้าพเจ้าทราบว่า, คนเปนทุกข์ถึงบุตรที่ยังไม่ได้เปนไข้ธระพิศม์นั้นมากนัก. ข้าพเจ้าจึ่งฝากหนังสือไปถึงหมอเมืองนอกอีก, ให้ฃอพันวิทีนั้นเข้ามาให้จงได้. ครั้นได้พันวิทีกันฝีดาษมาแต่หลายเมือง. พันวิทีนั้นก็ใช้ไม่ได้, เสียไปหมด. ต่อภายหลังข้าพเจ้าได้พันวิทีกันฝีดาษมาแต่เมืองอเมริกา, เมื่อเดือนแปดปัถมาสาตร. ข้าพเจ้าก็เอาพันนั้นใช้ก็เปนดีนัก. ทุกวันนี้วิทีนั้นก็มีมากภอทุกคนในแผ่นดินไทที่จะมาฃอเอาไปใช้. ข้าพเจ้ามีความเมตาแก่ทารกทั้งปวง, ที่ยังไม่เปนไข้ธระพิศม์นั้น, กลัวจะเปนไข้ขึ้นดว้ยโรคธระพิศม์ร้ายกาจนัก. เหตุดั่งนี้ข้าพเจ้าจึ่งแต่งหนังสือนี้พรรณาดว้ยพันวิทีที่กันฝีดาษอันวิเสศนักนั้น, ​ให้คนทั้งปวงรู้ให้สิ้นความสงไสย, ให้หาวิทีนั้นโดยง่าย, ไม่ตอ้งเสียทรัพย์พัศดุเงินทองเลย.

บัดนี้ ข้าพเจ้าจะกล่าวโดยพิษดารตรงๆว่าวิทีที่จะกันฝีดาษนั้นเปนอย่างไร. อันวิทีนั้น, คือบุพโพอย่างหนึ่ง, แต่เดิมเกิดขึ้นที่นมแม่โค, จึ่งเอาบุพโพฝีที่นมแม่โคนั้น, มาปลูกที่คนที่ยังไม่เปนฝีดาษ. เมื่อจะปลูกนั้นเอามีดสกิดเข้าหนิดหนึ่ง เอาบุพโพใส่ที่ใต้ผิวหนังตามรอยมีดนั้น. เมื่อขณะจะปลูกนั้น, ก็เจบเท่ายุงกัดเท่านั้น, ได้สองวันสามวันก็แดงขึ้น. ครั้นถึงแปดวัน, ก็เปนเมดฝีมีน้ำบุพโพใสๆ ครั้นถึง ๑๑ วัน ๑๓ วัน, ก็ยุบลงแห้งใปเอง. ไม่ตอ้งกินหยูกยาแลปิดยาเลย. ปลูกคราวหนึ่งสิบเก้าคนยี่สิบคน, ก็จะมีตัวรอ้นบ้างเลกน้อยศักคนหนึ่ง. ถึงกระนั้น, ก็ไม่ตอ้งกินยา, ไม่ตอ้งอดฃองแสลง. วิทีนี้และเปนที่กันฝีดาษได้มั่นคงนัก. ถ้าจะปลูกต่อไป, ก็ให้เอาบุบโพที่ปลูกขึ้นแล้วแต่ใสๆอยู่, เอามาปลูกลงที่คนอื่น, ก็เปนต่อไป, ใซ้ได้อีกหลายพันชั่ว, ไม่กลับกลายเปนฝีดาษ, แลฝีร้ายสิ่งใดเลย. เรียกว่าพันฝีโคอยู่อย่างนั้น.

----------------------------

ทีนี้จะกล่าวดว้ยวิทีบุพโพฝีโคอย่างนี้คือใครรู้ก่อนจึ่งได้เอามาใช้เล่า

​ว่าประมาณได้ห้าสิบปีแล้ว, มีหมออังกฤษผู้ใหญ่คนหนึ่ง, ชื่อเชนเนอ, พิจารณาดูฝูงคนที่รูดนมโคทุกวันๆนั้น, เหนไม่ออกฝีดาษเลยศักคนเดียว. จึ่งสืบดูตามคนเหล่านั้น, ก็ทราบว่า, คนพวกนั้นเปนฝีขึ้นแต่ที่มือ, ดว้ยพิศม์ติดฝีที่นมโคนั้นจึ่งเปน. หมอเชนเนอนั้นจึ่งตฤกตรองดว้ยปัญา, ว่าฝีที่นมโคนั้นจะกันฝีดาษได้ดอกกระมัง. หมออังกฤษผู้นั้นจึ่งไปเอาบุพโพโคนั้น, มาปลูกเข้าที่คนเปนหลายคน ก็เปนเมดตั้งขึ้นเปนหนองตกเสกดหายดีแล้ว, ก็เอาบุพโพฝีดาษมาปลูกเข้าที่คนเปนฝีโคนั้นแล้ว, ฝีดาษนั้นก็ไม่ขึ้น, จึ่งได้รู้ว่า, วิทีนี้กันฝีดาษได้มั่นคง. แลหมอเชนเนอก็พิเคราะห์สังเกตดูว่า, ฝีที่นมโคนั้นจะติดมาแต่โรคฝีที่บังเกิดแต่ท้าวม้านั้นก่อน, ดว้ยเดิมม้านั้นเปนฝีที่ท้าวเหนือกีบรอบท้าวเปนหนองเหนียว. ม้ากับโคนอนปนอยู่ดว้ยกัน, เหนว่าหนองที่ท้าวม้าติดเข้าที่แม่โคจึ่งเกิดฝีขึ้น. อีกประการหนึ่งคิดว่าฝีที่นมโคนั้นติดฝีดาษคน. เมื่อเกิดขึ้นที่โคแล้ว, ก็มิได้ดาษทั่วไป, กลับเปนเพทฝีดีไม่มีพิศม์อีก. เมื่อเอาบุพโพที่โคมาปลูกเข้าที่คน, ก็มิได้ดาษขึ้นทั่วไป, ขึ้นแต่หวัวหนึ่งสองหวัวภอกันฝึดาษได้. หมอเชนเนอพิจารณาเหนเหตุสองประการนี้, คือฝีเกิดแต่ม้าอย่างหนึ่ง, เกิดมาแต่ฝีคนอย่างหนึ่งเช่นว่ามานี้, ไม่เหนเปนแน่ว่าเกิดมาดว้ยเหตุ​ประการใด. แต่ใน ๗ ปี ๘ ปีนี้ หมออังกฤษหมออเมริกาพึ่งรู้เปนแน่ว่าฝีที่นมโคนั้น, เอาไปปลูกคนกันฝีดาษนั้น ก็เพราะโคติดฝีดาษ, จึ่งเปนฝีเช่นนั้น. หมอรู้ดั่งนี้เพราะเอาบุพโพฝีดาษที่คน, ไปปลูกที่โค,ก็เปนฝีหวัวเดียวเช่นหมอเชนเนอเหนที่นมโคแต่แรกนั้นเปนเหมือนกัน. แลหมออังกฤษหมออเมริกา, เอาฝีซึ่งปลูกที่โคนั้นไปปลูกที่คน, ก็เปนฝีหวัวหนึ่งสองหวัวกันฝีดาษได้มั่นคงเหมือนหมอเชนเนอได้ใช้ในที่เดิมนั้น. แต่ที่เอาบุพโพฝีดาษที่คน, ไปปลูกที่โคนั้น, ติดยากยิ่งนัก, ปลูกยี่สิบตัวสามสิบตัวจะเปนศักตัวหนึ่ง.

ที่นี้จะว่าดว้ยปลูกฝีเปนปะถมในเมืองไท.

เดิมข้าพเจ้าเข้ามาอยู่ณะกรุงเทพมหานครนี้, ข้าพเจ้ากับหมอเมืองนอกทั้งปวง, ก็ยังมิได้ทราบว่า, บุพโพโคนั้นปลูกขึ้นดว้ยบุพโพฝีดาษได้. จึ่งตอ้งแสวงหาพันบุพโพฝีโคที่บังเกิดขึ้นเองนั้นช้านานประมาณสี่สิบหกปีแล้ว, ตั้งแต่เดิมหมอเชนเนอพึ่งเหนว่าฝีโคนั้นกันฝีดาษได้. แลเมื่อแรกข้าพเจ้าเข้ามาอาไศรยอยู่ในเมืองนี้, ก็ได้เอาพันบุพโพฝีโคนั้นเข้ามาแต่นอก, แลปลูกที่คนในประเทษนี้ก็หาได้เปนไม่. แล้วข้าพเจ้าจึ่งฝากหนังสือไปถึงเมืองนอก, จึ่งได้บุพโพฝีโคมาแต่ณะเมืองอเมริกาบ้าง, เมืองอังกฤษบ้าง, แล้วข้าพ​เจ้าได้เอาไปปลูกที่คนเปนหลายครั้งหลายหนก็หาขึ้นไม่. ครั้นอยู่มาณะปีจอสำเรฏธิศก, ก็บังเกิดความไข้ธระพิศม์ฝีดาษชุกชุมนักริมบ้านข้าพเจ้าพวกหมออเมริกา, ๆ จึ่งคิดกลัวว่าโรคธระพิศม์จะติดเปนอันตรายแก่บุตรข้าพเจ้า, ๆ จึ่งแสวงหาบุพโพฝีโคจะเอามาทำพันปลูก, ก็หาไม่ได้. จึ่งปฤกษาพร้อมใจกันเหนว่า, ถ้าไข้ธระพิศม์ฝีดาษนี้ออกเองตามธำมดาแล้ว, ก็มักร้ายกาจมีพิศม์เปนอันตรายนั้นโดยมาก. ถ้าแลเอาบุพโพฝีดาษมาปลูก, ก็เหนจะไม่สู้มีพิศม์เปนอันตราย. อาไสเหตุดว้ยว่า, เมื่อขณะจะปลูกฝีแล้วนั้น, ก็มีกำนฏได้ว่าแปดวันเก้าวันฝีดาษจะขึ้น, จึ่งรวังให้อดฃองแสลงทั้งปวง. ครั้นท่วนคำรพแปดวันเก้าวันแล้ว, จะได้รับประทานยาทุ่เลาถ่ายพิศม์ฝี, ๆ นั้นถึงขึ้นก็จะงาม, พิศม์จะนอ้ย. ข้าพเจ้าหมอปรัดเลกับหมออเมริกาทั้งปวงพิจารณาเหนเหตุดั่งนี้, จึ่งเอาบุพโพฝีดาษมาปลูกให้แก่บุตรแลทาษแลลูกจ้างหลายคน, ก็ขึ้นเปนฝีงามมิได้มีพิศม์เปนอันตรายเลย. กริษติศรับท์อันนี้จึ่งทราบถึงสมเดจ์พระบาทบรมนาถบรมบพิทพระพุทธิเจ้าอยู่หวัว, จึ่งมีพระราชโองการ, มาณพระบันทูลสุระสีหนาท, ดำรัสเหนือเกล้าเหนือกระหม่อมสั่งว่า, ให้หมอหลวงทั้งหลายมาฝึกสอนเรียนเอาตำราปลูกฝีดาษ, ที่หมอมาแต่เมืองอเมริกา, แล้วให้ปลูกสมณชีพราหมณ์แลบุดรข้า​ราชการ ผู้ใหญ่ผู้นอ้ย, แลราษฎรทั้งปวง, ฝีที่เฃาปลูกนั้นขึ้นงามดีเปนปรกติไม่สู้มีพิศม์เปนอันตราย. ครั้นถึงระดูรอ้นฝีดาษนั้นก็ออกร้ายมีพิศม์บ้าง. แลซึ่งเอาพันฝีดาษนั้นมาปลูกก็มิใช่พันบุพโพฝีโคแล้ว, จึ่งมีพิศม์เปนอันตราย. ถ้าแลว่าเอาพันมาแต่บุพโพฝีโคแท้แล้ว, ก็ไม่มีพิศม์, ไม่เปนอันตรายเลย. เมื่อปลูกฝีดาษครั้งนั้น, พวกหมอทั้งปวงจำเปนจำปลูกฝีดาษดว้ยว่าบุพโพฝีโคนั้นหาไม่ได้เลย. แต่อย่าให้ผู้ใดเข้าใจว่าฝีที่หมอทั้งปวงปลูกครั้งก่อนนั้น, จะเปนเหมือนฝีพันโคที่ข้าพเจ้าสรรเสิรญในหนังสือนี้เลย. ฝีดาษกับฝีโค,นั้นต่างกันนัก. ฝีโคไม่มีพิศม์เลย, ฝีดาษมักมีพิศม์มาก.

จับเดิมแต่นั้นมาข้าพเจ้าจึ่งฝากหนังสือไปถึงเมืองนอก, ฃอพันฝีโคแท้เข้ามาให้จงได้. หมอเมืองนอกได้ทราบ, ก็ได้ฝากพันฝีบุพโพโคมาแต่เมืองกวางตุ้งบ้าง, เมืองมะกาวบ้าง, เมืองสิงกะโประบ้าง, เมืองปินังบ้าง, เมืองอเมริกาบ้าง. ข้าพเจ้าก็รับเอาพันบุพโพโคนั้นไปปลูกหลายครั้งหลายคน, ที่ไม่เปนนั้นมีโดยมาก, ที่ติดเปนฝีบ้างก็มี, แต่ฝีนั้นไม่แท้. ครั้นมาถึงเดือนยี่ปีกุนเอกศกแลหมอที่เมืองบอศตัน, ประเทษแว่นแคว้นเมืองอเมริกาคนหนึ่ง, ชื่อฃมิศ, ทราบว่าข้าพเจ้านี้ประสงค์ดว้ยบุพโพฝีโคนัก, จึ่งเอาใจใส่แสวงหาบุพโพฝีโคฝากมากับพวกหมออเมริกา, ที่เข้ามาสู่​โพทธิสมภารพระพุทธิเจ้าอยู่หวัว, แต่ณเดือนยี่ปีกุนเอกศกนั้น. ข้าพเจ้าได้แจ้งเหตุแก่เจ้าพญาพระคลัง. ๆ จึ่งให้ข้าพเจ้าเอาบุพโพโคนั้นปลูกให้แก่บุตรสี่ห้าคน, แลให้ปลูกแก่พวกแฃกฉเลยประมาณหกสิบเสศ. แลข้าพเจ้าได้ปลูกให้แก่บุตรข้าพเจ้า, แลบุตรหมอโรบินซัน, แลบุตรพวกไทที่ใก้ลๆนั้นบ้าง. คนที่ได้ปลูกดว้ยบุพโพโคที่มาแต่เมืองอเมริกานั้นประมาณเจดสิบห้าคน. เปนขึ้นได้แต่ห้าคนเท่านั้น, เพราะบุพโพนั้นมานานจวนจะเสียแล้ว. ที่ปลูกขึ้นนั้น, คือพวกแฃกฉเลยสี่คน, บุตรหมอโรบินซันคนหนึ่ง. แต่พวกแฃกฉเลยสี่คนนั้น, เปนโรคหิตแลมเรงคชราช, โรคหลายอย่าง ข้าพเจ้ารังเกียดกลัวว่า, บุพโพนั้นจะเอาเปนพันต่อไปจะไม่ดี. ข้าพเจ้าจึ่งได้เอาบุพโพนั้นไปปลูกลองดูในพวกแฃกฉเลยประมาณยี่สิบคน, ก็เปนขึ้นทุกคน, แต่ศีศะฝีนั้นดูเหมือนจะไม่กันฝีดาษได้, เพราะเจ้าของฝีนั้น, มีโรคอื่นแทรกอยู่, ทำให้ฝีบุพโพโคนั้นเบือนบิดวิปะริดไป. แต่บุตรหมอโรบินซันนั้นไม่มีโรคสิ่งใด, ครั้นปลูกขึ้นข้าพเจ้าจึ่งเอาพันบุพโพจากเดกนั้น, มาปลูกให้แก่บุตรข้าพเจ้าแลเพื่อนพวกพองฃองหมอเปนผู้หญิงคนหนึ่ง, แลเดกไทคนหนึ่ง, ก็เปนฝีดีทั้งสามคน. จึ่งได้เอาพันบุพโพนั้นปลูกให้แก่พวกเดกในเจ้าพญาพระคลังสั่งให้ปลูกอีกสี่ห้าคน. ที่จ้าว​ฟ้ามงกุฏให้มาปลูกห้าคน แลจ้าวฟ้ากรมขุนอิศเรศรังสรรค์, ให้ข้าพเจ้าปลูกพระหน่อองค์หนึ่ง. คนแต่บันดาที่ได้ปลูกคราวที่ว่านี้ขึ้นเปนหลายคน, ที่ไม่ขึ้นประมาณสี่ห้าคน, ที่ขึ้นนั้นเปนฝีงามนัก. ข้าพเจ้าจึ่งได้เอาพันบุพโพนั้นปลูกต่อไป. ณเดือนสามปีกุนนั้น, เจ้าพระญาพระคลังได้ให้ข้าพเจ้าปลูกแก่เดกอีกสามคน, เปนฝีขึ้นงามดีทั้งสามคน. ตั้งแต่นั้นมาข้าพเจ้าได้เอาพันบุพโพนั้นปลูกเลี้ยงไว้, แปดวันปลูกครั้งหนึ่ง, ปลูกมาได้สิบห้าครั้ง.

ณเดือนสี่ปีกุนหมอหลวงคนหนึ่งได้มาเรียนปลูก, แลได้ภาเดกคนหนึ่งปลูก, แล้วหมอนั้นภาข้าพเจ้าไปที่วังพระองค์จ้าวนวม, รับสั่งให้ปลูกพระหน่ออีกสององค์, กับบ่าวห้าหกคน. ที่ปลูกนั้นขึ้นดีฝีงามห้าคนหกคน, ที่ไม่ขึ้นสองคนสามคน. ปลูกที่บ้านหลวงสุรสาครประมาณสิบสี่สิบห้าคน. อนึ่งหมอสุกเปนบ่าวเจ้าพระญาพระคลัง, ก็ได้เรียนได้ปลูกประมาณได้ห้าสิบหกสิบคน. หมอสุกบอกกับหมอหลวงคนหนึ่งว่า, คนที่ได้ปลูกแล้ว, ถึงจะอยู่ปนกันกับคนที่เปนฝีดาษ, คนนั้นก็หาเปนฝีดาษไม่. ครั้งหลังเมื่อถึงเดือนห้าข้างแรมข้าพเจ้าไปปลูกที่บ้านหลวงนายศักสี่ห้าคน. ฝีนั้นไม่ขึ้นเพราะพันบุพโพนั้นเสียไป. จะเสียดว้ยเหตุเข้าระดูรอ้นฟ้าแลบนักหฤๅ, ๆ เหตุอื่นประการใดก็ไม่ทราบ ตั้งแต่นั้น​มา พันบุพโพนั้นก็ขาดไป. ข้าพเจ้าคิดเสียดายนัก, จึ่งได้ฝากหนังสือไปให้หมอเมืองอเมริกา, ให้ช่วยอะนุเคราะห์ฝากบุพโพโคนั้นเข้ามา. ให้ถึงข้าพเจ้าแต่ต้นระดูแล้งจงทุกปีๆ, ข้าพเจ้าจะได้อุษ่าปลูกฝีกันฝีดาษแก่อนาประชาราษฎรทุกปีๆ, จะได้เปนคุณเปนประโยชณ์แก่คนทั้งหลายในมหาครนี้โดยมาก. หนังสือที่ข้าพเจ้าฝากไปฃอบุพโพโคเปนใจความว่าดังว่ามานี้

แต่บันดาพวกเพื่อนฃองข้าพเจ้าที่อยู่เมืองอเมริกา, เมืองบ่าเบเมืองกวางตุ้งเมืองมะกาว, ได้ทราบเหตุดั่งนั้น, ก็ฝากบุพโพโคเข้ามา ข้าพเจ้าก็ปลูกลองดู, ก็ไม่เปน. คราวนั้นก็มีหมอที่เมืองอเมริกานั้น, เฃียนหนังสือฝากมาถึงข้าพเจ้า, เปนใจความว่า, ถ้าแลหมอปรัดเลจะตอ้งการบุพโฟโค, ก็ไม่ตอ้งมาเอาถึงเมืองนอกดอก, ให้จัดแจงเอาในเมืองไทก็จะได้, ดว้ยพวกหมอหลายคนในเมืองอังกฤษเมืองอเมริกาพิศเคราะห์ดู, พึงรู้ว่าเอาพันฝีดาษไปปลูกที่โค, ก็ได้พันฝีโคดีเหมือนกันกับบุพโพโคที่เกิดเองนั้น, เปนฝีกันฝีดาษดีนักไม่เปนอันตรายเลย. ฝ่ายข้าพเจ้าได้ยินข่าวเปนใจความว่าดั่งนั้น, จึ่งเฃียนเรื่องราวพันฝีนั้นให้พณะหวัวเจ้าท่านพระญาพระคลังกราบทูลพระกรรุณาให้ทรงทราบ, จึ่งมีรับสั่งโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม, ให้ขุนโคช่วยปลูกโค​หลายตัวแต่ณเดือนยี่ปีชวด. ก็หาขึ้นไม่, ครั้นถึงปีขานเดือนอ้ายก็เกิดฝีดาษมากชุมร้ายกาจนัก. ข้าพเจ้าจึ่งเอาพันฝีดาษไปปลูกที่โคอีกหลายตัวหลายครั้ง, ดว้ยปราถนาจะได้บุพโพโคมาเปนพันกันฝีดาษ, ก็ปลูกไม่ขึ้นเลยศักตัวเดียว. เมื่อหาพันบุพโพโคไม่ได้แล้ว, ก็จำเปนจำเอาพันฝีดาษ, ไปปลูกที่บุตรหมอพวกข้าพเจ้า. ขณะเมื่อข้าพเจ้ายังปลูกบุตรพวกหมออยู่นั้น, บุตรหญิงฃองข้าพเจ้าคนหนึ่ง, ที่ข้าพเจ้ายังไม่ทันปลูก, ก็ออกฝีดาษตามธรรมดา, ก็ถึงอนิจกรรมตาย. เมื่อบุตรของข้าพเจ้าเสียไปแล้ว, ข้าพเจ้ามีจิตรคิดถึงบุพโพโคทวีขึ้นกว่าแต่ก่อนศักรอ้ยเท่า, ดว้ยเหดุหามีบุพโพโคจะปลูกกันฝีดาษไม่, บุตรข้าพเจ้าจึ่งตาย. ข้าพเจ้าก็มีใจกรรุณาสงสารแก่ทารกอื่นๆทั้งปวงในเมืองนี้, ที่ยังไม่ได้ออกฝีดาษนั้น, ปราถนาจะกันเสียดว้ยพันบุพโพโค. จึ่งมีหนังสือหลายฉบัพฝากไปถึงเมืองนอก, เร่งให้เอาบุพโพฝีโคฝากเข้ามาให้ข้าพเจ้าให้จงได้. ในหนังสือนั้นเปนใจความว่า, พันบุพโพที่ฝากเข้ามาให้ข้าพเจ้าครั้งก่อนนั้น, เสียไปสิ้น, เพราะถูกลมแลอายน้ำนั้น. ทีนี้จงเอาเสกดพันฝีโคนั้นใส่ลงในขวดแก้วเลกๆ, แล้วเอาครั่งอุดปากฃวดให้มั่นคง, อย่าให้อายน้ำแลลมนั้นเข้าได้. แล้วเอาไม้สนทำรูภอจุฃวดนั้น, แล้วจึ่งเอาฃวดที่ใส่พันบุพโพนั้น, ใส่เข้า​ในไม้สนอีกชั้นหนึ่ง, จึ่งเอาครั่งยาทับปากรูที่เอาฃวดใส่ลงนั้นไว้ให้แน่นดี. หมออเมริกาก็จัดแจงทำตามข้าพเจ้าสั่ง, แล้วก็ฝากมา. ตั้งแต่ฝากบุพโพมาตามทางนั้นถึงเก้าเดือนจึ่งมาถึงข้าพเจ้า. บุพโพพันใหม่นี้เขาฝากมากับเรือที่หันแตรเข้ามาเมื่อเดือนแปดปัถมาสาตร์ปีมโรงนั้น. ข้าพเจ้าจึ่งเอาเสกดออกจากฃวดสามเสกด, ยังเหลืออยู่มากปิดไว้ดั่งเก่าแล้ว ข้าพเจ้าจึงเอาน้ำนมโคละลายเสกตนั้นออกภอเปียก ๆ เหนียว ๆ แล้ว ข้าพเจ้าก็เอาปลูกเข้าที่เดกประมาณเจดคนแปดคน, แล้วข้าพเจ้าคอยดูอยู่ถึงแปดวัน, เหนไม่เปน, แห้งไปหมดแล้ว , ข้าพเจ้าจึ่งเอาน้ำฝนมาเคล้าเสกดที่ยังอยู่นั้นปลูกซ้ำเข้าอีกครั้งหนึ่ง. ก็เปนขึ้นแต่บุตรจีนนั้นคนเดียว. ปลูกได้แปดวันฝีนั้นจำเริญขึ้นภอมีบุพโพใสๆ, ข้าพเจ้าจึ่งบ่งเอาบุพโพนั้นไปปลูกที่บุตรข้าพเจ้าคนหนึ่ง, ปลูกที่บุดรหมอพวกข้าพเจ้าคนหนึ่ง, กับทั้งบุตรจีนบุตรไทอีกหลายคน. ข้าพเจ้าคอยดูอีกแปดวัน, ก็เหนขึ้นทุกคน. จึ่งไปบ่งเอาบุพโพนั้นปลูกต่อ ๆ ไปเปนหลายรอ้ยคนจนถึงทุกวันนี้. ถ้าผู้ใดปราถนาจะปลูกบ้าง, ก็ให้ปลูกตามพันบุพโพฝีในคราวนี้เถิด. ถ้าปลูกขึ้นแล้วเอาบุพโพ ออกจากคนที่ปลูกฝีขึ้นนั้นไปปลูกคนอื่นต่อๆไปก็ได้เหมือนกัน

​นี่ว่าดว้ยอาการฝีโคเมื่อแรกปลูกนั้นให้เลอียด

ตั้งแต่เอาบุพโพใส่ใต้ผิวหนัง, ก็เฉยๆอยู่สองวัน, ถึงวันที่สามเข้า, ก็แลเหนแดงขึ้นที่รอยมีด, เปนเมดพองขึ้นโดยรอบเมดนั้น. ที่พองขึ้นมานั้นเลกนัก, แลดูไม่ใค่รจะเหน, ตอ้งดูดว้ยแว่นจึ่งจะเหนชัด, ภอถึงวันที่ห้าเข้า, เมดที่พองนั้นภอแลเหนสนัด. ยอดฝีที่ปลูกนั้นชักเปนไส้เข้าน่อยหนึ่ง. โดยรอบถานฝีนั้นก็แดงสูงขึ้นกว่าเนื้อที่ปรกตินอ่ยหนึ่ง. ไส้ฝีนั้นก็ชักเปนศรีคล้ำๆเข้า, กว่าศรีบุพโพที่ตั้งอยู่รอบนั้น. ในวันที่หก, ที่เจด, ที่แปดนั้น, นับตั้งแต่วันปลูก, ฝีนั้นตั้งถานกว้างออกไปน่อยหนึ่ง, แต่ยอดฝีนั้นยังราบอยู่ดว้ยบุพโพยังไม่บริบูรรณ์. ครั้นถึงสิบวันสิบเอดวัน, ฝีนั้นก็จำเริญมียอดสูงขึ้น, เพราะบุพโพนั้นกริบูรรณ์, ถานฝีนั้นก็แดงกว้างออกไปน่อยหนึ่ง. เนื้อที่แดงโดยรอบนั้น, ก็แฃงขึ้นเพราะฝีนั้นแก่ขึ้น. ในวันที่สิบ, ที่สิบเอดนั้น, ลางคนก็ตัวรอ้นบ้างเลกนอ้ย, ลางคนตัวก็ไม่รอ้นเลย. ลางคนให้เจบที่รักแร้บ้าง, ลางทีก็ไม่เจบ. ลางทีเปนเมดขึ้นแต่ที่ปลูก, ไม่เปนที่อื่น, ลางทีที่ปลูกก็ขึ้นที่พ้นจากแผลตรงปลูกนั้น, ก็ขึ้นหกเมดแปดเมด, อย่างนี้ก็มีอยู่บ้าง, แต่นอ้ยตัวดอกที่จะเปนเช่นว่ามานี้.

​ในวันที่สิบเอด, ที่สิบสองนั้น, ก็ชักไส้แห้งลง,ก็กลับเปนเสกดเข้า. ครั้นถึงวันที่สิบสี่ฝีนั้นก็ยุบลงเปนเสกดทั่วทั้งศีศะ. เสกดนั้นก็แห้งคล้ำ, มีศรีผิดกับเสกดฝีอื่นทั้งปวง. ลางทีเสกดนั้นตกในสิบห้าวันบ้าง, สิบหกวันบ้าง, สิบเจดวันบ้าง. ลางทีติดอยู่จนยี่สิบวันจึ่งตก. ฝีในเมืองนี้ตกเสกดเรวกว่าเมืองนอก, เพราะรอ้นมากกว่าที่เมืองนอก, กับคนในเมืองไทไม่ได้ใส่เสื้อ, เสกดจึ่งตกเรว. เมื่อเสกดตกหายดีแล้ว, ก็มีรอยไม่เสมอกัน,สูงบ้างต่ำบ้าง. ที่ตรงรอยแผลนั้นเนื้อก็ด้านๆไปน่อยหนึ่งไม่อ่อนเหมือนเนื้อที่ดีนั้น. ให้แพทย์พึงพิจารณาตั้งแต่ถานขึ้นมาจนเมดจนชักไส้, จนถึงเปนเสกด, จนตกเสกดแล้ว, เหนรอยฝีดั่งกล่าวมาอย่างนี้จึ่งจะกันฝีดาษได้. อาการฝีที่จำเริญฃึ้นอย่างว่ามานี้มีโดยมาก. ลางทีอาการก็ผิดกันบ้างเลกนอ้ย, อนึ่งที่ปลูกฝีนั้นจำเริญขึ้นเรวในหกวันเจดวัน, นับตั้งแต่วันที่ปลูกฝีนั้น, บุพโพบริบูรรณ์, ที่แดงรอบถานนั้นก็แฃงขึ้น อย่างนี้ก็มี. อนึ่งเมื่อปลูกก็เฉยๆอยู่จนห้าวันหกวัน, จึ่งแดงเปนเมดขึ้นก็มี. บางทีเปนเมดขึ้นพ้นแผลที่ปลูกนั้น สองเมดสามเมดบ้างก็มี. แต่อาการที่เปนขึ้นนอกจากที่ปลูกนั้น, ในรอ้ยคนจะมีบ้างคนหนึ่งสองคน. ถ้าจะเอาเปนแท้ว่าเปนฝีโคแล้ว,ต่อปลูกลงได้ถึงสองวันสามวัน, ​จึ่งเปนเมดขึ้น อาการอย่างที่ว่ามานี้จึ่งเอาเปนฝีโคแท้. ถ้าผู้ใดปลูกลงได้วันหนึ่ง, ก็เปนขึ้นมาแล้วอย่าเภ่อไว้ใจก่อน, เอาเปนแน่ไม่ได้. ให้แพทย์พิจารณาให้เลอียดก่อนจึ่งจะรู้ชัด.

บุพโพเสียดว้ยเหตุประการใด.

อนึ่ง เปนฝีโคแท้ก็จริงแต่กลับเสียไปได้, ดว้ยเหตุต่างๆหลายประการ, ประการหนึ่งคือเอาบุพโพมาเกบไว้ไม่ให้ถูกลมถูกแดด, พันฝีนั้นก็เสียไปประการหนึ่ง, คือเจ้าฃองฝีเกาเข้าที่ปลูกลงไว้นั้น, ให้แผลถลอกไป, แลเอายาอื่นใส่ลง,แลทาฃมิ้น, แผลที่ปลูกนั้นก็เสียไปประการหนึ่ง, ถ้าเอาพันฝีนั้นเมื่อมีบุพโพแก่นัก, ก็เสียไปประการหนึ่ง, บางทีเดกเปนแผลอยู่ที่ตัวกอ่นมากบ้างนอ้ยบ้าง, แผลอื่นนั้นจึ่งชักนำฝีที่ปลูกนั้นให้เสียไป. ถ้าเปนคชราชแลเปนหิตเปนขี้กลากอยู่ก่อนแล้วมักชักให้ฝีนั้นเสียไป. ถึงเปนขึ้นลางทีก็กันฝีดาษได้, ลางทีก็กันไม่ได้. ตอ้งให้ปลูกเสียใหม่ ถึงเปนขึ้นงามดีที่เดกมีโรคอยู่ก่อนแล้ว. จะเอาบุพโพนั้นทำพันไปปลูกที่เดกอื่นก็ไม่ได้. เพราะพันนั้นไม่บริสุทธิ์. ประมาณได้หกปีเจดปีมาแล้ว, ข้าพเจ้าเอาบุพโพโคที่มาแต่เมืองกวางตุ้ง, บุพโพนั้นหมอที่เมืองนอกเอาด้ายชุบน้ำบุพโพลง, แล้วก็ใส่ฃวดฝากมาถึงข้าพเจ้า, ข้าพเจ้าจึ่งตัดเอาด้ายที่​ชุบบุพโพนอ่ยหนึ่ง, ไปปลูกคนที่วังกรมขุนอิศเรศรังสรรส์, ก็เปนฝีขึ้น. ข้าพเจ้าก็เอาก็เอาบุพโพนั้นทำพันต่อไปปลูกให้พวกแฃก, ก็เปนฝีทุกคน, แต่ข้าพเจ้าไว้ใจมิได้, ดว้ยบุพโพเดิมนั้นติดมากับด้าย, เมื่อข้าพเจ้าปลูกนั้นตอ้งเอาด้ายใส่เข้าใต้ผิวหนัง, จึ่งเปนขึ้นเรวนักผิดวิไสย. ข้าพเจ้ายังไม่ไว้ใจ, จึ่งเอาบุพโพฝีดาษมาปลูกซ้ำอีกที่คนปลูกดว้ยบุพโพโคนั้น, ก็เปนฝีดาษขึ้นทุกคน. ข้าพเจ้าจึ่งรู้ว่า, กันฝีดาษหาได้ไม่, จึ่งสั่งคนทั้งปวงว่า อย่าไว้ใจเลย, กันฝีดาษหาได้ไม่แล้ว. ถึงกระนั้นพวกแขกทั้งปวง, ก็ไว้ใจว่ากันได้. ครั้นถึงระดูฝีดาษเข้า, เดกลูกแฃกนั้นก็ออกฝีดาษ. คนทั้งปวงก็ภากันประมาทหมอว่า, ฝีโคนี้กันฝีดาษไม่ได้, แล้วกลับดูถูกการที่ปลูกฝีทั้งปวง, เพราะข้าพเจ้าบอกแล้วหาเชื่อไม่. ทุกวันนี้คนทั้งปวงไม่เชื่อในการวิทีปลูกฝีโคโดยมาก, เพราะเหตุที่ปลูกครั้งก่อนนั้นพันฝีหาดีไม่. คนทั้งปวงจึงเล่าฦๅกันต่อ ๆ มาว่าปลูกแล้วกันฝีดาษไม่ได้, แล้วกลับเอาความเท๊จมาโทษหมอว่า, เพราะหมอปลูกกันฝีดาษนั้น, จึ่งเปนมากขึ้นออกหนาเตมที, ที่ข้าพเจ้าจะทำคุณนั้นคนทั้งปวงหาเหนไม่, กลับเปนไปดั่งนี้, ก็เพราะพันฝีนั้น เปนขึ้นเพราะบุพโพในด้าย, ๆ นั้นภาให้เปนขึ้นจึ่งเสียไป. ข่าวอันนั้นจึ่งเปนโทษมาจนถึงทุกวันนี้. ให้แพทย์ทั้งปวง​พิจารณาดูให้เที่ยงแท้, จึ่งจะกันได้โดยแท้อย่ากลัวเลย. อนึ่งข้าพเจ้าเอาบุพโพโคมาปลูกอีกหลายรอ้ยคน, ก็หาเปนไม่. ข้าพเจ้าจึ่งบอกกับเขาว่า, อย่าไว้ใจเลย, ฝีนี้หาขึ้นไม่. เขาก็ไม่เชื่อ, ดว้ยเขาเหนแผลมีดนั้นแดงขึ้นเปนเมดบ้างเลกนอ้ย. เขาก็ว่าเปนขึ้นแล้ว, เขาก็ไว้ใจ. ครั้นระดูฝีดาษออก, ก็เปนฝีดาษขึ้น. เขาก็กลับมาโทษหมอว่า, ปลูกแล้วกันมิได้.

แลคนที่ข้าพเจ้าปลูกในครั้งก่อนเปนหลายครั้งนั้นก็หาขึ้นไม่, มาภายหลังออกฝีดาษก็ถึงแก่กรรม์ตายบ้าง, เช่นคนที่ไม่ได้ปลูกนั้นเหมือนกัน, พวกพอ้งฃองคนเหล่านั้น, ก็กลับมาโทษเอาข้าพเจ้าว่ามีเปนอันตรายนี้ก็เพราะพิศม์ที่หมอปลูกแต่ก่อนนั้น. ถึงในห้าสิบคนที่ข้าพเจ้าปลูกไม่เปนนั้น, ออกฝีดาษตายลงศักคนหนึ่ง, เขาก็เล่าฦๅโทษเอาว่า, ข้าพเจ้าปลูกให้เขา, จึ่งเปนฝีดาษตาย. คนทั้งปวงที่ได้ยิน, จึ่งไม่ใค่รจะไว้ใจให้ปลูกต่อไป. ฃอให้ท่านทั้งปวงพิจารณาดูเถิดว่า, ข้าพเจ้ามากระทำการดั่งนี้จะให้มีคุณหฤๅ, ๆจะให้มีโทษแก่คนทั้งปวง, ในเมืองนี้. ก็ที่หมอรักษาโรคอันใดๆที่บังเกิดโรคแก่ทารก, แต่ยังไม่ได้ออกฝีดาษนั้น. ครั้นภายหลังทารกนั้นเปนอันตรายดว้ยฝีดาษ, ทำไมคนทั้งปวงไม่โทษเอาหมอที่ให้กินยารักษาโรคแต่กอ่นนั้นว่า, พิศม์ยาฃอง​หมอนั้น, ยังติดอยู่บ้างเล่า, มาโทษเอาแต่ข้าพเจ้านี้ผู้เดียว.

ให้แพทย์ทั้งปวงที่เอาพันบุพโพโคที่คนนั้นบ้าง, คนนี้บ้าง, จงพิจารณาให้แน่นอนแม่นยำ. ถ้าผู้ใดไม่ถี่ถว้นถูกตอ้งแล้ว, พันก็จะเสียไป, กันฝีดาษไม่ได้, เพราะแพทย์ทั้งปวงไม่พิจารณาให้เลอียด, ดูแต่หยาบๆ.

ดัพนี้จะกล่าวซ้ำอาการฝีที่กันฝีดาษได้, แลฝีที่กันไม่ได้, ให้เหนพร้อมกัน, จึ่งจะพิจารณาได้ง่าย.

ถ้าพันฝีโคแท้แล้ว, ตั้งแต่ปลูกเข้าก็เฉยๆอยู่, จนถึงวันที่สามจึ่งเหนเปนเมดขึ้นมา. ถ้าเปนฝีเท๊จแล้วแต่ภอปลูกได้วันหนึ่งสองวัน, ก็เปนหนองขึ้นยอด. ถ้าเปนฝีโคขึ้นแท้แล้ว, ตั้งแต่เปนถานแดงขึ้นที่ปลูกแต่วันที่สาม, ก็จำเริญขึ้นถึงวันที่เจดที่แปด, จนถึงสิบเอดวันทั้งวันปลูก, แล้วค่อยยุบลงทุกวันๆ. ถ้าเปนฝีเท๊จแล้วก็จำเริญขึ้นเรวในสี่วันห้าวันก็ยุบลง. อันฝีโคแท้นั้นถ้าจำเริญขึ้นได้ห้าวันหกวัน, ก็ชักไส้เข้าให้กลมๆนอ่ยหนึ่ง, แต่ที่ถานโดยรอบนั้นก็ยังไม่บวม. ถ้าเปนฝีเท๊จแล้วก็มียอดแหลม, ที่ถานโดยรอบนั้นก็บวมเรว, ดูเหมือนแผลเศี้ยนยอก, แล้วเปนหนองขึ้นในสองวันสามวัน, ก็ไม่ได้ชักไส้. ถ้าเปนฝีโคแท้แล้ว, จำเริญขึ้นสี่วันห้าวัน, ก็เปนน้ำใสๆขึ้นมา. ถ้าฝีเท๊จก็เปนหนองเหลืองๆขึ้น. ถ้าฝีโคแท้แล้วขึ้นได้​สี่วันห้าวันก็มีศรีขาวๆออ่นๆ, ถ้าขาวมากนักก็เอาเปนแท้ยังไม่ได้. ถ้าเมดนั้นราบนักก็เอาเปนแท้ไม่ได้ ถ้าเมดนั้นจำเริญขึ้นได้สี่วันห้าวันแล้ว, ที่รอบถานออกมาที่เนื้อดีนั้นแฃงนักไปก็เอาเปนแท้ไม่ได้. เหตุดั่งนี้จึ่งให้แพทย์ทั้งปวงพิจารณาให้เลอียด, จำไว้ให้แน่นอนดั่งกล่าวมานี้. เมื่อแพทย์จะเอาบุพโพฝีผู้หนึ่งผู้ใดทำพันต่อไป, ก็ดูให้เลอียดกอ่น, จึ่งเอาทำพันปลูกต่อไป, จึ่งจะกันฝีดาษได้โดย แท้. ถ้าปลูกลงแล้วที่เดกอื่นๆได้กำหนฏที่ฝีขึ้นแล้ว, เขาภาเดกที่ปลูกนั้นมาถามว่าเปนฝีโคแท้หฤๅไม่เปน, ก็ให้แพทย์ทั้งปวงพิจาณาดูก่อน, ถ้าเปนพันฝีโคแท้ก็บอกเฃาว่าเปนแท้, ถ้าสงไสอยู่ก็บอกว่าสงไสอยู่เหนไม่แท้. อย่าให้มีอันตรายแก่ทารกนั้นได้, ทั้งอย่าให้คนทั้งหลายเขาติเตียนพวกแพทย์ทั้งปวงได้. ให้เตมใจดว้ยกันทั้งสองฝ่าย, ควรจะปลูกใหม่ก็ให้แพทย์ปลูกเสียเถิด, กระทำให้เปนคุณแก่เขาเปนประโยชณ์แก่ตน. สุดแท้แต่อย่าให้เขานินทาได้ต่อไปถึงเราผู้ทรมาณกายมา, จะทำให้เปนคุณแก่คนทั้งปวงที่ยังไม่ได้เปนไข้ธระพิศม์นั้นต่อไป.

จะเชดเอาบุพโพเวลาไรจึ่งจะดี

ถ้าจะเอาพันปลูกต่อไปให้ดีแล้ว, ก็ให้เอาตั้งแต่วันที่หกวันที่เจด, นับตั้งแต่เหนฝีเมื่อแรกขึ้นมาจึ่งจะเปน​พันฝีดี. เมื่อจะเอาพันฝีนั้นให้เอาเฃมหฤๅมีดที่แหลมค่อยๆแทงเข้าไปตามถานฝีที่ต่ำๆ, อย่าให้ถูกไส้ฝีนั้น, ให้แทงหลายแห่งให้บุพโพที่ใสๆไหลออกมาแล้ว, จึ่งเอาฃนนกเหลาให้บางให้แหลมแล้ว, เขี่ยเอาแต่บุพโพที่ใสๆ อย่าให้โลหิตติดปนออกมาได้. ครั้นได้บุพโพแล้ว, ก็วางไว้ให้แห้ง, แล้วจึ่งเกบใส่ฃวดผนิดเสียให้ดี, อย่าให้ลมเข้าได้. จึ่งเอาไม้มาเจาะ, เข้าให้เปนรูภอให้ฃวดลงได้ในรูไม้นั้น, จึ่งเอาสำลีอุดรูไม้นั้นเสีย. แลกระทำดั่งนี้ดว้ยจะจับตอ้งไปไหนๆก็ดี, ไม่ให้อายมือถึงฃวดถึงฃวดที่ใส่บุพโพไว้นั้น. ถึงจะเอาไปถึงเมืองไกลๆก็ได้, บุพโพนั้นไม่เสีย, ทำพันใช้ได้นาน.

จะให้ปลูกอย่างไร.

ถ้าแพทย์ทั้งปวงจะปลูกฝีดว้ยบุพโพนั้น, ให้เอามือจับเข้าที่ปลีแฃนให้หนังนั้นตึงดีแล้ว จึ่งเอาปลายมีดพับลับให้แหลมเหมือนใบเข้า, สกิดเข้าไปที่ใต้ผิวหนัง, ภอโลหิตทรับๆออกแล้ว, จึ่งเอาปลายฃนนกที่ติดบุพโพอยู่แต่ก่อนที่ใส่ไว้ในฃวดนั้น, เอาปลายแหลมที่บุพโพติดอยู่นั้นเหนบลงไปในรอยมีด. ให้โลหิตทราบซึ่มดื่มดูดเอาบุพโพที่ฃนนกแลฃนไก่นั้น, ให้ระคนกันเข้าปนอยู่ในแผลนั้นแล้ว, เอาฃนนกนั้นเสียบนิ่งทิ้งไว้ประมาณแปดนาทีสิบนาที. กระทำ​อย่างว่านี้ศักสองแห่งสามแห่ง, เผื่อฝีที่ปลูกจะไม่เปนที่แผลแรกจะเปนที่แผลรองๆกันนั้น. เมื่อเอาบุพโพใส่เข้าแล้ว ชักฃนนกออกจากแผลแล้ว, จึ่งเอายางมะขวิดทาผ้าไหมปิดแผลนั้นไว้. แล้วเอาผ้าขาวบางๆผูกตรงแผลนั้นศักสองวัน ระวังอย่าให้น้ำถูกเข้าที่ปลูกนั้นได้สองวัน, ถ้าไม่ขึ้นที่ปลูกเข้าใหม่ดั่งกล่าวมานั้น.

ถ้าไม่มีหนองสดก็ตอ้งจำเปนจำปลูกดว้ยหนองแห้งดั่งว่ามาแล้วนั้น. ถ้ามีหนองสดคือปลูกไว้แล้วก็ตั้งขึ้นมีบุพโพอันบริบูรรณ์, ก็ให้บ่งเอาบุพโพนั้นดว้ยเฃมก็ได้, ปลายมีดก็ได้, เอามาปลูกลงที่รอยมีด, แต่ภอโลหิตกับบุพโพนั้น,ทราบกันดีแล้ว, ก็เอายางมะขวิดปิดแผลเสียเถิด. ปลูกดว้ยบุพโพสดนี้มีแต่จะได้มากกว่าไม่เปนติดเรว. เมื่อจะปลูกนั้นคอ่ยเอาปลายมีดสกิดแต่ภอโลหิตออกซับๆ ภอเจือกับบุพโพที่ใส่ลงนั้น. ถ้าโลหิตไหลออกมากไปแล้ว, ก็จะภาบุพโพนั้นออกมาเสียดว้ย, จะไม่ติดอยู่ในผิวหนังจะไม่เปนฝี, เหมือนล้างเสียด้วยน้ำก็เหมือนกัน.

ถ้าฝีปลูกมีพิศม์บ้างจะให้รักษาอย่างไร.

แลฝีที่ปลูกคราวหนึ่งสิบเก้าคนยี่สิบคน, ก็จะมีตัวรอ้นบ้างศักคนหนึ่ง, แลบางทีก็อักเสบให้แฃนบวมให้ปวดไป. ถ้าเปนดังนี้แล้ว, ก็ให้เอาเข้าต้มเขี้ยวไฟให้เปื่อยๆ, แล้ว​พอกเข้าตรงแผลแลที่บวมนั้น, ให้ดูดหนองออกเสียให้หายปวด, เปลี่ยนพอกวันละสามเวลาก็หายปวดหายบวม. ถ้าตัวรอ้นหนัก, ก็ให้กินดีเกลือละลายดว้ยน้ำเอย๊น, ให้ถ่ายพิศม์ออกเสียให้หายตัวรอ้น. ถ้าเดกให้กินหนักสามสลึง. ถ้าผู้ใหญ่ให้กินตามทาตุหนักทาตุเบา, สุดแต่ถ่ายเสียให้ได้. ถ้าแผลฝีที่เอาเข้าต้มพอกนั้น, เปนหนองเปื่อยไป, ก็ให้เอาจุลษรีละลายน้ำแต้มๆเข้าที่แผล, แล้วจึ่งเอาขี้ผึ้งแฃงหนักส่วนหนึ่ง, น้ำมันมะพร้าวสองส่วน, หุงให้เข้ากันแล้ว, เอาทาผ้าขาวปิดไว้, แล้วให้ผลัดขี้ผึ้งวันละสองหนก็จะหายแล.

ฝีโคกันฝีดาษทุกคนได้หฤๅ

อนึ่งถ้ามีผู้มาถามดว้ยความสงไสว่า, ฝีที่ปลูกก็เปนจนตกเสกดเชดหนองแล้ว, จะกันฝีดาษได้ทุกคนจนตลอดอายุศม์หฤๅ, ๆ ว่ากันไม่ได้บ้าง. วิสัชนาว่า, ถ้าเปนฝีโคแท้ตามสันถานถูกตอ้งที่กล่าวมาแล้วนั้น, ถ้าปลูกคราวหนึ่งในรอ้ยคน, จะกันไม่ได้ศักคนหนึ่ง, เหมือนคนออกฝีดาษแล้วกลับออกอีกก็มีบ้างแต่นอ้ยนัก, ในสองรอ้ยคนจะเปนศักคนหนึ่ง. ถ้าได้ปลูกฝีโคเปนแท้แล้วถึงมาทว่าจะออกฝีดาษต่อภายหลังก็มีพิศม์แต่น้อยไม่เปนอันตรายเลย. ดว้ยฝีโคนั้นมีอุประมาเหมือนน้ำฝีดาษ, ที่เปนขึ้นทีหลังนั้นไซ้, ​มีอุประไมเหมือนไฟที่ติดขึ้น, ในที่อันเปียกชู่มอยู่ดว้ยน้ำ, ไฟนั้นจะลุกลามไปที่ไหนได้.

จึ่งมีคำบุฉาว่า, ทำไฉนจึ่งจะได้รู้แน่เล่า, ว่าฝีโคนี้จะปอ้งกันฝีดาษได้ตลอดอายุศม์หฤๅไม่ตลอด. วิสัชนาว่า, จะกันได้ตลอดอายุศม์หฤา, ไม่ตลอดนั้น, ก็ยังเอาเปนแน่หาได้ไม่, ดว้ยฝีโคพึ่งได้ทราบว่ากันฝีดาษได้แต่เพียงสี่สิบหกปีที่ล่วงไปแล้ว, ถึงกระนั้นก็เหนว่าจะกันได้จนตลอดอายุศม์. หมอที่เมืองนอกนั้นมีอยู่สองจำพวก, จำพวกหนึ่งเหนว่ากันได้จนตลอดอายุศม์, แต่หมอจำพวกหนึ่งไม่ไว้ใจ, เมื่อถึงท่ำกลางอายุศม์แล้ว, ก็ปลูกใหม่อีกครั้งหนึ่ง. แต่ในใจฃองข้าพเจ้านี้เหนว่าจะปอ้งกันไปได้จนตลอดอายุศม์, ดว้ยข้าพเจ้าได้ลองปลูกดูที่พวกข้าพเจ้า, ที่ได้ปลูกมาแล้วแต่เมืองนอกนั้นแต่เปนเดกอยู่, ครั้นเข้ามาอยู่ในกรุงเทพมหานครนี้, ถึงท่ำกลางอายุศม์เข้า, ต่างคนต่างไม่ไว้ใจดว้ยฝีดาษในกรุงนี้ชุมนัก,จึ่งให้ข้าพเจ้าเอาพันฝีโคมาปลูกใหม่หลายคน, ก็หาเปนอีกไม่. ครั้นถึงระดูฝีดาษออกชุกชุม ตามพวกที่อยู่ในบ้านใก้ลเรือนเคียงนั้น, บันดาหมออเมริกาเปนพวกข้าพเจ้า, ก็ไม่ได้เปนฝีดาษอีก. เพราะคุณวิทีฝีโคนั้นยังปอ้งกันอยู่ได้จึ่งไม่เปน. ข้าพเจ้าจึ่งเหนว่าจะกันไปได้จนสิ้นอายุศม์.

​ฝีโคไม่ติดต่อกันเหมือนฝีดาษ

อีกประการหนึ่ง, มีคำบุฉาว่า, ฝีที่ปลูกเปนขึ้นที่เดกคนหนึ่งสองคนก็ดี, เดกที่ไม่ได้ปลูกฝีที่อยู่ร่วมเรือนกันนั้น, จะติดกันเหมือนพิศม์ฝีดาษหฤๅไม่ติด. วิสัชนาว่า, อันธรรมดาฝีโคนี้มีแต่คุณ, ไม่มีพิศม์, ติดต่อกันไปได้เช่นฝีดาษหามิได้. ปลูกคนใดก็เปนแต่คนนั้น, ไม่ติดกันต่อไปเลย, เปนอันขาดทีเดียว.

ทารกคลอดเจดวันก็ปลูกฝีโคได้ดี

มีคำบุฉาว่า, จะปลูกฝีโคให้ทารกอ่อน ๆ ที่นอนอยู่ในผ้าออ้มนั้นจะได้หฤๅไม่ได้. วิสัชมาว่าปลูกได้สุดแต่ว่าออกมาพ้นครรภ์มารดาได้เจดวัน, แล้วก็ปลูกได้ทั้งชายทั้งหญิง. ยิ่งเปนเดกอ่อนๆอยู่ยิ่งดีนัก, ดว้ยว่าทารกนั้นปราศจากบาดแผลแลเปนโรคอื่นๆ. ถึงเมื่อแรกปลูกนั้นก็ไม่เจบ, เมื่อเปนขึ้นก็ไม่มีพิศม์. ถ้าเดกที่รู้ความแล้วนั้นก็มีความกลัวหมอนั้นมาก, ก็พลอยให้คนทั้งปวงเหนว่าเจบนักจึ่งร้องไห้ อื้อึง, ประการหนึ่งปลูกเดกที่รู้ความแล้วนั้นไม่ใค่รติด, ดว้ยเหตุที่โลหิตตามแผลมีดที่สกิดไว้นั้น, ไหลออกมามาก เพราะเด็กนั้นร้องไห้, จึ่งเบ่งให้โลหิตไหล, ปลูกจึ่งไม่ใค่รจะติดเหมือนทารกที่อ่อนๆอยู่นั้น

ข้าพเจ้าหมอปรัดเล, ที่เฃียนหนังสือบอกไว้ให้แจ้งในวิที​กันฝีดาษนี้, ดว้ยปราถนาจะให้คนที่ได้อ่านได้ฟังนั้นทราบว่า, มีคุณอันใหญ่หลวง, พึงได้เข้ามาในกรุงเทพมหานครนี้, ดว้ยเดชานุภาพแห่งพระเยซูเจ้า, ผู้เปนเจ้าฃองมนุษทั้งปวง, มีพระไทยประกอบไปดว้ยความเมตากรรูณาแก่มนุษทั้งปวง. แต่บันดาหมอพวกข้าพเจ้า, ที่ได้เข้ามาพึ่งพระโพธิสมภารอยู่ในกรุงเทพมหานครนี้, เปนสิษแห่งพระองค์ทั้งนั้น, ได้ตั้งคำอธิฐานให้พระองค์โปรดช่วยมนุษ, จึ่งได้เอาพันฝีโคเข้ามา. พระองค์ก็รับคำออ้นวอนฃองข้าพเจ้า, แล้วก็โปรดเอามาให้, แล้วก็ช่วยข้าพเจ้าให้ปลูกเปนได้. ทุกวันนี้คุณอันใหญ่หลวงนั้นแผ่พ่านเข้ามาใก้ลพวกไทแล้ว, ภอบิดามารดาแลเจ้าขุนมุนนายฃองทารกทั้งปวงนั้น. ฃอเชิญท่านทั้งหลายมาปลูกเถิด, กันฝีดาษได้โดยแท้, อันราคาพันฝีโคนั้นมากกว่าอยูกยาในเมืองไททั้งปวงหมด. ถึงมาทว่าจะเอาคุณฝีโคแลคุณยาทั้งปวงหมดมาขึ้นตราชูชั่งดว้ยกัน, ก็เหนว่าคุณยาทั้งปวงนั้นจะเบากว่าคุณฝีโคได้ศักรอ้ยส่วน. ถ้าเอาพันฝีโคไปปลูกตามทำเนียมเมืองอเมริกาปลูกแล้ว, ก็เหนว่าจะมีคุณแก่เมืองนี้มากกว่าฃองที่มาในสำเภา, แลกำปั่นทั้งหมด, ดว้ยเหตุที่กันฝีดาษได้นั้นโดยแท้, ให้ดับโรคธระพิศม์ในเมืองนี้, เอาชีวิตรให้รอดไว้ได้เปนหลายพันคนทุกปีๆ แลให้ราษฎรทั้งปวงปราศจากอันตราย​ต่างๆที่เกิดจากโรคธระพิศม์นั้นหลายอย่าง, เหลือที่จะนับจะประมาณได้. พันฝีโคนั้นเปนคุณแก่เมืองอเมริกาเมืองอังกฤษนั้นมากกว่าหลายโกฏเหรียนทุกปีๆ. ก็มีคุณแก่คนที่อยู่ในทวีปนี้มากเหมือนกันกับเมืองอเมริกาเมืองอังกฤษ, ดว้ยได้เอาพันมาทดลองดูสองครั้งแล้ว, ก็เหนว่ากันฝีดาษ ได้มั่นคงเหมือนกัน. ใช่ว่าทาตุนั้นจะผิดกันหามิได้.

ข้าพเจ้ารักษคนในประเทษนี้, ปราถนาจะทำคุณแก่คนในเมืองหลวง, จึ่งอุษ่าห์ปลูกฝีกันฝีดาษที่บ้านบ้าง, เที่ยวไปปลูกที่อื่นบ้างลำบากเหน๊จเหนื่อยนัก, คิดจะอุษ่าห์ทำไปกว่าจะสุดสิ้นกำลังและสติปัญาฃองข้าพเจ้า. ๆมีใจปราถนาจะให้หมอหลวงหมอราชให้เชื่อใจลง, จะได้ช่วยกันทำตามวิทีนี้ต่อไป. แลปราถนาจะให้ราษฎรทั้งปวงทิ้งความสงไสยที่ว่ากันฝีดาษไม่ได้นั้นเสีย,ให้เร่งเชื่อถือมั่นคงในคุณวิทีนี้, อย่าได้นิ่งนอนใจอยู่เลย, ให้เร่งภาลูกหลานมาปลูกเสียเรวๆ จะได้กันฝีดาษ. ผู้ใดอ่านหนังสือนี้แล้วไม่เชื่อก็เหมือนคนที่ไม่รู้จักทองคำ, ข้าพเจ้าเอาทองคำหลายหาบมาให้เปล่าๆก็หาเอาไม่, คนทั้งปวงสำคัญว่าเปนทองแดงทองเหลืองไป, จึ่งหารับเอาทองคำที่ข้าพเจ้าให้ไม่. แลเหมือนเอาพลอยเพชร์หลายถังมาให้, ไม่ได้เอาราคาเลย, เชาก็สำคัญว่าเปนลูกปัดหุงจึ่งไม่เอา. ทุกวันนี้ข้าพเจ้าเอาฃองดีวิเสศมา​ให้แก่คนทั้งหลายในเมืองไท, ถ้าเอาไปใช้ก็จะกำจัดเสียซึ่งโรคธระพิศม์ให้ขาดได้.

ท่านขุนนางผู้ใหญ่ผู้นอ้ย, แลไพร่พลทั้งปวงจะเอาของวิเสศนี้หฤๅไม่เอา. ถ้าเฉยๆอยู่ไม่เอาไปใช้แล้ว, ก็เหมือนกับเอาคุณวิทีที่เราเอามาให้นั้น, ไปทิ้งเสียที่กลางมหาสมุลก็จะเสียคุณเสียเปล่าๆ มาเถิด, มารับเสียยังแล้วในครั้งนี้. ข้าพเจ้าจัดแจงไว้ดีแล้ว. ข้าพเจ้าแลนายนากเปนลูกสิษของข้าพเจ้าจะปลูกที่บ้านข้าพเจ้าบ้าง. จะปลูกที่อื่นๆเปนหลายแห่งบ้าง, ไม่เอาวัดถุสิ่งใดเลย. แต่ที่ข้าพเจ้าทำคนเดียวสองคนนี้เปนการใหญ่นักเหลือสติกำลังข้าพเจ้า, ที่ไหนจะสำเรทธ์ได้. ควรที่จะให้แพทย์ทั้งปวงช่วยกันกับข้าพเจ้าดว้ย, แลควรที่หมอไทจะเอาทรัพย์บ้างคลสองสลึงสามสลึงเปนค่าเหนื่อยนั้นบ้างจึ่งจะชอบ.

ถ้าแพทย์หมอไม่ช่วยกัน, ก็ฃอให้บิดามารดาช่วยกันปลูกเอาเองตามวิทีที่ข้าบอกไว้นั้นเถิด, ก็ปลูกได้. ถ้าไม่มีมีดเช่นว่ามานั้น, ก็ให้เอาเฃมที่แหลมที่คม, คอ่ยๆกรีดเอาแต่ภอโลหิตไหลออกน่อยหนึ่ง, แล้วก็เอาบุพโพสดใส่เข้าที่แผลดั่งกล่าวมาแล้วแต่กอ่นนั้น. แล้วก็เอายางมะขวิดทาผ้าขาวปิดลงไว้ที่แผล, ถ้าไม่มียางมะขวิดเอากาวทาผ้าปิดไว้ก็ได้. ซึ่งปิดไว้นั้นเพื่อจะกันลมไม่ให้ถูกบุพ​โพที่ใส่ไว้นั้น, กลัวจะแห้งเสียไม่ทันทราบกับโลหิตทารกนั้น. ถ้าหนองสดไม่มี, ก็ไปฃอเอาเสกดฝีที่คนปลูกขึ้นแล้วนั้นมา, เอาจำเพาะกลางเสกดที่หนาๆคือหนองที่แรกแห้งนั้นเปนศรีคล้ำเข้าจึ่งดี. ถ้าศรีเสกดฝีนั้นขาวไปก็ไม่ดี. อย่าเอา เมื่อได้มาแล้ว, ก็เอาเสกดฝีนั้นลลายน้ำฝนออกภอเปนยางเหนียวๆ, แล้วจึ่งเอาฃนนกจีมเอาภอติดปลายแล้ว, ก็เอามาปลูกลงที่แผลตามกล่าวไว้นั้นเถิด. ถ้าหาบุพโพสดแลเสกดดั่งว่านั้นไม่ได้แล้ว, ก็เชิญมาหาข้าพเจ้าหมอปรัดเลผู้เปนเจ้าฃองตำรานี้เถิด. ข้าพเจ้าจะให้เปนทาน, ฃองเราเกบไว้โดยมากจะให้เปล่าๆ, ไม่เอาวัถุสิ่งใดเลย, ถ้าได้ปลูกแล้ว, ก็ให้ท่านทั้งปวงคอยเอาบุพโพที่ฝีขึ้นครบกำหนฏแปดวันนั้น, ให้บ่งเอาพันปลูกกันต่อๆ ไป, ครบแปดวันบ่งจากคนนั้น,ไปปลูกที่คนโน้นต่อๆไป,อย่าให้ขาดเสียเปล่าได้. ถ้าเปนเก้าวันสิบวันไปแล้วบุพโพนั้นมักเสียไป. จงปลูกกันไปให้ทั่ววงบ้านนั้นเถิด, อย่าให้เสียเปล่าเลย. ฃองนี้เปนคุณมากอย่าให้สูญพันเสีย. เหมือนเข้าปลูกนั้น, ตอ้งเกบพันไว้, จึ่งได้ทำนากินทุกปีๆ. ถ้าไม่มีพันเข้าปลูกแล้ว, เราทั้งหลายจะได้เข้าที่ไหนกินต่อไปเล่า. อันพันฝีนี้ถ้าทิ้งเสียแล้ว, จะได้ที่ไหนปลูกต่อไปเล่า. เปนฃองหาง่ายก็จริง, แต่เหมือนฃองหายากดว้ยว่าพันฝีคราวนี้เปน​ฝีโคแท้, มาแต่เมืองอเมริกาทางไกลนัก, ข้าพเจ้าจึงกำชับมาอย่าให้คนทั้งปวงทิ้งเสีย, ให้ปลูกกันต่อๆไปเหมือนพันเข้าปลูกที่ทำนานั้นเถิด.

ทำเนียมปลูกฝีโคในเมืองอเมริกา

ดว้ยทำเนียมเมืองอเมริกาเมืองอังกฤษนั้นปลูกฝีอยู่สามอย่าง. ที่พ่อแม่ปลูกเองนั้นอย่างหนึ่ง, ให้หาหมอมาปลูกที่บ้าน, ถ้าเปนขึ้นแล้วให้เงินหมอสามสลึงเฟื้องก็อย่างหนึ่ง, ที่ภาลูกหลานไปปลูกที่โรงใหญ่สำหรับเปนที่หมอปลูกให้ตามกำหนฎวันนั้นก็อย่างหนึ่ง. ดว้ยในเมืองใหญ่นั้นมีโรงสำหรับหมอปลูกให้เปล่าๆ แต่บันดาคนยากคนจน,ก็ภากันไปปลูกที่โรงนั้นเปนธรรมดา. แต่ปลูกฝีโคดว้ยทำเนียมทั้งสามอย่างดั่งนี้ทุกปีๆ, แทบจะหมดทารกในประเทษนั้น, ที่เหลืออยู่บ้างเลกนอ้ย, ก็ออกฝีดาษเพราะไม่ได้ปลูกฝีโคกันเสีย. จึ่งมีฝีดาษเปนเชื้ออยู่บ้าง. แลฝีดาษในเมืองนั้นที่เหลืออยู่, เปรียบเหมือนเปนผู้ตักเตือนคนทั้งปวงให้ปลูกฝีโคกันเสียเถิด. ถ้าฝีดาษไม่มีแล้วคนทั้งหลายก็จะภากันลืมเสียมิได้คิดถึงคุณฝีโคเลย

ถ้าผู้ใดได้อ่านหนังสือนี้แล้ว, แต่ยังมีความสงไสยอยู่ ก็ขอให้ไปสืบดู, ตามคนที่ปลูกแล้วแต่ปีกุนเดือนยี่ตามที่ว่าไว้แล้วในหน้าสิบสองที่อ่านมานั้น, ว่าที่หมอว่าเปนฝีโค​กันได้แล้วนั้น จะเปนฝีดาษบ้างหฤๅไม่เปน. แล้วสืบดูคนที่ข้าพเจ้าปลูกให้คราวนี้, ที่บ้านเจ้าพระญาพระคลัง, เจ้าพระญาพลเทพ, แลที่วังกรมขุนอิศเรศรังสรรค์, วังกรมหมื่นวงษา, ที่ทูลกระหม่อมพระ, ที่บ้านพญาวิเสษวัดสมอราย, แลพวกไทพวกจีนเขมนมอญมลายูเปนอันมาก. ที่ปลูกขึ้นคราวนี้เปนฝีโคแท้นั้นประมาณห้ารอ้ยเศศ, ที่ปลูกไม่ติดนั้นประมาณสี่รอ้ยคนเศศ. ฃอท่านไปสืบดูแก่คนที่ข้าพเจ้าว่าเปนฝีแท้นั้นเถิด. นอกกว่านั้นยังไม่เปนบ้าง, เปนไม่แท้บ้าง, ยังเอาแน่ไม่ได้. ถ้าไปสืบดูตามคนปลูกแล้ว, แต่ข้าพเจ้าว่ายังสงไสยอยู่นั้น, จะเปนฝีดาษขึ้นเมื่อภายหลังก็ดี, ท่านทั้งปวงก็อย่าได้ดูหมิ่นดูถูกในการที่ปลูกฝีกันฝีดาษนั้นเลย. เหตุเพราะไม่เปนไม่ติดดอก, จึ่งออกฝีดาษได้. ถ้าไปสืบในคนที่ข้าพเจ้าว่าเปนดีแล้วนั้น, ไม่เปนฝีดาษแล้ว, ก็ฃอให้ท่านทั้งหลายเอาใจใส่ช่วยกันปลูกฝีโคนี้ปอ้งกันต่อไปเถิด. ยกบุญยอคุณฝีโคขึ้นให้มาก, จึ่งจะควร, เพราะเปนฝีโคแท้กันฝีดาษได้. ถ้าเปนไม่แท้จึ่งกันไม่ได้. เชิญไปสืบดูให้ได้, อย่าสงไสยอยู่เปล่าๆ, จึ่งจะเหนคุณที่ข้าพเจ้าว่าไว้นี้.

ข้าพเจ้าหมอปรัดเลพึ่งได้ยินข่าวว่า, หมอไทบางคนเล่าให้ปรากฎทั้งปวงฟังว่า, ซึ่งหมอปรัดเล มาปลูกฝีโคกันฝี​ดาษนั้น, ฝีที่ปลูกขึ้นงามก็จริงอยู่, แต่ทว่าในประเทษไทนี้หาเหมือนเมืองอังกฤษไม่, ดว้ยไข้ฝีดาษในเมืองไทนี้มีพิศม์มาก, บางทีให้คลั่งให้เภ้อให้ชักมือกำตีนกำเปนไปต่างๆ, เมื่อคนที่ปลูกฝีโคตั้งศีศะมีหนองบริบูรรณ์แล้ว, จะตอ้งกินยาปัดพิศม์ติแสลงส่งศีศะดว้ย แลคำที่หมอไทบางพวกกล่าวดั่งว่ามานี้ไม่ชอบ. ถ้าจะว่าโดยสัจจริงนั้น คนที่ปลูกฝีโคกันฝีดาษนั้น, ถ้าตั้งศีศะขึ้นมาแล้ว, ก็ไม่มีพิศม์เหมือนอย่างที่หมอไทบางพวกกล่าวนั้น. ไม่ตอ้งกินยาให้มากเกินกำหนฏไป. จะกินบ้างแต่น้ำดีเกลือภอถ่ายทอ้งเลกนอ้ย. ไม่ตอ้งปัดพิศม์ติแคลง, ไม่ตอ้งทำกระบานใส่เครื่องพล้าปลายำให้ปีศาจแลท้าวเวศสุวัณ, ผู้เปนนายปีศาจ, เหมือนที่หมอไทบางพวกกระทำนั้นเลย. แต่บันดาคนที่ปลูกฝีโคกันฝีดาษนั้น, ถ้าฝีตั้งศีศะขึ้นมาแล้ว, ก็ไม่มีพิศม์เหมือนอย่างหมอไทบางพวกกล่าวนั้น. จะว่าฝีโคที่ปลูกนั้นอาไศรยแก่ท้าวเวศสุวัณ, แลปีศาจให้เปนอย่างไรได้ แต่ไข้ธระพิศม์ฝีดาษที่เปนตามธรรมดานั้นจะกล่าวว่าเปนเพราะปีศาจก็ตามเถิด, ข้าพเจ้าหาเถียงไม่ซึ่งข้าพเจ้าตีภิมหนังสือแจกให้ราษฎรทั้งปวงปลูกฝีโคกันฝีดาษนั้น, จะให้ทำกระบานตอ้งส่งศีศะ, เหมือนถ้อยคำที่หมอบางพวกว่านั้นหาควรไม่ ซึ่งหมอที่ให้กระทำส่งศีศะดั่งกล่าวมานั้น ​เปนคำมุสาวาทเหนแก่อามิศ, หาทำโดยเมตาจิตรไม่, ดว้ยว่าฝีโคนั้นไม่อาไศรยแก่ปีสาจเลย, พิศม์รายก็ไม่มี แท้จริงฝีโคที่ข้าพเจ้ามาปลูกในเมืองนี้อาไศรยแก่พระเจ้า, ผู้ประกอบดว้ยเมตาแก่มนุษทั้งปวงเปนอันมาก, จึ่งบันดานดนใจให้หมอเอาพันฝีโคกันฝีดาษเข้ามาให้ราษฎรทั้งหลาย มีไทแลจีนเปนต้น. ถ้าจะส่งศีศะฝีนั้น, ก็สมควรที่จะเคารพย์ยำเกรงพระเจ้า. ถ้าเราเคารพย์ปีศาจแล้ว, ก็หาภอพระไทยพระเจ้าไม่. ถ้าผู้ใดมิเชื่อฟังขืนกระทำก็จะเปนอันตรายต่างๆ

ซึ่งไทถือว่าส่งศีศะฝีดาษนั้นเหตุผลประการใด ที่ทำดั่งนี้จะมิสูญเสียเปล่าหฤๅ ที่ประเทษอังกฤษแลชาวอเมริกาก็ไม่ถือเลย. ถึงไม่นับถือก็จำเริญดีกว่าลูกไทในเมืองนี้อีก. อนึ่งบุตรหมอทั้งปวงที่เข้ามาพึ่งโพทธิสมภารอยู่ในพระนครนี้ที่ปลูกฝีโคก็มีบ้าง, ที่เปนฝีดาษโดยธรรมดาก็มีบ้าง, แต่บุตรพวกหมอทั้งปวงนั้นหาได้ส่งศีศะฝีดาษไม่, ก็จำเริญดีเปนปรกติอยู่หาเปนอันตรายไม่. ก็ที่หมอไทว่านั้น เปนคำเท๊จโดยแท้.

คนใดที่ปลูกไม่ติดก็ให้ปลูกผู้นั้นอีก, ถ้าปลูกสองหนไม่เปนก็ให้ปลูกซำอีกสองหนสามหนกว่าจะติด

หนังสือปลูกฝีกันฝีดาษก็สิ้นแต่เพียงนี้แล.