พระราชนิพนธ์

วันที่ ๒๗ กรกฎาคม ๑๒๕ ออกจากสวนดุสิต ๒ ทุ่ม ไปในวังแล้วไปบ้านบุรฉัตร^๑ พอสวดมนต์จบเลี้ยงแล้วตัดสินโต๊ะฉเพาะชิ้นปักกิ่ง ๔ ทุ่มครึ่งรดน้ำแล้วกลับเข้ามาในวังทูลลาแล้วลงเรือ ถึงตำหนักแพวังหน้า ๕ ทุ่ม ถึงวัดเขมา ๕ ทุ่มครึ่ง

วันที่ ๒๘ เช้าโมงครึ่ง ถ่ายรูป^๒ รับพวกกรมการผู้ใหญ่บ้าน และพระวินัยรักขิต^๓ ถวายเงินชั่ง ๑ แล้วลงเรือไปตลาดบางเขน ถ่ายรูปที่ด่านภาษี กลับขึ้นเรือ​ชื่นใจ^๔ ผ่านหน้าวัดเขมาเวลา ๓ โมง ๑๕ มินิต แต่หน้าวัดเขมาถึงวัดปากอ่าว ๗๐ มินิต จากวัดปากอ่าวถึงวัดเทียนถวาย ๔๐ มินิต ขึ้นวัดถ่ายรูป ถวายเงินสมภาร ๒๐ บาท ออกจากวัดเทียนถวายถึงบางหลวงเชียงรากเที่ยง ๑๕ ถึงดงตาลเที่ยง ๒๐ มีคนมาก ถ่ายรูปแล้วทำกับเข้า กินเข้าแล้วมีสบ้ามอญ ฝนตกประปราย บ่าย ๓ โมง ๑๕ มินิตมาด้วยเรือมาด มีฝนตลอดทาง ถึงวัดท้ายเกาะใหญ่ที่จอดเรือเวลาบ่าย ๕ โมง จัดที่พักที่ศาลา ๒ หลังต่อกัน มีพิณพาทย์มอญ

วันที่ ๒๙ เช้า ขึ้นไปบนวัดถ่ายรูป วัดนี้เรียกตามตำบลชื่อ เวียงจาม เปนพระรามัญ เปนวัดที่สุดเขตประทุม พระรามัญมุนี เจ้าคณะเมือง กับพระครูเจ้าคณะรอง เจ้าคณะแขวง เจ้าอธิการ แลอันดับวัดอื่นในแขวงประทุมมารับ ถวายวัตถุปัจจัยทั่วกันแล้วกลับมาลงเรือ ออกจากท้ายเกาะ ๓ โมงครึ่ง มาแวะคลองตะเคียน​ซื้อผ้า เวลาล่าไปฝนก็ตก ลืมดูนาฬิกาจนหิวจึงรู้สึก จึงจอดทำกับเข้าที่แพซุงใกล้คลองตะเคียน เปนกับเข้าปัจจุบัน มีปลาแห้งผัด ไข่เจียว แกงกทิ สำเร็จอาหารกิจอย่างอร่อย เพราะมอยอมอแกอยู่บ้าง แล้วออกเรือหมายว่าจะแวะวัดพนัญเชิง แต่ฝนไม่หยุดจึงเลยขึ้นมาเกาะลอย พอถึงที่ฝนก็หาย อาบน้ำแล้วลงเรือเล็กขึ้นไปทางคลองเพนียด ซื้อของตามร้านตามแพแล้วกลับมาเข้าในคลองเมือง ไปจนแพช่างทองนอกตำหนักแพแล้วจึงได้กลับ ค่ำไม่ได้ขึ้นอยู่บนเรือน เขาถอยแพมาจอดให้อยู่ที่หน้าเรือนกรมมรุพงศ์^๕

วันที่ ๓๐ เช้า ขึ้นไปถ่ายรูปบนสพานแลบ้านกรมมรุพงศ์ แล้วลงเรือไปขึ้นสพานวังจันทร์ ดูตลาดเลิกบ่อนเสียอยู่ข้างจะซัวไปสักหน่อย ลงเรือจากตลาด​แวะซื้อของที่ตลาดเรือสี่แยก แล้วขึ้นมาตามแควป่าสัก แวะกินเข้ากลางวันที่พระนครหลวง ถ่ายรูปแลทำกับเข้า กำลังกินฝนตกวันนี้มากมีฟ้าร้อง ตามพื้นที่รก แต่ที่สร้างขึ้นใหม่สำหรับพระจันทร์ลอยแล้วสำเร็จ ถ้ามีสมภารที่ขยันจริง ๆ จะรักษาไปได้หลายปี แม้ว่าเช่นนี้น่าจะไม่อยู่ได้นาน ลงเรือกำลังฝน ออก ๒ โมงครึ่ง ฝนมาหายเกือบถึงศาลาลอย ถึงบ่าย ๔ โมงเศษ ศาลาลอยนั้นไม่มีพื้น ถ่ายรูปแล้วจึงได้อาบน้ำ

วันที่ ๓๑ เช้า ๓ โมงออกเรือ แวะที่ท่าเจ้าสนุก^๖ เขาถางเห็นรากกำแพงแลพระที่นั่ง คงจะเปนหลังยาวตามแบบ มีบ่ออยู่แห่งหนึ่งลึกมาก ก่ออิฐถือปูนลงไปจนตลอด แต่มีรอยชักอิฐอยู่ในระหว่างกลาง กุกันว่าเปนกำแพงข้ามบ่อ บ่อนั้นใช้ได้ทั้งข้างหน้าข้างใน ดูยังไม่เห็นจริง เพราะพึ่งจะค้นพบชิ้นยังไม่ได้ตรวจ​เลอียด ตรงท่าเจ้าสนุกข้ามเรียกว่าท่าเกย คือเปนที่เกยประทับช้าง เวลาจะเสด็จพระบาทต้องลงเรือข้ามไปท่าเกย แวะถ่ายรูปบางแห่งมีสพานจักรีเปนต้น กรมนรามาคอยอยู่ที่ ท.จ.ก. แล้ว^๗ แวะพูดกันหน่อยหนึ่ง ขึ้นมาปลดเรือไฟที่วัดสดาง มีคนมาคอยเขนเรือตามเคย แต่ไม่ต้องเขน เพราะฝน ๓ วันนี้พอที่จะให้น้ำขึ้นได้ กินเข้ากลางวันที่วัดท่างาม ซึ่งเดี๋ยวนี้เรียกกันว่าท่าหลวง ซึ่งเรียกท่าหลวงนั้นเกิดขึ้นใหม่ เพราะพระจุลจอมเกล้า ฯ เสด็จพระบาท ๒ ครั้งขึ้นที่ท่างามทั้ง ๒ ครั้ง เดิมจะแรมที่นี้แต่ตกลงข้ามเสีย เพราะใกล้จะให้ได้วันมาก ขึ้นมาจวนจะถึงเสาไห้ฝนตกมืดมาข้างหลัง ยังเชื่อว่าจะหนีทัน แต่เพราะที่จอดเรืออยู่ถึงวัดสมุหประดิษฐจึงหนีไม่ทัน ฝนตกหนัก ตั้งแต่ก่อนย่ำค่ำ ๑๕ มินิต ตกหนักจนเวลา ๔ ทุ่มจึงได้เลยพรำต่อไป อยู่ข้างจะกันดารที่

​วันที่ ๑ สิงหาคม เมื่อคืนนี้ที่ว่าฝนหยุด ๔ ทุ่มนั้นเปนคำเท็จ กลับตกใหม่หนักอย่างเดียวกันไปจน ๒ ยามจึงพรำไปจน ๗ ทุ่ม น้ำท่วมสพานหาดค่อยๆหายไปจนลบ น้ำขึ้นศอกเศษ ตวงน้ำฝนที่ๆว่าการเมืองสระบุรีได้ ๘ เซนต์ เช้ายังพรำอยู่อีกจนสายจึงได้หายสนิธ ลงเรือมาดเรือโมเตอร์อมรโอสถลากขึ้นไปตามลำน้ำ แวะถ่ายรูปเปนตอน ๆ จนถึงแก่งม่วงถ่ายเรือลงแก่งขึ้นแก่ง ขึ้นถ่ายบนบกที่แก่งเพรียว แต่แก่งนี้น้ำขึ้นลบศิลาเสียมาก ล่องกลับลงมาขึ้นบกที่บ้านพระยาสระบุรี^๘ ตั้งแต่เสาไห้ไปจนถึงแก่งเพรียวหย่อน ๓ ชั่วโมง ขึ้นดูที่ว่าการแลดูตลาดที่จะพอเปนเมืองขึ้นในภายหน้า มีถนนลงมาเสาไห้ทาง ๒๐๐ เส้น กินเข้าที่บ้านพระยาสระบุรี แล้วลงเรือล่องมาเสาไห้ชั่วโมงเศษ อาบน้ำแล้วออกเรือกระบวรใหญ่ เวลาบ่าย ๓ โมงเศษ ล่องลงมาถึงท่าเรือทุ่มครึ่ง อยู่ใน ๔ ชั่วโมงเต็ม กรมนราแต่งโคม​ยี่ปุ่นหรู แต่พอถึงก็ฝนตกต้องสั่งให้เก็บ แต่เห็นจะไม่ตกมาก

วันที่ ๒ สามโมงเช้าขึ้นรถไฟกรมนราไปพระบาท ทางเรียบร้อยดีกว่าแต่ก่อน ถมบาลัศเต็มไป จวนถึงฝนตกเรื่อยไปจนกระทั่งเดิรขึ้นพระบาททั้งฝน มีเหตุสำหรับเปนสวัสดิมงคลในการต้องขลึก ๒ อย่าง^๙ คือม่านที่กั้นกลางรถราวหลุดประการหนึ่ง อีกสักเส้นหนึ่งจะถึงรถหลังตกราง เลยต้องลงไม่ถึงสเตชั่น มณฑปพระบาทรื้อเครื่องบนลงหมดมุงสังกะสีไว้ เหมือนสวมหมวกแฮลเม็ดน่าเกลียด ข้อที่แปลกนั้น คือเห็นต้นไม้ที่พระบาทใบเขียวแลต้นเล็กน้อยขึ้นรกผิดกับเทศกาลที่เคยโกร๋นเกร๋น มีศาลาเมรุหลวงธุระการ^๑๐ ปลูก​อยู่ต้นทางเข้าไปหน้าหมู่กุฏิซึ่งเขาจัดเปนที่พักกินเข้า แปลกขึ้นใหม่หลังเดียว นอกนั้นคงเดิม ถ่ายรูปออกจะทั้งฝนเกือบทั้งนั้น แล้วกลับมากินเข้าที่ศาลาที่ว่าแล้ว กรมนราแจกแพรแถบพม่ากับตีน^๑๑ ผู้ชายมีมีดเงี้ยวผู้หญิงมีอับเงี้ยว รถขึ้นชั่วโมง ๑ พักอยู่เกือบ ๓ ชั่วโมง กลับมาเรือไม่ถึงบ่าย ๓ โมง ฝนหยุดหน่อยหนึ่งแล้วกลับตกอีก น้ำขึ้นแต่คืนนี้ท่วมร้านที่จอดเรือ ต้องยกพื้นอีกชั้นหนึ่ง ค่ำยาม ๑ มีละคอนนฤมิต ในสเตชั่นรถไฟจัดโรงหรู แต่โปรแกรมเรื่องล้นเวลา ตอนต้นเล่นหณุมานส่งวานริน นางซึ่งเจ้าจอมมารดาเขียนตื่นพเน้าพนึงอยู่นาน^๑๒ จนเกือบ ๒ ยามจึงได้ลงมือเล่น​ตอนของกรมนรา เรียกชื่ออิศรแก่ตัว ไม่ทันถึงม่านต้องตัดป่นตัดปี้ แต่กระนั้นก็ ๒ ยามเลยมาก จนง่วงเต็มที ความคิดเห็นตอนแรกตั้งใจจะอวดรำงามร้องเพราะ แต่มันเบื่อที่เปนลิงกับคนแลยืดยาด ตอนหลังตั้งใจจะมีเกร็ดเข้าไปหรูในเรื่องมาก จึงชักให้ช้า แต่ท้องเรื่องหลวม ถ้าเล่นแต่ลำพัง เห็นจะดูไม่สู้ช้านัก

วันที่ ๓ เช้า ๒ โมง ล่องด้วยเรือใหญ่ นอนไม่ตื่นจน ๔ โมงจึงลุกขึ้นทำกับเข้า พอถึงเวลากินก็พอถึงกรุงเก่า แล้วไปสเตชั่นบ่าย ๑ โมง ๔๐ เศษลงมาบางกอก เสนาบดีกระทรวงโยธา^๑๓ไปรับ ถึงสเตชั่นบ่าย ๓ โมงเศษ ผู้รักษาพระนครแลเสนาบดีรับไปส่งเจ้าสาย^๑๔ ที่บ้านชายแล้วกลับเข้าในวัง แขกเมือง​พร้อมแล้วกลับเข้าไปอาบน้ำแต่งตัวครึ่งยศเสื้อสักหลาด ออกรับต้นไม้เงินทอง เมืองไทร เมืองปลิศ เมืองสตูล แล้วกลับเข้าดูห้องในพระที่นั่งนอนเหนื่อย ๆ กินของว่าง หมายว่าจะออกประชุม ๕ โมงเศษ^๑๕ ได้โทรเลขพระยาบำเรอภักดิ์^๑๖ ว่ารถพิเศษปากน้ำจะถึงย่ำค่ำเศษ จึงนัดเลื่อนกันใหม่ ไปรับส่งแล้วจึงจะกลับมาประชุม จนเวลา ๒ ทุ่มพอจะขึ้นรถ ได้โทรเลขมาใหม่ว่าติดรถธรรมดา จะถึงต่อทุ่ม ๔๐ จึงได้พากันขึ้นหอประชุม มีเวลาชั่วโมง ๑ เศษเล็กน้อย มีเรื่องสำคัญหลายเรื่องต้องรีบรัดแลได้สั่งการให้สำเร็จ จนอีก ๑๕ มินิต จะถึงกำหนดจึงได้ไปสเตชั่นเลยไม่ทัน ลูก^๑๗มาถึงเสียก่อน ๔ - ๕ นาทีแล้วยังต้องคอยพวกในที่ประชุมซึ่งไปภายหลัง ​จนพร้อมกันแล้วจึงได้มาบ้านได้เลี้ยงกัน ๒ ทุ่ม ยามเศษออกไปสเตชั่นสามเสน ขึ้นรถไฟกลับมาบางปอิน ชายมาด้วยแต่สุริยงค์^๑๘อยู่บางกอก ถึงเกือบ ๕ ทุ่ม จอดเรือที่แพพระยาสุรสีห์^๑๙ ซึ่งเลื่อนขึ้นมาไว้ใต้สพาน แล้วยังมีพวกสหายหลวง^๒๐ มาเลี้ยงขนมจีนเลี้ยงหมี่ แต่ดึกเสียเต็มทีอิ่มด้วย แจกหีบเงินแลผ้าห่ม วันนี้นอนดึก

วันที่ ๔ นอนดึกตื่นสาย แลท้องไม่สู้ปรกติ กินเข้ากลางวันแล้วจึงได้ออกเรือบ่ายโมง ล่องลงมาเลี้ยวเข้าแควสีกุก ทำหนังสือไปบางกอก ฝนตกเรื่อยมาจนเวลาเย็นมีพยุ หางเสือเรือไม่กินน้ำปั่น จะไป​ต่อไปก็เห็นว่าฝนตกไม่หยุดแลจะมืดค่ำ จึงจอดนอนที่วัดสีกุก เวลาบ่ายกินเข้าต้มเวลาหนึ่ง วันนี้จันทรุปราคา เห็นไม่ได้เพราะฝนตกจนหมดเวลา ที่วัดนี้มีมณฑปอยู่ตรงเรือจอด แต่ยังไม่รู้ว่าอะไรอยู่ในนั้น น้ำขึ้นมากน้ำท่วมจะขึ้นบกถึงต้องใช้เรือ

วันที่ ๕ เช้าโมง ๑ น้ำลดสพานเดิรได้ขึ้นไปถ่ายรูป ในมณฑปที่พูดเมื่อวานนี้มีพระป่าเลไลย แลรูปเจ้าอธิการวัดบางปลาหมอ ที่เขาเรียกในคำจารึกแต่ว่าพระอาจารย์วัดหมอ^๒๑ รูปร่างหน้าตางามขนาดเท่าตัว ท่านอาจารย์คนนี้เปนหมอรักษาบ้า ว่าเปนพระญาติสมเด็จพระปวเรศ เพราะเดิรขึ้นไปไม่มีใคร ได้พระเจริญพร (โดยไม่รู้จัก) ออกเรือ ๒ โมงเช้า วันนี้ได้เทศา^๒๒ลงเรือมาด้วย รู้ตำบลมาก ๕ โมงเช้า​ถึงบ้านตาช้าง^๒๓ หมื่นปฏิพัทธภูวนาถทั้งผัวทั้งเมียแลลูกลงมาเต้นอยู่ที่ท่าน้ำ ดาดปรำแต่สพานตลอดจนถึงบันไดเรือนปูพรมทาง บนเรือนนั้นหอที่ปลูกใหม่สำหรับรับเสด็จแต่งหรูอย่างกุฏิพระ คือติดนาฬิกาทุกเสา ๑๒ เรือน ติดรูป มีพระรูปแลรูปพระ สมเด็จพระวันรัตนเปนต้น เขากวางตู้ถ้วย กระจกเงาเปนต้น มีถ้วยชา หีบหมากเงิน เชี่ยนหมาก ชาก็พอกิน หมากก็กินได้ ผู้คนญาติแน่นหนา ลูกแต่งตัวเต็มยศปุกปุยเต็มที่ ที่จริงทำให้เรือนนั้นสบายขึ้นมาก แต่ร้อนจัดสู้โรงที่เคยทำครัวแต่ก่อน ซึ่งแกย้ายไปปลูกห่าง​เรือนออกไปนั้นไม่ได้ คราวนี้พื้นเต็มเรียบร้อย แต่โรงนั้นก็โรงเก่านั่นเอง มีปลูกขึ้นใหม่หว่างเรือน แลโรงที่ทำครัวหลังหนึ่งมุงกระเบื้อง รอยปิดกระดาษเสาว่าเปนโรงพิธีฉลองตรา มีหนังสือถวายพระราชกุศลหรือใบอุทิศถวายเรือนฉบับหนึ่ง ว่าได้ลงทุนฉลองตราสิ้นเงิน ๔๐๐๐ บาท ฉลองพระไล^๒๔ลูกด้วย มีงาร ๗ วัน คนแน่นหลามไปหมดจนเขาพากันว่าจะเกิดเหตุ แต่ก็ไม่มีอะไรจนตลอดงาร มียี่เกมีเพลงแลอะไรอีกอย่างหนึ่ง เรือนที่ทำถวายนี้ลงทุน ๑๕๐๐ บาท เสร็จการปราสัยแล้วก็ลงไปทำครัว นางลูกสาวแกงไก่ ยายพลับแกงบะฉ่อ แก้ซึ่งมีผู้ใส่น้ำปลาครั้งก่อน แต่เสียงยายพลับเบาไปไม่จ้าเหมือนครั้งก่อน ตาช้างว่าคราวนี้สนุกกว่าคราวก่อน แต่ยายพลับว่าคราวก่อนสนุกกว่าคราวนี้ ได้ให้หีบเงินตรา จ.ป.ร. ยายพลับ นายช้าง​ลูกกระดุมเงินลงยาใหญ่ นางลูกสาว ๒ คนผ้าห่มมีหนังสือชื่อ อ้ายเจ๊กขันซองบุหรี่เงิน พาลูกเจ๊กขันมาขอชื่อ เปนผู้ชายน่าเอนดูดี ให้ชื่อเจอ ถ่ายรูปเรือนแลทั้งครัว บ่าย ๒ โมงเศษได้ออกเรือ ตาช้างตามส่งถึงป่าโมกข์ สพานป่าโมกทำสูงน้ำมาก เดิมคิดว่าจะไปให้ถึงอ่างทองเสียทีเดียว แต่เห็นเวลาบ่าย ๔ โมงแล้ว ถ้าจะไปคงจะถึงย่ำค่ำเลย จึงหยุดที่ป่าโมกข์ หม่อมอมรวงศ์^๒๕มาคอยอยู่ มีราษฎรมามากเหมือนเทศกาลไหว้พระ แต่ถามดูก็ได้ความว่านัดกันมารับเสด็จเท่านั้น ขึ้นถ่ายรูปนมัสการพระตามเคย

มีเรื่องแปลกที่มาได้พบตัวจริงของผู้ที่ว่าได้เคยพูดกับพระนอน ซึ่งเจ้าคณะได้บอกลงไปหลายเดือนมาแล้ว ​เรื่องราวนั้นคือ อำแดงคนหนึ่งเปนหลานพระครูป่าโมกข์ มารักษาอุโบสถอยู่ที่วัดนี้ในกาฬปักษ์ใดปักษ์หนึ่ง เวลานั้นสัปรุษพากันรับเพลตามภาษาเขาเรียกอยู่ที่วิหารเขียน แต่นางหลานพระครูคนนี้ไม่รับเพล ด้วยมีความวิตกว่าลุงเจ็บ จึงไปบอกหลวงพ่อคือพระนอนขอให้ช่วยรักษา นางนั้นตกใจมากที่ได้ยินเสียงพระนอนนั้นพูดตอบออกมา แต่มิได้ตอบทางพระโอษฐ เสียงก้องออกมาจากพระอุระ ดังได้ยินจนนอกโบสถ์ บอกตำรายา ถามนางนั้นก็อิดเอื้อนไปว่าจำไม่ได้หมด จำได้แต่ใบเงินใบทอง พระครูรับว่าจะให้เพราะได้จดไว้ ยานั้นไปรักษาลุงหาย ได้แจ้งความให้พระครูทราบ พระครูไม่เชื่อ พอประจวบเกิดพระสงฆ์เปนอหิวาตกโรค จึงได้ไปลองพูดดูบ้างก็ได้รับคำตอบทักทายปราสัยเปนอันดี จนถึงว่าอยากพูดกับพระครูมานานแล้วเปนต้น แต่นั้นมาพระครูได้รักษาไข้เจ็บด้วยยานั้น เปนอะไรๆก็หาย ห้าม​มิให้เรียกขวัญเข้าค่ายานอกจากหมากคำเดียว แลไม่ใช่พูดแต่ ๒ ครั้งเท่านั้น พูดเนือง ๆ มา พระครูจึงได้บอกลงไปยังเจ้าคณะแลกระทรวง ผู้ที่ได้ฟังพระพูดนั้นไม่ต้องฉเพาะว่าคนเดียว พระฟังพร้อมกัน ๑๕ รูปก็ได้ ให้นางคนนั้นลองพูดกับพระ ก็เห็นจะขาดกรมประจักษ์จึงไม่ได้ตอบ กลับลงมามีเด็กมากอดได้ให้เสมา ตกค่ำจึงมีพยุแลฝนตกพรำไม่มาก พระครูส่งจดหมายที่เตรียมไว้จะให้มกุฎราชกุมารเรื่องพระพูดแลตำรายา ในเนื้อความที่พระครูกล่าวนั้นไม่ยืนยันว่าพระพุทธองค์พูด เปนคิดเห็นว่าผีสางเทวดาที่สิงอยู่พูด ยานั้นก็เปน ๒ ขนาน ๆ หนึ่งเข้าใบส้มใบมะกาเปนยาปัด ขนานหนึ่งเข้าใบมะตูมเปนยาคุม

----------------------------

ลิขิตของพระครูปาโมกขมุนี

(ลิขิตฉบับนี้ พระครูปาโมกขมุนี เตรียมไว้ถวายสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เมื่อคราวเสด็จกลับจาก​มณฑลพายัพ แต่ผเอิญหาได้เสด็จประทับที่วัดป่าโมกข์ไม่ ลิขิตฉบับนี้จึงยังตกค้าง)

ที่วัดปาโมกข์

วันที่ ๓๐ มกราคม ร.ศ. ๑๒๔

ลิขิตพระครูปาโมกขมุนี วัดปาโมกข์ เมืองอ่างทอง

ขอถวายพระพรยังสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชทรงทราบ

๑ เดิมวันที่ ๑๐ ธันวาคม ศก ๑๒๔ ปีนี้ เวลาบ่ายประมาณ ๖ โมงเย็น พระโตอยู่ในวัดปาโมกข์ ป่วยเปนไข้อหิวาตกะโรค หมอรักษาก็ไม่บันเทา ขณะนั้นอูบาสิกาเหลียน อยู่บ้านเอกราชแขวงปาโมกข์ เมืองอ่างทอง จึงมาขอยา ตั้งความสัตยาธิฐานต่อพระพุทธไสยาสน์ แล้วก็เอาใบไม้ที่สมมตว่าเปนยานั้นเอามาต้มให้พระโตที่ป่วยนั้นฉัน พระโตก็ฉันยาเข้าไป โรคของพระโตก็หายสมประสงค์ พระโตที่ป่วยกับอุบาสิกาเหลียนนั้นเปนลุงหลานกัน

​๒ อุบาสิกาเหลียนมาแจ้งความต่ออาตมาภาพกับพระภิกษุสงฆ์ในวัดปาโมกข์ ว่าพระพุทธไสยาสน์นี้ท่านเปนหลวงพ่อฉัน ฉันจะธุระนึกเอาอันใดใปหาท่าน มีเสียงออกจากพระอุระมาเสมอ ๆ ท่านไม่ขัดฉัน อาตมาภาพถามอุบาสิกาเหลียนว่าเสียงพูดออกมาจากพระอุระพระพุทธไสยาสน์ได้จริงหรือ อุบาสิกาเหลียนตอบว่าจริงเจ้าข้า

๓ วันที่ ๑๔ ธันวาคม ร.ศ. ๑๒๔ เพลา ๖ ทุ่ม ๗ ทุ่ม เลิกประชุม อาตภาพจัดให้พระสงฆ์ในวัดป่าโมกข์ประมาณ ๑๐ รูป คฤหัสถ์ ๕ คน ศิษย์วัดด้วย รวมพระสงฆ์คฤหัสถ์ศิษย์วัดประมาณ ๓๐ คนพากันไปที่พระวิหารพระพุทธไสยาสน์ อุบาสิกาเหลียนก็ไปด้วย ขณะนั้นอาตมาภาพจึงให้พระสงฆ์จุดโคมไฟให้แสงสว่างทั่วไปในพระวิหารนั้น อาตภาพได้ให้พระสงฆ์ตรวจดูว่าจะเปนผู้ใดทำกลมารยา เร้นซ่อนเข้ามาพูดกับอุบาสิกา​เหลียน กลัวว่าอุบาสิกาเหลียนจะเปนคนเท็จทุจริต พระสงฆ์ก็ตรวจดูตามทาง คือพระวิหารแลฝาผนังองค์พระทั่วไป ก็ไม่เห็นมีคนที่จะเข้ามาแอบแฝงอยู่ในที่นั้นได้ แล้วอาตมภาพจึงให้พระสงฆ์ปิดประตูพระวิหาร แลให้รักษาคอยสอดแนมดูอยู่ในพระวิหารทั่วไป เปนเหตุที่ไม่เชื่อคำอุบาสิกาเหลียน หวังใจจะจับเท็จอุบาสิกาเหลียน

๔ อุบาสิกาเหลียน ๑ อาตมภาพแลพระสงฆ์ ๑๐ รูป คฤหัสถ์ชาวบ้านศิษย์วัดรวม ๓๐ คน พากันเข้าไปในพระวิหารพร้อมกัน มีแสงไฟสว่างทั่วไป ไปนั่งอยู่ที่ตรงพระพักตรพระพุทธไสยาสน์ ห่างประมาณ ๔ ศอก อุบาสิกาเหลียนจุดธูปเทียนเอาใบพลู ๑ ใบทาปูนพับ ๔ เหลี่ยม หมาก ๑ ซีก ยาสูบใส่พานบูชา แล้วออกอุทานวาจาตั้งอธิฐานว่าดัง ๆ พยานที่ไปก็ได้ยิน ในคำอธิฐานนั้น ว่านิมนต์หลวงพ่อเอาเภสัชในพานนี้ไปฉัน​ให้พระครูปาโมกขมุนีดู ประมาณ ๒ มินิตหมากที่ในพานก็หายไป อาตมาภาพกับพยานได้เห็นเปนอัศจรรย์ชั้นแรกแต่จิตต์นั้นไม่เชื่อ แล้วอาตมภาพถามอุบาสิกาเหลียนว่านิฉันจะพูดด้วยจะได้หรือไม่ได้ อุบาสิกเหลียนก็ร้องขึ้นว่า นิมนต์หลวงพ่อพูดกับท่านพระครูจะได้หรือไม่ได้ ขณะนั้นได้ยินเสียงปรากฎอยู่ที่พระอุระ สำเนียงกระแสเสียงตอบว่าได้

๕ ขณะนั้นอาตมภาพก็ยกมือขึ้นนมัสการร้องเรียกหลวงพ่อคำรบ ๓ มีเสียงปรากฎออกจากพระอุระตอบว่าเรียกทำไม อาตมภาพไต่สวนต่อไป ถามว่าหลวงพ่อในสมัยนี้หลวงพ่อมีความสุขสบายดีหรือ ตอบออกมาว่าสบาย แล้วอาตมภาพถามว่าหลวงพ่อสบายแล้ว หลวงพ่อให้ความสุขสบายแก่ผมบ้างไม่ได้หรือ เสียงตอบว่าพระครูก็เปนสุขสบายอยู่แล้ว อาตมภาพถามว่าจะให้เปนสุขสบายขึ้นไปยิ่งกว่านี้จะได้หรือไม่ได้ ตอบว่าไม่ได้ อาตมภาพถามว่าเหตุใดจึงไม่ได้ ตอบ​ออกมาว่าเดือนยี่กับเดือน ๕ จะเกิดเปนโรคอหิวาตกะโรค แล้วอาตมภาพถามว่าส่วนที่จะเกิดโรคอหิวาตกะโรคทำไมจึงทราบได้ หยูกยาจะไม่ทราบบ้างหรือ ถ้าทราบยาได้แล้วบอกให้เปนทานแก่มหาชนทั้งหลายทั้งปวงสืบต่อไป ตอบว่าไม่ต้องรับประทานยา อาตมภาพถามว่าไม่รับประทานยาจะรับประทานอะไรจึงจะหาย ตอบว่ารับประทานน้ำมนต์ก็หาย อาตมภาพถามว่าเดือนยี่กับเดือน ๕ ยังอยู่อีกหลายราตรี จะคิดเวียนเทียนถวายจะชอบหรือไม่ชอบ ตอบว่าชอบ ถามว่าจะทำข้างขึ้นหรือข้างแรม ตอบว่าให้ทำข้างแรม ถามว่าเครื่องดนตรีนั้นจะต้องใช้หรือไม่ต้องใช้ไม่ตอบ อาตมภาพถามว่าหรือจะไม่ชอบ ๆ แต่ดอกไม้ธูปเทียนเวียนเทียนเท่านั้น ตอบว่าฮือ แล้วอาตมภาพไต่สวนถามต่อไป ว่าที่มหาชนมาเวียนเทียนแลที่จะมาขอน้ำมนต์ไปรับประทานตั้งแต่เดือนอ้ายไปถึงเดือนยี่ แลเดือน ๕ ที่จะเกิดไข้อหิวาตกะโรคนั้น ถ้ากินหนเดียวครั้งเดียวจะคุ้มไปถึง​ได้หรือไม่ได้ ตอบว่าได้ พยานพระแลคฤหัสถ์ก็ได้ยิน ที่มานั่งประชุมฟังเสียงพูดเปนอัศจรรย์ ได้ยินทั้งพระภิกษุสงฆ์แลคฤหัสถ์ได้ยินทุก ๆ คนเปนอัศจรรย์ชั้นปฐม ถึงได้ยินเสียงปรากฎดังนี้ อาตมภาพยังไม่เชื่อแท้ ยังมีความสงสัยอยู่ ว่าจะเปนเสียงภูตปิศาจหรือเทวดาหรืออารักษเทวาแลอมนุษย์พูดแทนอย่างใดอย่างหนึ่ง อาตมภาพไม่เห็นตัวได้ยินแต่เสียงอัศจรรย์จากพระอุระพระพุทธไสยาสน์ดังนี้ สิ้นเวลาวันปฐม

๖ ต่อมาวันที่ ๑๖ ธันวาคม ร.ศ. ๑๒๔ เพลา ๔ ทุ่ม อาตมภาพพระสงฆ์ ๑๕ รูป คฤหัสถ์ ๒๐ คน อุบาสิกาเหลียนด้วยพากันเข้าไปในพระวิหารไปตรวจดูในพระวิหาร มีแสงไฟสว่างตามที่ตรวจดูมาแต่เดิมก็ไม่เห็นผู้คนผู้หนึ่งผู้ใด ที่จะเข้ามาแอบแฝงเร้นซ่อนบังกายอยู่ในพระวิหารแลองค์พระพุทธไสยาสน์ตรวจทั่วไป พร้อมด้วยพระสงฆ์คฤหัสถ์พากันจุดธูปเทียนนมัสการบูชา ปิดประตูรายกันอยู่ทั่วไปในพระวิหารคอยดูคนทุจริต ​อาตมภาพนั่งอยู่ที่ตรงพระพักตรพระพุทธไสยาสน์ อุบาสิกาเหลียนก็ร้องขึ้นดัง ๆ ว่าหลวงพ่อ เสียงดังออกมาจากพระอุระว่าฮือ คำตอบก็ดังปรากฎออกมาว่าอยากจะพูดกับพระครูปาโมกขมุนีอีก ขณะนั้นอาตมภาพก็ถามว่า ผมจะทำรั้วสังกะสีตาข่าย ทำเปนรั้วกั้นในรอบองค์หลวงพ่อ ๆ จะชอบหรือไม่ คำตอบว่าชอบ คำถามก็รับว่าจะทำถวาย อาตมภาพถามว่าเดิมหลวงพ่ออยู่วิหารเก่าที่ฝั่งมรรคา อยู่เคียงศาลาโรงธรรมหรือกุฏิกระผมขึ้นไป เพราะเจ้านายเสด็จไปมาตรัสถามวิหารเก่าอยู่ที่ไหน กระผมเพ็ททูลข้องขัด ถ้าจะถามเดิมตอบว่าอยู่เมืองลาว อาตมภาพถามว่าเมืองลาวที่อยู่นั้นสมมตเรียกว่าเมืองอะไร คำตอบก็ไม่มีปรากฎออกมา อาตมภาพถามว่าเหตุใดจึงได้มาอยู่วัดป่าโมกข์ได้ ตอบว่าลอยน้ำมา ถามว่าลอยน้ำมาพะปะอยู่ที่ไหน ตอบว่าถ้าอยากจะรู้แล้ว ให้เข้าไปแต่พระครูองค์เดียว จะเล่าของเก่าแก่ให้ฟังทั้งสิ้น ตอบว่า​พระพูดให้เสียงดังจะไม่ให้กลัวด้วย อาตมภาพไต่สวนต่อไป ถามว่ากระผมซ่อมแซมปฏิสังขรณ์ปิดทองให้เปนที่งดงามขึ้นกว่าแต่ก่อนดังนี้ หลวงพ่อจะชอบหรือไม่ชอบ คำตอบว่าชอบคล้ายกับหัวเราะด้วย อาตมภาพกับพยานพระสงฆ์แลคฤหัสถ์มีชื่อที่ได้ยินได้ฟัง ได้ทราบเหตุที่เปนอัศจรรย์บังเกิดขึ้นในวัดดังนี้ อาตมภาพได้ทำรายงารไว้ลอกคัดถวายพระเดชพระคุณสมเด็จพระบรมทรงทราบ ขอบุญบารมีพระเดชพระคุณเปนที่พึ่งเพราะเปนการอัศจรรย์ จะเปนเสียงภูตปิศาจหรือเทพารักษ์ อมนุษย์อย่างใดก็ยังไม่เชื่อแท้ เปนเสียงเลื่อนลอย ไม่เห็นตัวเห็นตนมีเสียงพูดดังออกมาจากพระอุระพระพุทธไสยาสน์ดังนี้

ควรมิควรสุดแล้วแต่จะทรงพระกรุณาโปรด ขอถวายพระพร

พระครูปาโมกขมุนี

​ใบส้มโอ ๑ ใบโคนดินสอ ๑ ใบมะกรูด ๑ ใบเงิน ๑ ใบทอง ๑ ใบมะภู่ ๑ ใบมะกา ๑ ใบมะนาว ๑ รวม ๘ สิ่งนี้เปนยาต้ม

ต้องลงคุณพระ ลงด้วยพุทธคุณ ธรรมคุณ สังฆคุณ แลสักกัตตวาจนจบบท พุทธคุณห้องต้นนั้นลงกระดาษปิดปากหม้อ แลธรรมคุณ สังฆคุณ สักกัตตวานี้ ลงใส่กระดาษไว้ก้นหม้อ ต้มแล้วรับประทานครั้ง ๑ รุ่งราตรีหน้าแล้วเอากระดาษที่ปิดปากหม้อใส่ลงในหม้อต้มเขี้ยวไปกับยา

เมื่อเวลาจะประกอบยานี้ จุดดอกไม้ธูปเทียน แล้วรลึกถึงเจ้าของยา เมื่อรับยาบอกว่าเปนโรคสิ่งนั้นสิ่งนี้ แล้วจึงรับ

ขวัญเข้าหมาก ๑ คำ หาคล้ายกับเมี่ยงลาว พันสำลีสามเปลาะใส่พานแขวนไว้สูง ๆ

ถ้าหายโรคแล้ว หมากคำนั้นต้องส่งขวัญเข้า เภสัชนั้นแห้งเสียแล้วหาอื่นแทนก็ได้ แต่ต้องหาเหมือนกันยังที่ตั้งขวัญเข้าไว้

​เมื่อพระอาพาธเปนไข้อหิวาตกะโรคนั้น ได้ยาขนานนี้บริโภคหาย ใบขนุน ๑ ใบเข็ม ๑ ใบบานไม่รู้โรยขาว ๑ ใบมะตูม ๑ รวม ๔ สิ่งเปนยาต้ม

ยา ๒ ขนานนี้ปรุงเสมอภาค

----------------------------

วันที่ ๖ เช้า ๒ โมงออกเรือ เช้า ๔ โมงถึงอ่างทอง แวะที่ตลาด ถ่ายรูปแลซื้อของบ้าง เลิกบ่อนเสียตลาดโรยไป ๑ ใน ๑๐ ไม่มากนัก ออกจากตลาดลงเรือมาดมาที่ ๆ ว่าการเมืองซึ่งย้ายขึ้นไปตั้งข้างเหนือน้ำ โรงเลื่อยซึ่งอยู่ตรงข้ามฟาก อันเริ่มทำเมื่อขึ้นไปเมืองเหนือ บัดนี้สำเร็จแล้ว ที่ว่าการเก่าเปลี่ยนเปนที่พักสำหรับข้าหลวงตรวจราชการ ที่ว่าการใหม่ทำห่างแม่น้ำเข้าไปเปนตึกงดงามแน่นหนาดี แต่ศาลยังคงเปนไม้อยู่ ตรวจดูออฟฟิศแลศาล ๒ แห่ง ทั้งถ่ายรูปเสร็จแล้วจึงได้ลงเรือขึ้นไปบ้านข้าหลวงซึ่งอยู่คนละฟาก ไกลขึ้นไป บ้านนี้คือที่พลับพลาเมื่อครั้งไปเหนือ ซึ่งทำเปนสวนบนฝั่งหลังที่จอดเรือ มีข่อยมากเปนที่อาศรัยร่มได้ ​เรือนทำขึ้นใหม่เปนเรือนไม้สบายดี กลับลงมาที่พักแพทำครัวกินเข้ากลางวัน แพนี้เปนแพคราวพิษณุโลก บ่าย ๒ โมงออกเรือ บ่าย ๔ โมงเศษจอดที่ไชโย ขึ้นไปนมัสการพระแลถ่ายรูป มีคนมากทั้งตาเกดมหาพุทธพิมพา แลมหาอิ่ม^๒๖ ซึ่งมาเปนนายบ้านก็อยู่ด้วย เวลาพลบฝนตก

วันที่ ๗ เช้า ๒ โมง ออกเรือจากไชโย ๔ โมงถึงวัดชลอนพรหมเทพาวาสของท่านพิมล (อ้น) ขึ้นถ่ายรูป มีพี่น้องท่านพิมลมารับมาก ต้นโพธิ์กิ่งตอนวัดนิเวศน์ใหญ่โตงามดีมาก แต่เอียงไปข้างหนึ่งเพราะหลบต้นมะม่วง อยู่ไม่ถึงครึ่งชั่วโมงออกจากวัดชลอนขึ้นตลาดหมื่นหาญ สนุกครึกครื้นกว่าแต่ก่อน ตลาดนี้ติดได้เพราะเปนท่าเกวียนมาแต่เมืองลพบุรี ทางแต่ท่านี้ไปถึงวัดไลโดยม้าชั่วโมงหนึ่ง มีผักสดปลาสดมาขาย​จากลพบุรี แล้วเดิรตั้งแต่ตลาดมาถึงที่ว่าการอำเภอ หยุดทำกับเข้ากินที่ตลิ่งหน้าออฟฟิศโทรเลข ยังไม่ทันถึง ๒ โมงลงเรือมาด ขึ้นมาเข้าปากน้ำบางพุทราซึ่งเดี๋ยวนี้เรือเมล์เดิรได้แล้ว แวะที่ไร่พริกแล้วกลับขึ้นมาจอดที่เมืองสิงห์ใหม่ ขึ้นเดิรบกถ่ายรูปจนถึงวัดสุดตลาด ที่ตลาดก็ดูครึกครื้นดี แต่สู้อ่างทองไม่ได้ ที่ว่าการต่าง ๆ ทำขึ้นใหม่บ้าง แต่เปนไม้เล็ก ๆ แต่จวนผู้ว่าราชการยังเปนจวนพังโทรมเต็มทีทำใหม่ยังไม่แล้ว ถนนดีแต่สำหรับไม่มีฝน ถ้ามีฝนทีจะเปนโคลน (ที่วัดข้างใต้เมือง) มีพระแก่เบา ๆ อยู่องค์หนึ่ง กรมประจักษ์ตั้งให้เปนพระครู คุยพล่ามว่าได้เปนผู้บังคับการพระบาทมงคลทิพมงคลเทพก็รู้จัก มีเครื่องอยู่คงมาแจกทหารมาก เมื่อไปพบหมดเสียแล้ว พักทำครัวที่แพชุดพิษณุโลกเหมือนกัน วันนี้มีกับเข้าดีมาก แลฝนไม่ตก เปนวันแรกตั้งแต่มา

​วันที่ ๘ เช้า ๒ โมงออกเรือ เขาเตรียมจะให้พักกลางวันวัดเวฬุวันวัตยาราม แต่เห็นยังเช้านักจึงได้เลยขึ้นมาจนถึงที่ว่าการเมืองอำเภอเมืองอินทร์ แวะจอดที่นั้นถ่ายรูป ให้พระยาโบราณมาตรวจดูหน้าวัดปลาสุกว่าจอดได้ เลื่อนเรือมาจอดวัดปลาสุก ๕ โมงเศษ วัดนี้เปนที่พระครูอินทมุนีอยู่ ชื่อใหม่เรียกวัดสนามไชย ดูเปนวัดโบราณมากต้นไม้ใหญ่ แต่ฝีมือเลว ๆ เอาโบสถ์เข้าไปไว้ในหมู่ไม้ลึกห่างน้ำมาก เดิมเข้าใจว่าหลังข้างในที่สุดซึ่งเปนผนังตึกจะเปนโบสถ์ แต่ไม่ใช่กลายเปนวิหารไป พระอุโบสถนั้นเสาไม้รูปร่างเหมือนการเปรียญ ตั้งต่อออกมาข้างหน้า มีหน้าพระเมืองสรรค์งามอยู่หน้าหนึ่ง ปั้นพระองค์เปนปูนต่อขึ้นไว้ ถามได้ความว่าไปเอามาแต่วัดตรงข้ามฟาก ได้บอกให้พระยาโบราณมาทำพระเศียร ทำกับเข้าในหมู่ต้นไม้​ลานวัดข้างกุฏิ พระครูอินทมุนีนี้เปนหมอ แต่เปนหมอยามากกว่าหมอเษกเป่า ชาวบ้านนับถือ ฟังตาผู้ใหญ่บ้านมาลือต่าง ๆ แกชื่อบุญ เติมลือ ให้เปนชื่อบุญลือ เรื่องลือที่ ๑ นั้น คือว่าโหรถวายฎีกา ว่าจะได้ผู้มีบุญ จึงได้เสด็จออกไปเมืองตวันออก ได้ลูกเงาะ^๒๗มาคนหนึ่งโปรดมาก ถึงจะทำอย่างไร ๆ ต่อหน้าขุนนางก็รับสั่งไม่ให้ใครว่ากล่าวห้ามปราม การที่เสด็จมาครั้งนี้เมืองพิชัยมีใบบอกลงไป ว่าเกิดต้นโพธิ์ขึ้นต้นหนึ่งใบขาวเปนเงิน จึงได้เสด็จขึ้นมาทอดพระเนตรต้นโพธิ์เงิน อีกนัยหนึ่งว่าจะมาตรวจสุขทุกข์ของราษฎรห้ามไม่ให้กะเกณฑ์แลอื่น ๆ กลับลงมาจากวัดบ่าย ๒ โมง ๔๐ ออกเรือมาถึงอำเภอสรรพยาเวลาบ่าย ๕ โมงเกิน​เล็กน้อย ท้าวเวสสุวรรณ คือพระยาอมรินทร^๒๘ลงมาคอยอยู่แล้ว ที่นี่หรูขึ้นไปกว่าที่อื่นด้วยอดไม่ได้ ถึงตีรั้วแทนฉนวนกั้นแลตามไฟ ขึ้นเดิรไปประมาณ ๒๐ เส้น ไม่มีอะไรที่จะพึงดูเลย กลับมาดูทหารไชยนาทซึ่งเจ้าคำรบ^๒๙พาลงมาเปนน่าดูกว่าอื่น ๆ หมด เอาลงมารักษาการ ๕๐ คน เวลาคำนับร้องเพลงสรรเสริญบารมีเรียบร้อย ได้ไปลองทักทายตั้งแต่นายสิบจนลูกแถวพูดจาคล่อง พิจะค่ะขอรับเปนทุกคน หน้าตายิ้มแย้มแจ่มใสเหมือนคนคุ้นเคย เปนคนหนุ่มๆ ทั้งสิ้น

​วันที่ ๙ ระยะทางมากกว่าวันก่อน เปนอันจะไปได้เพียงเมืองกำแพงเพ็ชร^๓๐ จึงคิดร่นตอนต้นนี้ที่เคยเห็นให้น้อยเข้า ออกเวลา ๒ โมงเช้า ถึงวัดพระธาตุเวลา ๔ โมงเศษ พระครูอินทโมลี^๓๑จัดรับแขงแรงถึงทำปรำเปนฉนวน ผูกฉัตรแลต้นกล้วย แต่ที่เก่งนั้นพระครูเองเดิรออกไปบอกร้องวันทยหัดถ์ให้ผู้ใหญ่บ้านแลนักเรียนคำนับ ได้ถ่ายรูปแลบูชาตามเคย พระไชยนฤนาท^๓๒ออกความเห็นใหม่ว่า ที่พระธาตุนี้ไม่ใช่เมืองไชยนาทเพราะเมืองใกล้เมืองสรรค์นักระยะทาง ๔๐๐ เส้น ได้ไปค้นพบใหม่แห่งอื่นแล้ว กำลังยังตรวจตราให้แน่​กันอยู่^๓๓ ที่วัดพระธาตุนี้เปนทำนบกั้นน้ำห้วยกรดซึ่งอยู่ใกล้วัดให้ไปลงน้ำแพรก ของเขาชอบกลดีอยู่ เจ้าครองเมืองเหล่านี้คงตั้งประจำแม่น้ำละองค์ คือน้ำสุพรรณองค์หนึ่ง น้ำแพรกองค์หนึ่ง น้ำไชยนาทองค์หนึ่ง พระธาตุเห็นจะได้สร้างภายหลัง เมื่อชักตระกูลสุโขทัยลงมาเปนเมืองชั่วคราว ๕ โมงครึ่งออกจากวัดพระธาตุไปจอดที่ ๆ จัดไว้สำหรับให้แรมตรงที่ว่าการข้าม เพราะฟากตวันออกร้อนนัก เขาเลื่อนแพมาจอดไว้ด้วย ขึ้นทำกับเข้าแลอาบน้ำ บ่าย ๒ โมงครึ่งได้ออกเรือแวะที่โรงทหารขึ้นตรวจแถว แลตรวจโรงซึ่งแล้วใหม่ ดูคนซึ่งเข้าใหม่ คนชั้นเกณฑ์คราวหลังนี้มีเล็ก ๆ มาก อายุ ๑๙ ดูยังเด็ก กลับจากโรงทหารขึ้นมาถึงหน้าเขาธรรมามูล ๔ โมงครึ่ง ข้ามไปถ่ายรูปที่หาดตรงข้ามจนเย็นจึงได้ขึ้น เขาเรี่ยรายปฏิสังขรณ์ศาลาแลวิหารขึ้นใหม่ แต่โบสถ์แลพระเจดีย์ยังไม่ได้จับ​การ ได้เข้าเรี่ยรายด้วย เทศกาลไหว้พระมี ๓ คราว คือ กลางเดือน ๖ กลางเดือน ๑๒ กลางเดือน ๓ กลางเดือน ๑๒ เปนเวลาประชุมใหญ่ ฝนไม่ตกมาหลายวันชาวบ้านนี้บ่น วันนี้ฟ้าแลบแต่ไม่ตก

วันที่ ๑๐ ออกเรือ ๒ โมงเช้า มาถึงหน้าที่ว่าการอำเภอเมืองมโนรมย์ ๔ โมงเศษ เขาเอาแพเล็ก ๆ มาจอดเรียงกัน ๓ หลัง แล้วทำนอกชานจนดูเปนแพใหญ่ดี ๕ โมงเช้าลงเรือมาไปเข้าคลองสแกกรัง ชั่วโมงเศษถึง เขายืมแพวัดไปจอดที่ ๆ เคยจอดแต่ก่อน ทำกับเข้ากินเข้าแล้ว บ่าย ๒ โมงเศษลงเรือขึ้นไปเหนือน้ำ หยุดถ่ายรูปแล้วขึ้นตลาด คราวนี้ถนนแห้งเดิรดูได้ทั่วถึง ดูครึกครื้นกว่าตลาดกรุงเก่ามาก กลับมาลงเรือแวะที่หน้าวัดโบสถ์พบพระครูจัน^๓๔ครู่หนึ่ง แล้วกลับมามโนรมย์ ขึ้นเดิรบนบก ครึกครื้นดีกว่าที่คาดเปนอันมาก ที่ติดได้​เพราะเหตุด้วยหน้าแล้ง พวกสแกกรังต้องเดิรมาซื้อในที่นี้ เพระปากคลองปิด เข้าได้แต่เรือพายม้า ๒ แจว

วันที่ ๑๑ มาถึงวัดพระปรางค์เหลืองเที่ยง พระครู^๓๕ลงมาคอยอยู่ที่แพ ขึ้นบกทำกับเข้าแล้วดูเหยียบฉ่า^๓๖ กรมหลวงประจักษ์ให้เหยียบ ถ่ายรูป พบเจ้าพระยาเทเวศรซึ่งมารักษาตัวอยู่ที่นี้ ดูเดิรคล่องขึ้น ถามพระหมอแรกบอกว่าเปนอำมพาต แต่เปนมาเสียนานถึง ๓๕ ปี ครั้นเถียงว่าอำมพาตทำไมถึงช้าเพียงนั้น ก็รับว่าอ้ายนั่นว่าที่เปนใหม่นี่หายแล้วยังจะรักษาที่เปนเก่าต่อไปอีก เดิรดูกุฏิแลโบสถ์ที่ทำใหม่ ไม่มีสาระอะไร กลับลงมาร้อนอาบน้ำเลยให้พระครูรดน้ำมนต์ อยู่ข้าง​จะเหวสบายมาก^๓๗ มาชั่วโมงเศษถึงอำเภอพยุหคิรี มีพยุฝนตกประปราย ต่อฝนหายจึงได้ขึ้น จะไปพระบาทที่เขาสร้างขึ้นไว้ใหม่บนเขาเมื่อ ๒๐ ปีนี้ กลัวจะมืด จึงเดิรไปแต่ที่ต้นทาง ทางที่ไปเขานี้เปนทางไปขึ้นรถไฟ ตำบลเนินมกอก ๑๒๐ เส้น มีคนขึ้นลงเสมอ แต่ไม่มีสินค้านอกจากหมากพลู วันนี้รับหนังสือบางกอก

วันที่ ๑๒ เวลาเที่ยงถึงวัดบ้านเกาะ หยุดสำหรับกินเข้าได้ทำมาตามทางแล้ว ขึ้นบกพบสมภารอายุ ๘๗ ปี เคี้ยวจัดเหมือนสมเด็จพุฒาจารย์^๓๘ ตาบอดข้างหนึ่งแต่รูปร่างเปล่งปลั่งดี วัดใหญ่รักษาสอาด มีตึกอย่างเก่า ๒ หลัง ในโบสถ์จารึกว่าสร้างเมื่อศักราช ๑๑๕๕ มีของประหลาทแต่พระกระจายยืนรูปร่างดี ได้ขอพระแล้วให้เงินไว้ให้สร้างเปลี่ยนใหม่ ต่อมาอีกชั่วโมงเศษถึง​นครสวรรค์ จอดแพที่หน้าว่าการ พบพระยาสุรสีห์ลงมาแต่เชียงใหม่ พระยาศรี^๓๙ขึ้นมาแต่กรุงเทพ ฯ นึกจะไปดูเรือแม่ปะแต่เรียกเรือไม่ได้ เลยขึ้นไปบนบกถ่ายรูปที่ว่าการ ไปบ้านเทศาดูคุกแลศาล วันนี้นอนบนแพร้อนจัด เพราะมืดฝนแต่ยังไม่ตก น้ำลด ๒ ศอกเพราะฝนขาด

วันที่ ๑๓ ไปตลาดปากน้ำโพ ขึ้นริมห้างจีนสมบุญ^๔๐ ถ่ายรูปแลซื้อของไปจนถึงบ้านยายจูซึ่งเปนที่สุดของตลาด เมื่อมาคราวที่แล้วมานี้เวลาไม่พอ ขึ้นแห่งนี้ไปลงท่าหน้าวัดโพธิ์ เพราะฉนั้นได้เห็นครึ่งตลาดเท่านั้น คราวนี้ได้เห็นตลอด ของขายเปนของกรุงเทพฯ ของที่เงี้ยวเอามาขายถ้าเปนผ้าก็แมนเชสเตอร์ทั้งนั้น ไม่ใคร่จะมีอะไรที่จะซื้อได้ ยายจูมาเชิญเสด็จถึงกลางตลาด ​ด้วยความประสงค์จะให้ดูเห็ดซึ่งเกิดขึ้นเมื่อเวลากำหนดว่าจะเสด็จ ข้างจีนเขานับถือกันว่าเปนมงคล ที่จริงไม่เคยเห็นโตอย่างนี้ พอเต็มอ่างเขียวขนาดใหญ่ กลับมาเที่ยง บ่าย ๕ โมงไปดูโรงทหาร ตั้งอยู่ต่อค่ายพม่าเก่า ปีนี้เปนปีที่ ๔ คนสำรับแรกได้ออกบ้างแล้วจึงเปนการสงบเรียบร้อยไม่มีการตื่นเต้นอันใด การปลูกสร้างก็ร่วมเข้ามาก แต่ยังไม่พอคนอยู่ คนประจำมณฑล ๑๒๐๐ เต็มอัตรา ปลูกต้นสัก แล้วตรวจโรง เลี้ยงน้ำชาที่ ๆ ว่าการ แล้วกลับดูเรือแม่ปะที่จะเปนเรือพระที่นั่ง เปนเรือของลูกโตได้มาจากพระยาสุรสีห์^๔๑ ทำเก๋งเดิรได้ตลอดลำอย่างโก้ เจ้าของขอให้ตั้งชื่อ จึงตั้งชื่อว่า “สุวรรณวิจิก” มีเรือเก๋ง ๓ ลำ ของกรมดำรงลำ ๑ พระยาสุจริต^๔๒ลำ ๑ พระวิเชียร^๔๓​ลำ ๑ เปนเรือข้างใน แต่เรือที่นั่งจัดประทุนไว้ด้วยลำ ๑ เวลาค่ำฝนตกไม่สู้มาก มีลมจัด

วันที่ ๑๔ เมื่อคืนนี้ฝนตกพรำต่อไปอีกยังรุ่ง พวกทหารเขาถือว่าเปนฤกษ์ปลูกต้นสักที่โรงทหาร เพราะเมื่อเวลาปลูกนั้นยอดพับ ครั้นถูกฝนคืนนี้ตลอดยอดกลับตั้ง เวลาเช้าไป (ดู) เขาบวชนาค หน้าแล้งแปลกกว่าหน้าน้ำมาก ใช่แต่สพานไม่ถึงน้ำ ยังมีหาดขึ้นขวางหน้าร่องน้ำต้องไปเข้าทางเหนือ แต่มิใช่หรืออะไรเข้าไปได้ต้องเขนแลลุย ให้แต่ผู้หญิงขึ้น ถ่ายรูปอยู่ตามสพานแลศาลา พบกองพรานที่เขาเกณฑ์มา จะให้ตามขึ้นไป มีช้าง ๕ เชือก เข้ากระโจมปืน แลตั้งยามล้อมกันอยู่ ได้ถ่ายรูปพวกหัวหน้า ขออย่าให้ต้องตามไป อนุญาตให้ปล่อย แจกเงินให้คนละกึ่งตำลึง แล้วกลับมาจัดเรือ เวลาบ่ายลงเรือไปเที่ยวตลาดแพในแควใหญ่ มีแพห้างจีนของฝรั่งแพ ๑ เหมือนกับร้านแควน้อย เขาช่างเลือกของซึ่งจำเพาะจะใช้เดิรทาง ​เจ้าของร้านดูเปนคนฉลาด ว่ามีรถไฟแล้วนำของขึ้นมาได้ง่าย มีกำไรดีขึ้นกว่าแต่ก่อน

วันที่ ๑๕ สองโมงเช้า ติดแผ่นเงินชื่อเรือสุวรรณวิจิกแล้วออกเรือ ๆ ไฟลากขึ้นมาจนพ้นตลาดแล้วจึงได้ถ่อ อันลักษณถ่อนี้ฟังเล่าไม่เข้าใจชัด จนเวลาได้เห็นเอง เรือลำนี้ใช้คนถ่อ ๕ นายร้อยถือท้าย ๑ ที่แท้ได้ถ่อแต่คราวละ ๔ ถ่อ ผลัดกันนั่งเสียคน ๑ ถ้าร่องน้ำไปขวาถ่อซ้าย ถ้าร่องน้ำไปซ้ายถ่อขวา ถ่อที่ขึ้นพ้นน้ำยกลอยข้ามศีร์ษะคนที่กำลังถ่อ เมื่อยังไม่เคยมาในเรือเช่นนี้ นึกว่านายร้อยที่ถือท้ายจนเกะกะกีดอยู่ข้างท้ายมาก แต่ที่จริงดีกว่ากลาสีถือท้ายเรือกรรเชียงซึ่งขึ้นมานั่งข่มอยู่ข้างหลังเรามาก ที่ยืนอยู่ต่างหากนอกเก๋งไม่เกี่ยวข้องอันใดเลย เรือลำนี้เดิรเร็วมาก ลงเรือชล่า^๔๔ไปขึ้นถ่ายรูปที่หาดทรายงาม ซึ่งอยู่เหนือเมืองนครสวรรค์ไม่ถึง ๒ เลี้ยว แล้วเปลี่ยนไปขึ้นเรือแม่​ปะปะทุน เอากรมดำรงกับพระยาโบราณซึ่งไปพบกันที่หาดทรายนั้นลงเรือไปด้วย ลงมือทำกับเข้าไปพลาง ไปอีกหน่อยทันเรือชายยุคล เอาตัวลงมาด้วย พวกที่ไปจากเรือ ๓ คน คือชายอุรุพงศ์ พระยาบุรุษ หลวงนายศักดิ์^๔๕ มหาดเล็กประจำเรือ ๔ คน ตั้งใจจะให้หลงลำ แต่ไม่สำเร็จ จนถึงที่พักร้อน เพราะเหตุที่เทศาพาเรือประพาสมาตาม ประเดี๋ยวผู้ใหญ่บ้านถ่อเรือชล่าตาม ต้องไล่เทศาไปลงเรือสุวรรณวิจิก ให้จอดคอยกระบวรหลังซึ่งยังล้าอยู่มาก แลถอดเสื้อกางเกงคนถ่อลงนุ่งกางเกงขาก๊วย ผ่านเรือพวกบางกอกขึ้นมาเสียอีกหลายลำ มารู้ว่าสำเร็จได้เมื่อผ่านเรือนายทหารมณฑลนครสวรรค์ ซึ่งขึ้นมาตามเสด็จไม่รู้จัก จึงลงมือเสาะหาที่หยุด ได้ข้างฝั่งขวา เปนบ้านนายพันอำแดงอิ่ม มีลูกหลานว่านเครือมาก เปนเจ้าของนาโท ​เพราะแกเล่าว่าแกเสียค่านา ๓ สลึง เปนเจ้าของที่ไร่ยาสูบ ซึ่งเปนที่ดี (สมมตให้) พระยาโบราณเปนเจ้าตัวผู้ใหญ่ในการเที่ยวครั้งนี้ ในหน้าที่เทศากรุงเก่า ทำท่าทางแลพูดจาไต่ถามดีมาก เราเปนช่างถ่ายรูปของเจ้าคุณ จนกระทั่งเชิญขึ้นเรือน แลนั่งสั่งสนทนาเปนที่สนิธสนมดีมาก ข้อความที่สนทนาว่าโดยย่อแปลกใจที่ค่านาทำไมขึ้นไปกว่าแต่ก่อน ยอมรับว่าหาเงินเดี๋ยวนี้ได้ง่าย แต่ใช้ก็มากเหมือนกัน เมื่อก่อนเข้าเคยขายเกวียนละ ๔ ตำลึงเท่านั้น ปล้นตีชิงไม่มี แต่ถ้าเจ้าของไม่ระวังรักษา เช่นควายเปนต้นถูกโขมย ถ้าระวังอยู่แล้วโขมยไม่กล้า เคยลงไปเฝ้าในหลวงที่ปากน้ำโพ ได้เฝ้าใกล้จำได้ หลานได้เสมามา ๒ คน เสมานั้นเปนเครื่องคุ้มกันอันตรายดีอย่างยิ่ง เพราะเวลาท่านประทานท่านให้พร หลานได้มาครั้งนั้น ๒ คน เดี๋ยวนี้ต้องแบ่งไปให้หลานบ้านอื่นเสียอัน ๑ เพราะขี้โรค ที่อยู่ที่บ้านเดี๋ยวนี้ต้องผลัดกันผูก ใครขี้โรคคนนั้น​ได้ผูก ท่านแจกก็มากจะหาซื้อสักอันหนึ่งไม่ได้เลย ไม่มีใครเขาขาย อยากเฝ้าในหลวง พระยาโบราณรับจะพาเฝ้า นัดหมายกันมั่นคงว่าจะลงไปกรุงเก่า แต่จะรอขายเข้าให้ได้ทุนเสียก่อน แสดงความจงรักภักดีต่อพระเจ้าแผ่นดินเปนอันมาก เพราะได้อยู่เย็นเปนสุขเพราะท่าน เปนใจความเช่นนี้ กินเข้าที่ใต้ต้นไม้ริมตลิ่ง ไม่รับเชิญขึ้นไปกินบนเรือน เมื่อกินอิ่มแล้วชาวบ้านลงมาหาสนทนากันต่อไป^๔๖ ได้ออกเรือจวนบ่าย ๒ โมง มาถึงที่ประทับแรมยางเอนยังไม่ทันจะบ่าย ๓ โมง เดิรขึ้นบก มีพวกชาวบ้านมาคอยอยู่บนฝั่งมาก มีร้านขายของกิน นักเรียนพวกหนึ่งเดิรขึ้นมาจากวัดเหนือตำบลพังม่วงที่บ้านยายอิ่มอยู่หน่อยหนึ่ง เพื่อจะมาร้องสรรเสริญบารมี อันจำจะต้องร้องผิดทุกแห่ง แต่วัดนี้ผิดมากสุ้งเสียงกวัดแกว่งเหลือเกิน แต่เดิรเปน​ทหารทีเดียว ได้ถามดูบอกว่าเหนื่อยมาก แจกเงินคนละสองสลึง ชาวบ้านมามากแจกเสมาถ่ายรูปเรือแลลำน้ำ แล้วกลับลงมาที่จอดเรือ ซึ่งทำพื้นแตะฝาใบพลู ๕ ห้อง เฉลียงด้านเดียว ลงมือทำกับเข้าแต่เย็นได้กินพอพลบ

วันที่ ๑๖ สองโมงเช้า ออกเรือมาถึงวัดบ้านเกาะ ลงเรือประพาสไปขึ้นที่วัดหมายจะถ่ายรูปกระบวร แต่เวลาอยู่ข้างกระชั้น คนคอยเฝ้ามากนัก ตั้งกล้องไม่ใคร่จะได้เกะกะไปหมด เลยไม่ได้รูปดี วัดนั้นก็เปนแต่ลานใหญ่ ๆ มีอะไรตามเคยของวัด แต่ต้นเต็มที เวลาจะกลับแจกเสมา แย่งกันลงมาเกือบสพานหัก ครั้นถ่อขึ้นมาได้หน่อยหนึ่ง ได้ยินเสียงร้องตะโกน “กินกิน” รู้ว่าเปนบริษัทดุ๊ก^๔๗ แวะเข้าไปเจอกรมดำรง รพี ชายยุคล พระยาโบราณ ร้องกันอยู่บนเรือดุ๊ก เปนผู้ที่ถูกเรียกกินมาแล้ว เขาจะเรียกให้เปนยุติธรรม ไม่เลือก​ว่าใคร ๆ เว้นแต่เรือเจ้าสาย^๔๘ ถ้าเรียกกลัวจะเอาสำรับไปให้ด้วยหมายจะกิน เมื่อกินแลแจกกันแล้วเสร็จพากันลงเรือประพาสนั้นขึ้นมาจนถึงที่พักร้อน พากันขึ้นเรือเหลืองออกต่อไป ทำครัวมากลางทาง พอสำเร็จถึงบ้านเก้าเลี้ยว แวะเข้ากินเข้า ดุ๊กได้รับหน้าที่เปนพระราชา แต่ทำท่าไม่สนิธ เพราะแกกลัวอับปลิช^๔๙ ทักทายปราสัยก็ต้องสอนกันมาก ข้อที่เกิดความนั้นเห็นจะเปนด้วยเมียตากำนัน เปนผู้รับฉันทานุมัติของพวกจีนแคะเจ้าของไร่อ้อยหลายเถ้าแก่ด้วยกัน มาเชิญเสด็จไปที่เรือนเขาทำไว้ถวายตกลงยอมไป เรากลับเปนพระราชาตามเดิม มีผู้คนมาก มีพิณพาทย์ไทยพิณพาทย์จีนแลม้าล่อเปนอันมาก มีธูปเทียนมาเชิญให้ขึ้นบก ได้ขึ้นไปบนเรือนตั้งโต๊ะเครื่องบูชา มีโต๊ะ​เก้าอี้หุ้มแพร เตียงนอนมุ้งแพรอย่างจีนทั้งนั้น อุทิศถวายไว้ให้เปนที่สำหรับพักข้าหลวงไปมาต่อไป จีนเม่งกุ่ยเปนหัวหน้า เมื่อได้อนุโมทนาเสร็จแล้วลงเรือโมเตอร์แล่นต่อมาอีก มาเกยที่ตื้น ๒-๓ คราว เลยทรายเข้าอุดท่อน้ำ ต้องมาหยุดแก้อยู่ช้านาน จนกระบวรมาถึงจึงต้องลงเรือเหลืองมาขึ้นที่บ้านท่าวัว ถ่ายรูปกระบวรเรือ แล้วเดิรต่อมาทางบก มาเจอพวกเดิรบกด้วยกันหลายคน เลยเปนกองโต เดิรแจกเสมาระมา ที่นี้เปนหมู่บ้านใหญ่ผู้คนแน่นหนามาก จนถึงวัดซึ่งสำหรับจะจอดแรม เขาเรียกในระยะทางว่าบ้านหัวดง มีคนมาประชุมอยู่แน่นในลานวัด ต้องไปยืนให้กราบตีนตามความต้องการเปนอันมาก แถบนี้แตงไทยอร่อยกินทั้งวานแลวันนี้

วันที่ ๑๗ ออกเรือเวลาเช้า ๒ โมง จนใกล้บ้านหูกวางเวลา ๔ โมงเช้า ลงเรือชล่าประพาส จะไปขึ้นบ้านหูกวาง พระยาอมรินทรบอกว่าบ้านกำนันใยเปนที่ใกล้​บึงที่สุด แต่ที่แท้แกเข้าใจผิด เปนในท้องที่กำนันใยไป ไม่ใช่บ้านกำนันใย ที่ซึ่งใกล้ที่สุดอยู่ใต้บ้านกำนันใยลงไปสักครึ่งเลี้ยว สิ้นความพยายามที่จะถอยหลังกลับลงไปอีก สังเกตดูตามคำเล่า บึงนั้นเห็นจะเปนลำแม่น้ำเก่า ยาวเหลือเกิน ในลำบึงเปนพงขึ้น ว่ามีคันดินกว้างประมาณ ๓ วา ยื่นลงไปในบึงนั้น แต่ไม่ข้ามตลอดพอตกลึกก็จม เห็นว่าเปนที่ซึ่งล้อมช้างแผ่นดินพระพุทธเจ้าเสือแน่ แต่ป่ายางกองทองไม่ได้ความ เพราะเหล่านี้แกไม่ข้ามบึง เมื่อมาตามทางพบกรมหลวงประจักษ์ แต่ไม่ได้จับตัวเพราะกลัวจะไม่พบดุ๊ก ครั้นขึ้นมาอีกหน่อยหนึ่ง พบเรือรพีก็รู้ว่าดุ๊กอยู่ ได้ตัวทั้งกรมดำรงแลพระยาโบราณด้วย ให้เอาเรือโมเตอร์ลงไปรับกรมหลวงประจักษ์พากันไปขึ้นบ้านกำนันใย ได้ความว่าเดิมเปนเลขขุนกำแหงล้อมวัง แต่ให้พระยาโบราณขึ้นไปหรือว่าพระยาศักดามาเสียก่อน/*49แล้ว จึงกลับไม่ได้ ต้องให้ขุนกำแหงอยู่ในบังคับพระยาศักดา ตาอ้นเปนพระยาศักดา ถูกนุ่งผ้าคนเดียว ทำท่าทางอุ้ยอ้ายดีมาก กินเข้าในร่มไม้ที่บ้านกำนันใยสบายดี แต่ตากำนันใยเองอยู่ข้างจะพวักพะวนมาก ดูเหมือนจะได้รับคำสั่งให้เตรียมตัว เพื่อจะเสด็จขึ้นทอดพระเนตรบึง สงสัยพวกเราที่ไปก็สงสัย ประเดี๋ยวเรือกระบวรไป พากันวิ่งตึงตังลงไปริมน้ำ แบกจอบไปคอยฟันดิน สักครู่หนึ่งหน้าเล่อล่ากลับขึ้นมาว่าเจ้าคุณเทศาไล่ให้กลับขึ้นมาว่าไม่เสด็จแวะ ทำกับเข้าวันนี้อร่อยมาก แต่เวลาที่ทำนั้นน้อย ยังต้องไปรออยู่ที่หน้าบ้านกำนันใยหน่อยหนึ่งจึงได้แล้ว ถ่ายรูปพงศาวดารเวลาเจ้าฟ้าเพชรเจ้าฟ้าพรสั่งให้นายผลไปเชิญเสด็จเจ้าแม่ผู้เฒ่า^๕๐ แล้วลงเรือต่อมา คิดกันว่าจะข้ามระยะหยุดเอา​วันไปใช้ที่กำแพงเพ็ชรอีกสักวันหนึ่ง จึงสั่งหลวงอนุชิต^๕๑ไว้ให้บอกกระบวรใหญ่ เลยข้ามอำเภอบรรพตขึ้นมา ที่อำเภอบรรพตนี้มีคนแน่นหนา มีวัดหลังคาซ้อน ๓ ชั้นช่อฟ้าปิดทองทำใหม่ ๆ ทรวดทรงก็ทีจะดี แต่ช่อฟ้านั้นชวนฟ้าชำเลืองอยู่บ้าง^๕๒ ไม่ได้แวะ ถัดขึ้นมาอีกหน่อยหนึ่งมีวัดรูปพรรณอย่างเดียวกัน แต่หลังคา ๒ ชั้น ด้วยเห็นพระพุทธรูปเก่าตั้งอยู่ที่หัวสพานจึงได้แวะขึ้นดู เปนพระเก่าจริงแต่ชำรุดมากไม่สู้งาม โบสถ์ที่หรูอยู่นั้นเปนโบสถ์ทำใหม่ไม่มีฝา หน้าบรรณเปนอามมีมงกุฎแลราชสีห์, คชสีห์ โซดทำใหม่ทีเดียว แต่พระเก่ามีหลายองค์ไม่สู้งามทั้งนั้น แจกเสมาทั้งที่บ้านกำนันใยแลที่วัด ดูเปนรือล่วงหน้ากันมาเสียมากเรื่องเสมา ถึง​ที่ไหนแวะแห่งไร มีแต่อุ้มเด็กเต็มไปทั้งนั้น จะไม่ให้ก็สงสาร เพราะต้องการจริง ๆ ที่วัดนี้มีเด็กน่าเอ็นดูหลายคน แต่ชื่อวัดยาวจนพระหนุ่ม ๆ ในวัดก็จำไม่ได้ตลอด คือช่องลมวารินศรัทธาราม เปนเช่นนี้ไปทั้งนั้น ออกจากวัดขึ้นมาจนตาคนถ่อเหนื่อยจึงหยุดที่น้ำหักให้กินเข้าแลถ่ายรูปอีกครั้งหนึ่ง เย็นแล้วก็ไม่ถึง เห็นกระบวรใหญ่แล้วกลับหาย จนออกเคลือบแคลง ต้องสั่งซาวเข้าถึง ๒ ครั้ง แต่ดีที่ตานายร้อยยืนยันว่าคงจะถึงในเวลาพลบ เกือบจะถวายชีวิตได้ ก็เปนความจริงของแก มาถึงที่พักบ้านแดนอีก ๓ มินิตจะย่ำค่ำ บ้านคนตั้งแต่บรรพตขึ้นมาระยะห่างไปแลมีแต่ฝั่งตวันตก ฝั่งตวันออกมีน้อยเปนป่ามาก เขาว่าฝั่งตวันตกลุ่มทำนาดี มีไร่กล้วยไร่อ้อยเปนพื้น ไร่เหล่านี้นายร้อยเรือก็ว่าพึ่งตั้งได้สัก ๘ ปีนี้ แต่ก่อนมาเรือเปดค้าขายขึ้นมาเพียงบรรพต แต่มาวันนี้เห็นเรือเปดจอดที่บ้านแดนนี้มาก​หลายลำ ผู้เดิรทางแถบนี้ ไล่เลียงถึงข้างบกไม่ใคร่ได้ความ เปนแต่ถ่อขึ้นล่องลง

วันที่ ๑๘ เวลาเช้าโมง ๑ ขึ้นไปถ่ายรูปที่วัดอรุณราชศรัทธารามหลังที่จอดเรือแล้วเดิรขึ้นไปเขานอ ระยะ ๘๗ เส้น ตอนนอกเปนป่าไผ่ แล้วมีสพานข้ามบึงตื้น ๆ ไปขึ้นชายป่าแล้วกลับลงที่ลุ่ม เมื่อเวลาน้ำมาครั้งก่อนท่วม แต่เวลานี้ฉเพาะถูกคราวน้ำลด หนทางยังเปนโคลนเดิรยาก จนถึงชานเขาจึงดอน ตามคำเล่ากันว่าเปนเขาซึ่งนางพันธุรัตน์ตามมาพบพระสังข์ มีมนต์มหาจินดาเขียนอยู่ที่แผ่นศิลา แต่พอไปถึงเห็นฐานพระเจดีย์อยู่บนยอด มีคนยืนชี้อยู่บนนั้นก็สิ้นหวัง เหตุว่าคำจารึกกับพระเจดีย์ไม่ใช่เวลาเดียวกัน ถ้าสร้างพระเจดีย์แล้วเปนชั้นใหม่ ได้ความว่าถึงที่พระเจดีย์ก็ไม่มีจารึกอะไร หน้าเขามีลานกว้าง เพราะมีสัปรุษมาไหว้ประจำปี มีทางเกวียนเดิรผ่านทางนั้น เข้าไปบ้านดอนซึ่งเปนนาดีเข้าตกมาก ขึ้นไปแต่ลานหน้าเขาทางไม่ชัน ๒ ทบ​ก็ถึงถ้ำพระนอน ในตรงหว่างทางที่ทบมีรูปปั้นเห็นจะเปนปูนแลลม้ายศิลา เปนรูปโพธิสัตว์ ซึ่งเขาสมมติกันว่าเปนรูปพระสังข์ ถ้ำพระนอนก็เปนเพิงผาตื้น คล้ายหน้าเทวดาเกาะสี่เกาะห้า^๕๓ พระนอนก็ไม่ใหญ่ไม่อัศจรรย์อะไร มีพระเล็ก ๆ ตั้งอยู่มาก มีทางอ้อมขึ้นไปข้างหลังถ้ำ มีถ้ำประทุนอีกถ้ำหนึ่ง ถ้ำยายชีอิกถ้ำหนึ่ง ก็ไม่อัศจรรย์อะไรเหมือนกัน ชั่วแต่ถ่ายรูปเล่น กลับยังไม่ทัน ๔ โมง มาเก้าอี้เพราะแดดร้อน อาบน้ำแล้วลงเรือประทุนเหลือง ได้ออกเรือ ๕ โมง ทำกับเข้าไปตามทาง พวกที่เคยทำครัวกระจัดพลัดพรายกันไปหมด ไปคุมกันติดจนจวนถึงเวลากิน ขึ้นกินใต้ร่มไม้ริมฝั่งบ้านบางแก้ว วันนี้ได้หน่อไม้แทงมาใหม่จากที่เขาอร่อยมาก แต่ที่ ๆ ขึ้นนั้นจืดไม่สนุก เปนบ้านเจ๊กมียายแก่เปนป้าของเจ๊กชาติภูมิเมืองนี้ เดิมอยู่ใกล้หาดส้มเสี้ยว​ซึ่งเปนเมืองบรรพต แล้วว่าคับแคบไป จึงขยายออกมาอยู่ที่นี้ เปนเจ้าของที่ดินมาก เหตุด้วยได้หักร้างไว้แต่แผ่นดินยังไม่มีราคา ใครถางได้เพียงใดก็เปนเจ้าของอยู่เพียงนั้น มาบัดนี้ต้องซื้อมีราคาทั้งนั้น แจ้งว่าตอนหลังฝ่ายตวันตกมีที่ลุ่ม เวลาหน้าน้ำจนถึงควายต้องว่ายน้ำ ลุ่มไปจนจดป่า ข้างฝั่งตวันออกที่แลเห็นเปนเฟือยอยู่ริมตลิ่ง เปนที่มีเจ้าของทั้งนั้น เขาทิ้งหญ้าไว้ให้กันพัง เมื่อเข้าไปพ้นเฟือยหญ้านั้นเปนที่เตียนตลอด เว้นไว้แต่ที่เปนป่ายาง ๆ นั้นมักตกถึงชายตลิ่ง แต่ก็มีเจ้าของทุกต้น ได้ความจากพระศรีสิทธิกรรม์นายอำเภอบรรพตว่า ตั้งแต่เลิกบ่อนพวกที่หากินในการบ่อนสาดขึ้นมาตามลำน้ำ ที่เมืองบรรพตมีมาก ที่หาดส้มเสี้ยวพวกค้าขายมากขึ้น จนต้องถึงทำโรงตลาดเพิ่มเติมหลาย ๑๐ ห้อง ที่จับการเพาะปลูกแล้วก็มี นี้เปนข่าวที่ได้ยินใหม่ในผลของการที่เลิกบ่อนเบี้ย ออกจากบ้านบางแก้วหน่อยหนึ่งก็ทันกระบวร ได้แวะขึ้นเรือ​สุวรรณวิจิก เพราะออกจะเหนื่อย ๆ หมายจะขึ้นไปเอน แต่มารู้สึกว่าเรือเก๋งกระดานร้อนกว่าเรือประทุนเปนอันมาก เอนไม่ใคร่จะลง เวลาบ่าย ๔ โมงแวะจอดถ่ายรูปที่หาด แล้วเลยลงเรือชล่าประพาสเที่ยวต่อไป แวะบ้านข้างฝั่งตวันออกถูกบ้านตาแสนปม เปนปมไปทั้งตัว แต่ไม่มีอะไร แดดเผาจึงได้ลงเรือต่อมาจนเวลาจวนย่ำค่ำ ขึ้นที่หาดบ้านแสนตอ เดิรข้ามไปวัดสว่างอารมณ์ ตำบลที่เรียกว่าแสนตอจนเปนชื่อเมืองขาณุนี้ มีตอมากจริงเรือได้โดนครั้งหนึ่ง เพราะเหตุที่เปนที่ตลิ่งพังมาก เดิรตามถนนฝั่งตวันตก แวะเก็บอะไรต่ออะไรบ้าง มาจนถึงวัดซึ่งเปนวัดสร้างใหม่เรียกว่าวัดหัวเมือง ต่อแต่วัดนั้นมาถึงที่ว่าการเมือง ซึ่งยังเปนเรือนหลังคามุงแฝกอยู่ทั้งนั้น ที่จอดเรืออยู่เหนือที่ว่าการนิดหนึ่ง

อนึ่งวันนี้พระยาตากลงมาถึงพาเรือชล่าประทุนลงมาอีกหลายสิบลำ

​วันที่ ๑๙ วันนี้ตื่นสายไป แล้วพระวิเชียรพาคนผมแดงมาให้ดู อันลักษณะผมแดงนั้นเปนผมม้าแดงอย่างอ่อนหรือเหลืองอย่างแก่ ผมที่แดงนี้มาข้างพันธุ์พ่อ ถ้าผู้หญิงไปได้ผัวผมดำ ลูกออกมาก็ผมดำไปด้วย ผมแดงนั้นเปลี่ยน ๓ อย่าง แรกแดงครั้นอายุมากเข้าก็ดำหม่นลง แก่ก็เลยขาวทีเดียว บอกพืชพันธุ์ว่าทราบว่าตัวมาแต่เวียงจันท์ แต่มาก่อนอนุเปนขบถ จะได้ตั้งอยู่ช้านานเท่าไรไม่ทราบ พูดเปนไทยประพฤติอาการกิริยาก็เปนไทย ฉเพาะมีมากอยู่ที่เมืองขาณุ ที่กำแพงเพ็ชรนี้มีแต่กระเส็นกระสาย ออกเรือเวลา ๓ โมงตรง เกือบ ๕ โมงจึงได้ขึ้นเรือเหลืองทำกับเข้า แวะเข้าจอดที่ ๆ ประทับร้อนเพราะระยะสั้นแต่จืดไปไม่สนุก จึงได้ไปจอดหัวหาดแม่ลาด ซึ่งมีต้นไม้ร่ม กินเข้าแลถ่ายรูปเล่นในที่นั้นแล้วเดิรทางต่อมา หมายว่าจะข้ามระยะไปนอนคลองขลุง แต่เห็นเวลาเย็น ที่พลับพลาตำบลบางแขมนี้ทำดี ตั้งอยู่ที่หาดแลพลับพลา​หันหน้าต้องลม จึงได้หยุดพอเวลาบ่าย ๔ โมงตรง อาบน้ำแล้วมีพวกชาวบ้านลงมาหาเล่าถึงเรื่องไปทัพเงี้ยว เวลาเย็นขึ้นไปเที่ยวบนบ้านแลไปที่ไร่ ระยะทางเวลาวันนี้สองฝั่งน้ำ ระยะบ้านห่างลงมีป่าคั่นมาก แลดูเหมือนจะไม่จับฝั่งตวันตกเช่นตอนล่าง ๆ มีตวันตกบ้างตวันออกบ้าง เช่นบ้านบางแขมนี้ก็เปนบ้านหมู่ใหญ่อยู่ฝั่งตวันออก ราษฎรอยู่ข้างจะขี้ขลาดกว่าตอนข้างล่าง ไม่ใคร่รู้อะไร สังเกตตามเรื่องราวที่ยื่นเปนขอไม่ให้ต้องทำอะไร ไม่ให้ต้องเสียอะไรมาก

วันที่ ๒๐ ออกเรือเกือบ ๓ โมงเช้า ๔ โมงครึ่งขึ้นเรือเหลือง ทำกับเข้ามาจนถึงที่ประทับร้อนไม่แวะ เลยขึ้นมาข้างเหนือแวะฝั่งตวันออก ตลิ่งชันแลสูงมาก แต่ต้นไม้งาม ปีนขึ้นไปกินเข้าบนบกสำหรับถ่ายรูป แล้วลงเรือมาถึงวังนางร้างเปนที่แรมบ่าย ๓ โมงเท่านั้น ครั้นจะเลยไปอื่นระยะก็ห่าง จึงลงเรือเล็กไปถ่ายรูปฝั่งน้ำข้างตวันออก แล้วข้ามมาตวันตกหมายจะเข้าไป​ถ่ายในป่า ท่วงทีจะเปนทุ่งเลยไม่ได้ไปถ่าย กลับบ่าย ๔ โมง พลับพลาตั้งฝั่งตวันออก ที่นี้เปนหมู่บ้านคนบ้านหนึ่งซึ่งอยู่ในระยะทางตั้งแต่พลับพลามาถึงที่นี้ เกือบจะว่าไม่มีบ้านคนก็ได้ เปนป่าไปทั้งนั้น ไม้สักก็มี

วันที่ ๒๑ ออกเวลาเช้า ๒ โมงเศษ ๔ โมงครึ่งขึ้นเรือเหลือง ชายยุคลเจ็บ เจอะชายบริพัตรจับขึ้นเรือมา ทำฉู่ฉี่ ถึงปึกผักกูดที่ประทับร้อน ไม่ได้หยุดเพราะกับเข้ายังไม่แล้ว ระยะสั้นจึงเลยไปจนถึงเกาะธำรง ซึ่งจัดไว้เปนที่แรมก็เพียงเที่ยง เห็นควรจะย่นทางได้ หยุดกินเข้าเเล้วออกเรือต่อมา หยุดที่พักร้อนบ้านขี้เหล็ก ถึงบ่าย ๔ โมงครึ่งพอฝนตก ที่พักอาศรัยไม่ได้ต้องมุงหลังคา เลยอุดกันอยู่ในเรือ เลี้ยงขนมกันอีกครั้งหนึ่ง จนกระบวรเรือใหญ่มาถึงเวลาย่ำค่ำครึ่ง ทายถูกว่าพระยาอมรินทรคงกลัวพยุ แต่ที่จริงเรือเหลืองไม่ได้ถูกพยุเลยด้วยบังตลิ่ง เรือโมเตอร์ที่มาถึงก่อน​บอกว่าพลับพลาจะพังเสียให้ได้ ทางที่มาวันนี้ตั้งแต่พลับพลาวังนางร้างมาฝั่งตวันตกมีบ้านเรือนมาก มีเรือจอดมาก มีหีบเสียงเล่นด้วย เพราะเปนท่าสินค้ามาแต่ดอน ต่อขึ้นมาก็มีเรือนราย ๆ แต่ฝั่งตวันออกเปนป่า จนถึงบ้านโคน ซึ่งเดากันว่าจะเปนเมืองเทพนคร แต่ไม่มีหลักถานอันใด^๕๔ บ้านเรือนดีมีวัดใหญ่เสาหงส์มากเกินปรกติอยู่ฝั่งตวันออก มาจนถึงบ้านท่าขี้เหล็กอยู่ฝั่งตวันตก พลับพลาตั้งฝั่งตวันออก เมื่อคืนนี้ฝนตกเกือบตลอดรุ่ง วันนี้ก็โปรยปรายเล็ก ๆ น้อย ๆ ไปมีเวลาแดดน้อย จนต้องกินเข้าที่พลับพลาประทับร้อน ตั้งแต่บ่าย ๔ โมงเศษฝนก็ตกมาจนเวลานี้ ๒ ทุ่มเกือบครึ่งทีก็จะตลอดรุ่ง ที่พักอยู่ข้างจะกันดาร เหตุด้วยเอาร้อนเปนแรม

​วันที่ ๒๒ เมื่อคืนนี้ฝนตกพร่ำเพรื่อไปยังรุ่ง แรกนอนไม่รู้สึกว่าจะเย็น ต่อหลับไปตื่นขึ้นจึงรู้สึกเย็นเยือกไปทั้งตัวท้องก็แขงขลุกขลักอยู่เปนนานจนเอาสักหลาดขึงอุดหมดจึงได้นอนหลับ ตื่น ๒ โมงครึ่ง ออกเรือจวน ๓ โมง มาจากท่าขี้เหล็กเลี้ยวเดียวก็ถึงวังพระธาตุ อยู่ฝั่งตวันตกมีบ้านเรือนรายตลอดขึ้นมา แต่อยู่ฟากตวันตก ฟากตวันออกเปนป่า ตั้งแต่พ้นคลองขลุงขึ้นมามีต้นสักชุม แต่เปนไม้เล็ก ๆ ซึ่งเปนเวลาหวงห้าม เดิรเรือวันนี้รู้สึกว่าไปในกลางป่าสูง ได้ยินเสียงนกร้องต่าง ๆ อย่างชมดงเพรียกมาตลอดทาง ตำบลที่เรียกชื่อคลองเช่นคลองขลุงหรือแม่อะไรต่ออะไรใช่ว่าเราจะแลเห็นในเวลานี้ ปากคลองแห้งอยู่ในหาด ได้พยายามจะไปดูคลองขลุงก็เข้าไม่ถึงด้วยหาดกว้าง คลองขลุงนี้เปนปลายน้ำอันหนึ่ง วันนี้แลเห็นเขาประทัดซึ่งปันแดนยืนเปนแถว ที่วังพระธาตุนี้เปนชื่อของชาวเรือตั้ง วังไม่ได้แปลว่าบ้าน แปลว่าห้วงน้ำ ​พระธาตุนั้นคือพระธาตุซึ่งตั้งอยู่ตรงวังนั้น จอดเรือที่ ๆ พักร้อนเหนือวังพระธาตุนิดหนึ่ง พระธาตุนี้มีฐานแท่นซ้อน ๓ ชั้น แล้วถึงชั้นคูหาบนเปนรูปกลมซึ่งกรมหลวงนริศร์เรียกว่าทนาน ถัดขึ้นไปจึงถึงบัลลังก์ปล้องไฉน ๗ ปล้อง ปลีแล้วปักฉัตร ไม่ผิดกันกับพระเจดีย์เมืองฝางที่เห็นซึ่งแก้เปนพระเจดีย์มอญเสีย เขาว่าสุโขทัยสวรรคโลก เปนรูปนี้ทั้งนั้น เปนรูปพระเจดีย์ของแผ่นดินฝ่ายเหนือเห็นจะไม่แปลกกันมาก องค์พระเจดีย์ชำรุดพังลงมาเสียซีกหนึ่ง มีรากระเบียงรอบวิหาร ๔ ทิศ วิหารใหญ่ที่บูชาอยู่ทิศใต้ พระอุโบสถซึ่งมีสีมาเปนสำคัญอยู่ทิศตวันออกเยื้องไม่ตรงกลาง เขาปลูกโรงหลังคามุงกระเบื้องในที่ใกล้พระเจดีย์ด้านตวันออก มีพระพุทธรูปทั้งนั่งทั้งยืนหลายองค์ พระพุทธรูปหน้าตาดีแปลกกว่าที่เคยเห็น เปนช่างได้ทำ ได้ถ่ายรูปที่เหล่านี้ไว้ เวลานี้มีพระซึ่งขึ้นมาแต่เมืองนนท์เปนคนเคยรู้จักมาแต่ก่อน ขึ้นมาจำพรรษาอยู่ในที่นี้ คิดจะปฏิสังขรณ์​ปลูกกุฎีอยู่เยื้องหน้าพระธาตุ ห่างจากศาลามุงกระเบื้องเดิมซึ่งอยู่ข้างริมน้ำใต้ลงไป^๕๕ เดิรจากวังพระธาตุไปตามลำน้ำข้างเหนือ ทาง ๒๖ เส้น ถึงคูด้านใต้ของเมืองไตรตรึงศ์ คูนั้นใหญ่กว้างราว ๑๕ วา ลึกลงเสมอพื้นหาดแต่น้ำแห้ง ยื่นเข้าไปจนถึงเชิงเทิน หลังเมืองไปมีถนนข้ามเข้าเมืองอยู่กลางย่านด้านใต้ แต่ด้านเหนือไม่มีถนน มีแต่ลำคูมาบัญจบด้านใต้ กำหนดเชิงเทินยาวตามลำแม่น้ำ ๔๐ เส้น ยืนเข้าไปทางตวันตกตวันออก ๓๗ เส้นเห็นเปนเมืองใหญ่โตอยู่ พื้นแผ่นดินเปนแลงไปทั่วทั้งนั้น ในท้องคูก็เปนแลง เข้าไปในเมืองหน่อยหนึ่งพบโคก เห็นจะเปนวิหารเจดีย์พังตั้งอยู่เบื้องหลัง ถัดเข้าไปอีกหน่อยหนึ่ง เรียกว่าเจดีย์ ๗ ยอด จะเปนด้วยผู้ที่มาตรวจตราค้นพบสามารถจะถางเข้าไปได้แต่ ๗ ยอด แต่ที่จริงคราวนี้เขาได้ถางดี​กว่าที่ได้ถางมาแต่ก่อน จึงได้ไปพบว่ากว่า ๗ คือพระเจดีย์ใหญ่ขนาดพระมหาธาตุริมน้ำอยู่กลาง มีพระเจดีย์ราย ๓ ด้าน วิหารด้านเหนือวางเลอะ ๆ ทำนองนี้

<img>

ที่เขาค้นถากถางเข้ามาให้ดูได้เพียงนี้ นอกนั้นยังเปนป่าทึบอยู่มาก ไม่ใช่รกอย่างกรุงเก่า เปนป่าสูงไม้ใหญ่ ข้างล่างโปร่งทั้งในเมืองนอกเมือง เหตุด้วยทิ้งร้างเปนป่ามาช้านานกว่ากันมาก ข้อซึ่งจะโจทย์สงสัยว่าเปนเมืองไตรตรึงศ์แน่ละหรือ เพราะมีข้อที่พากันสงสัยว่าเจ้าแผ่นดินลงมาแต่เชียงราย เวลานั้นเมืองกำแพงเพชรก็มีเจ้า เหตุไฉนจะข้ามลงไปสร้างเมืองไตรตรึงศ์ขึ้นในที่ใกล้ห่างกันเพียง ๔๐๐ เส้น ความ​ที่เดาว่าเมืองกำแพงเพชรมีเจ้าอยู่ในเวลานั้น น่าจะเดาจากบาญชีเมืองประเทศราชครั้งแผ่นดินพระเจ้าอู่ทอง ในท้องเรื่องที่ว่าเจ้าเชียงรายยกลงมา ไม่ได้กล่าวว่าตีเมืองกำแพงเพชร ไปตั้งเมืองแปบเปนเมืองไตรตรึงศ์ทีเดียวจึงเกิดสงสัย ที่จริงคงจะได้เมืองกำแพงเพชรแล้ว แต่หากจะย้ายไปสร้างเมืองใหม่ ให้เปนเกียรติยศหรือด้วยความขัดข้องประการใด เมืองกำแพงเพชรที่อยู่ฝั่งตวันออก คงจะเกี่ยวดองหรืออยู่ในอำนาจเมืองสวรรคโลก สุโขทัย พิษณุโลก จึงตั้งฝั่งทางที่เปนแผ่นดินเดียวกัน ถ้าพวกเชียงรายจรมาจะไปตั้งฝั่งตวันตกก็จะได้ เพราะถูกต้องความในจดหมาย ว่าข้ามแม่น้ำโพไปตั้งฝั่งตวันตกเมืองกำแพงเพชร เห็นจะเปนเมืองไตรตรึงศ์แน่ กลับเวลาเที่ยงลงเรือเหลืองมาถึงพลับพลาประทับร้อนไม่แวะ ด้วยจะฉ้อวันให้ได้อีก ๑ วัน ระยะเขากะ ๑๐ วันเปนอันฉ้อได้ ๒ วัน คง ๘ วัน ฝนตกเปนคราว ๆ มาแวะกินเข้าที่บ้านไร่ เปนบ้าน​นายเทียนอำแดงแจ่ม ท่วงทีบ้านเรือนสบาย พื้นบ้านเตียนหมดจด มีไม้ดอกไม้ผลหลายอย่าง ผิดกันกับบ้านแถบนี้ เจ้าของบ้านก็ไม่ออกมาทักทายตามอย่างที่เคยแวะมา ออกจะหลบ ๆ ครั้นเมื่อไปสั่งสนทนาจวนตัวเข้าแลหายกลัวด้วยเห็นเปนคนแปลกหน้า ถ้าจะไม่มีอันตราย จึงได้ขยายว่าเปนชาวเมืองนนท์ ขึ้นมาอยู่ได้ ๑๐ ปี หน้าตาแยบคายชอบกล เปนคนฉลาดรู้อะไร ๆ มาก แลลงหนังสือขอมทั่วทั้งตัว จึงลงเนื้อเห็นกันว่า ทีจะเปนผู้ร้ายคนโตหลบขึ้นมาอยู่ในที่นี้ ออกจากบ้านไร่มาถูกฝนอีกมาก ถึงกำแพงเพชรจอดหน้าเมืองเก่าเกือบทุ่ม ๑ ที่นี้เขาทำพลับพลาขึ้นไปบนฝั่ง แอบปรำจอดเรืออีกหลัง ๑ วันนี้ได้ตั้งตาอ้นเปนเจ้าหมื่นเสมอใจ

วันที่ ๒๓ แต่เช้าฝนตกประปรายอยู่เสมอ ๓ โมงต้องไปทั้งฝน ถ่ายรูปทั้งฝน ไปตามถนนบนฝั่งน้ำชั้นบน ขึ้นไปข้างเหนือผ่านวัดเล็ก ๆ ทำด้วยเเลงแลที่ว่าการซึ่ง​ยังทำไม่แล้ว เลี้ยวเข้าประตูน้ำอ้อยทิศตวันตก หน้าประตูนี้เปนทางลึกลงไปจากฝั่งจนถึงท้องคูแล้วจึงขึ้นเมือง ๆ ตั้งอยู่ในที่ดอนน้ำไม่ท่วม เลียบไปตามทางริมกำแพงซึ่งเขาว่าได้ตัดแล้วรอบ เมืองนี้ไม่ได้ทำเปนเหลี่ยม โอนไปตามรูปแม่น้ำ ประมาณว่าด้านเหนือด้านใต้ ๕๐ เส้น ด้านสกัดทิศใต้ ๑๒ เส้น สกัดข้างเหนือ ๖ เส้นรูปสอบ ใช้พูนดินเปนเชิงเทิน คิดทั้งท้องคูข้างนอกสูงมาก กำแพงก่อด้วยแลง ใบเสมาเปนรูปเสมาหยักแต่ใหญ่ คออ้วนเหลืออยู่น้อย ตามประตูน่าจะเปนป้อมทุกแห่ง แต่ที่ได้เห็น ๓ ประตู คือประตูน้ำอ้อย ประตูบ้านโนน ประตูดั้น ประตูหลังยังคงมีป้อมก่อด้วยแลงปรากฎ ป้อมนั้นเปนลับแลอยู่ปากคูข้างนอก ตรวจว่าจะชักเข้ามาติดกำแพงอย่างเมืองนครศรีธรรมราชหรืออินเดียก็ไม่มีร่องรอย แต่เปนเมืองอย่างมั่นคงดีกว่านครศรีธรรมราชแลนครราชสิมา ที่สำคัญคงอยู่ฝ่าย​เหนือ ซึ่งเปนที่ตั้งวัดใหญ่ที่ตกลงกันเรียกว่าวัดพระแก้วอยู่ข้างเหนือวังอยู่ใต้ใกล้กัน วัดนั้นมีกำแพงแลงทั้งท่อนตั้งมีทับหลังสูงสัก ๒ ศอกเศษ ไม่ใช่สร้างคราวเดียว ไปเข้าทางช่องกลาง ๆ ย่านของวัด สิ่งที่ก่อสร้างภายในเปนแลงเปนพื้นเห็นจะซ่อมแซมด้วยอิฐภายหลัง หย่อมต้นเปนฐานทักษิณอันเดียวยาว จะเปนพระเจดีย์เหลี่ยมหรือพระปรางค์อยู่ท้าย กลางเปนมณฑป ตอนข้างหน้าเปนวิหารใหญ่ ลักษณเดียวกันกับวัดพระศรีสรรเพ็ชญ์ที่กรุงเก่า เห็นจะเอาอย่างไปจากนี้ เหมือนกันกับหมู่พุทธปรางค์ (กรุงเทพ ฯ) เอาอย่างไปจากวัดพระศรีสรรเพ็ชญ์ ต่อมามีระยะกันถึงวิหารใหญ่พระเจดีย์กลมลอมฟางอยู่หลังวิหารอีกหน่อยหนึ่ง หย่อมนี้เห็นจะเปนชั้นลังกา แต่พระเจดีย์นั้นทำงามมาก ชั้นล่างเปนซุ้มคูหารอบ มีสิงห์ยืนในคูหา ถัดขึ้นไปอีกชั้น ๑ เปนคูหาไว้พระพุทธรูปขนาดเดียวกับพระโบโรบุโด ซึ่งเชิญมาไว้ในวัด​พระแก้ว แต่คเนยังไม่ได้ว่าจะเปนท่าต่าง ๆ หรือไม่ ถัดขึ้นไปจึงถึงองค์พระเจดีย์บัวคว่ำบัวหงายที่รับปากรฆังเปนบัวหลังเบี้ยสลับกลีบกันงามเข้าทีมาก บัลลังก์มีซุ้มยื่นออกมา ๔ ทิศ ไว้พระ ๔ ปาง ไม่เห็นมีเสารับยอดซึ่งกรมหลวงนริศร์สงสัยว่าจะเปนทวย ถัดขึ้นไปปล้องไฉนแต่ยอดด้วน ประมาณว่าจะสูงราว ๑๕ วา ต่อนั้นไปเปนวิหารโถงมีกำแพงแก้ว กำแพงก่อด้วยแลงแต่ปั้นปูนเปนรูปรามเกียรติ์ ทำให้เห็นชัดได้ว่าเครื่องแต่งตัวอย่างโบราณนั้นไม่ได้นุ่งผ้าแน่แล้ว สวมกางเกง ๒ ชั้น ๆ หนึ่งยาวหุ้มแข้งชั้นนอกเขินเพียงเข่า แล้วคาดผ้าปล่อยชายยาวลงมาทั้งสองชาย จึงสวมเสื้ออย่างน้อยซึ่งมีชายเสื้อทับผ้าคาด แล้วสวมเสื้อแขนสั้นทับอีกชั้น ๑ ในระหว่างชายเสื้อกับเสื้อแขนสั้นคาดเข็มขัด แต่หมวกจะเปนอย่างไรพิจารณายังไม่เห็นชัดเพราะชำรุดมากเวลาไม่พอ ผู้หญิงก็ดูเหมือนจะนุ่งผ้า ๒ ผืนคล้ายเทวรูปแต่ยังเห็นไม่ชัด ใน​วิหารโถงนี้มีพระนอนแล้วมีพระเจดีย์องค์เล็ก ๆ รายอยู่ที่ฐานชุกะชีรอบ ที่หน้ากระดานแลที่บัลลังก์พระเจดีย์เล็ก ๆ นี้ทำเปนซุ้มพระพุทธรูปเล็ก ๆ เรียงติดกันไปรอบ มีผู้ไปสร้างพระองค์ใหญ่นั่งอยู่ข้างหลังพระนอนหน้าพระเจดีย์เติมขึ้นอีก ๒ องค์ เห็นชัดว่าคงจะเติมภายหลังเพราะเบียดเสียดกันมาก รูปพรรณก็เลวทราม วิหารโถงนี้คล้ายกันกับที่ท้ายวัดพระศรีสรรเพชญ์กรุงเก่านั้นอีก ในระหว่างพระเจดีย์แลวิหารโถงนี้มีมณฑปตั้งพระพุทธรูปใหญ่ ๆ อยู่ ๓ มณฑป แต่ไม่ใช่แนวเดียวกันกลางถลำลงไปหน่อยหนึ่ง บางทีจะสร้างแทรกเติมขึ้น พ้นจากหมู่วิหารโถงนี้เปนวิหารใหญ่อีกหย่อมหนึ่ง มีพระรเบียงล้อมรอบ พระหน้าตาชนิดหนึ่ง ซึ่งรู้จักอยู่แลมีที่วัดเบญจมบพิตรหลายองค์นั้น เดิมไม่ได้กล่าวกันว่าเปนพระเมืองกำแพง บัดนี้รู้จักกันแล้วว่าพระหน้าตาเช่นนี้เปนพระเมืองกำแพง ถัดนั้นไปมีอีกหย่อมหนึ่งมีกำแพงคั่น เขาเรียกต่าง​ชื่อไปว่าเปนวัดช้างเผือก แต่เห็นจะไม่ใช่เพราะไม่มีถนนคั่น ชำรุดทรุดโทรมมากไม่ได้ไปดูถึงที่ ส่วนข้างด้านหน้าหมู่ต้นนั้นเขาก็เรียกเปนวัดอื่นต่างหาก เพราะห้อยออกไปมีวิหารใหญ่มีพระปรางค์ แต่ที่จริงเห็นจะเปนวัดเดียวกันทั้งนั้น เจ้าแผ่นดินวงศ์หนึ่งหรือคนหนึ่งก็จะสร้างเติม ๆ ออกไปเปนวัดยาวเลื้อยเหมือนอย่างวัดหน้าพระธาตุเมืองลพบุรี ทีจะมีพระเจดีย์แลวิหารเล็ก ๆ รายข้าง ๆ อีกมากแต่พังเสียหมด ชื่อวัดนี้ไม่ปรากฎ ถ้าจะเรียกตามลพบุรีก็เปนวัดหน้าพระธาตุ ถ้าจะเรียกตามกรุงเก่าก็เปนวัดพระศรีสรรเพชญ์ซึ่งยอมรับว่าจะเรียกวัดพระแก้วก็ได้นั้น เพราะเหตุที่มีในตำนานว่าพระแก้วได้เคยมาอยู่เมืองนี้ ถ้าหากว่าได้มาอยู่คงจะไม่ได้อยู่วัดอื่น คงอยู่วัดนี้เปนแน่ ออกจากวัดไปที่หลักเมือง ซึ่งอยู่มุมท้ายวัดอยู่ในระหว่างวัดกับวัง แล้วไปที่วัง ๆ นี้มีแนวเชิงเทินดินต่ำ ๆ รอบ ไม่เห็นมีกำแพงเหลือเลย เห็นจะใช้ระเนียดไม้เช่นเมืองพม่าเขาก็ยังใช้อยู่ ยาว ​๖ เส้น กว้าง ๕ เส้น ไว้ชานในระหว่างรเนียดชั้นนอกพอสมควร พอการพิทักษ์รักษาแลบริษัทบริวารจะอยู่ ชั้นในขุดคูรอบคงจะมีรเนียดปากคูข้างในอีกชั้น ๑ มีถนนเดิรเข้า ๓ ด้าน เว้นด้าน ๑ ดูภูมิฐานคล้าย ๆ สระแก้วเมืองพิษณุโลก ในกลางวังมีสระใหญ่รูปรีสระหนึ่ง ไม่มีรอยก่อสร้างเลย เห็นจะเปนเรือนไม้ทั้งนั้น เขาปลูกพลับพลาแลปรำที่พักในที่นี้ มีราษฎรมาประชุมอยู่เปนอันมาก ภรรยาข้าราชการแลผู้ดีในเมืองนี้ทำสำรับมาเลี้ยงหลายสิบสำรับ หน้าพลับพลาทำเปนรูปเต่ารูปช้างเผือกโผล่จากดิน รูปเสือแลรูปงูอยู่ที่ต้นไม้ริมพลับพลา เปนความคิดนายอำเภอบ้านพรานกระต่ายทำ ได้กินของเลี้ยงแลถ่ายรูปคนงามเมืองกำแพงเพชร^๕๖ ซึ่งได้สั่งให้เลือกหาไว้ก่อน เขาคัดเอาแต่ลูกผู้ดี ความ​จริงราษฎรที่มานั่งอยู่ทั้งหมู่หน้าตาดีกว่าก็มี ผู้หญิงเมืองนี้นับว่ารูปพรรณสันฐานดีกว่าเมืองอื่นในข้างเหนือ คนงามทั้ง ๔ ที่จะมาถ่ายรูปนั้นเขาให้ถือกระเช้าหมากคอยแจกเลี้ยง คือหวีดบุตรหลวงพิพิธอภัย อายุ ๑๖ ปี คนนี้รู้จักนั่งโปสต์ถ่ายรูป จึงได้ถ่ายรูปฉเพาะคนเดียว ยังอีก ๓ คนนั้นชื่อ ประคองลูกหลวงพิพิธอภัยเหมือนกัน อายุ ๑๗ ปี ริ้วลูกพระพลอายุ ๑๗ พิงลูกพระยารามรณรงค์อายุ ๑๖ อาหารที่เลี้ยงเปนกับเข้าอย่างเก่า ๆ พอกินได้ ดีกว่าบ้านนอกแท้ กลับออกจากวังแวะถ่ายรูปที่วัดอิกหน่อยหนึ่งแล้วจึงไปเทวสถาน เขาเรียกว่าพระอิศวรแต่ที่แท้เห็นจะเปนสถานเดียวรวมกัน ลักษณศาลพระกาฬเมืองลพบุรี คือคงจะเปนปรางค์ แล้วมีเทวสถานต่อข้างหน้าอยู่ในฐานชุกะชีอันเดียวกัน ที่นี่ซึ่งคนเยอรมันได้มาลักรูปพระอิศวรที่อยู่ (พระที่นั่ง) พุทไธศวรรย์เดี๋ยวนี้ไปตามกลับมาได้ ยังคงเหลืออยู่บัดนี้ แต่พระอุมาแลพระนารายณ์ซึ่งเอาศีร์ษะไปเสียแล้ว แล​เทวรูปเล็กน้อย ฝีมือดีทันกันกับพระอิศวรองค์ใหญ่นั้น ได้เห็นบ่อกรุ ๒ บ่อ แต่ตื้นตันไปเสียแล้ว ที่เขาว่ายังดีอยู่ก็มี บ่อกรุรายทั่วไปในเมือง มีวัดอื่นที่ย่อม ๆ ลงไปอีก กลับบ่าย ๓ โมง เวลาเย็นพยุจัดฝนตกไม่สู้มาก ได้ข่าวว่ารูปที่ส่งไปล้างบางกอกได้ส่วน ๑ เสีย ๒ ส่วน เห็นจะเปนด้วยน้ำยาไม่ถูกกันหรือจะชื้นจะรั่วประการใด นึกเสียดายเมื่อไรจะได้มาถ่ายรูปเมืองกำแพงเพชรอีก จึงได้จัดการโอมเอาห้องอาบน้ำเปนห้องล้างรูปทนล้างเอาในวันนี้ ประดักประเดิดมาก ๒ ยามเศษจึงได้หมด ได้รับหนังสือบางกอกซ้ำเข้ามาด้วย

วันที่ ๒๔ วันนี้ขึ้นเดิรบกไปโดยทางเดิม จนถึงถนนเลี้ยวประตูน้ำอ้อย ไม่เลี้ยวตรงไปตามทางข้างทิศตวันตกแต่โอนเหนือ พบวัดใหญ่บ้างเล็กบ้าง อย่างก่อด้วยอิฐกำมะลอ ๒-๓ วัด แล้วเลี้ยวเข้าประตูดั้นซึ่งออกไปดูเมื่อวานนี้ เดิรเลียบตามในกำแพงต่อไป จนถึงทางที่เคยเลี้ยวเข้าวัดที่เรียกไว้ว่าวัดพระแก้วเมื่อวานนี้​นั้นเปนที่สุดทางที่ได้ไป แล้วจึงเดิรเลียบกำแพงนั้นต่อไปอีก ยังเปนทิศตวันตกอยู่นั่นเอง มีป้อม ๆ หนึ่งไม่มีชื่อ เปนป้อม ๓ เหลี่ยมเหมือนกับป้อมอื่น ๆ ฝีมือวิชาเยนทร ใกล้ป้อมนั้นมีประตูอีกประตูหนึ่ง เรียกว่าประตูเจ้าอินเจ้าจัน ในระยะแต่นี้ไปมีกำแพงที่ยังดีอยู่หลายตอน เปนอันได้รูปว่า ก่อแลงเสิมขึ้นเปนเชิงเทิน หลังเนินดินสูงประมาณ ๓ ศอก ๔ ศอก แล้วจึงตั้งฐานเสมาเจาะช่องปืนใต้เสมา ๆ นั้นคล้ายอย่างอินเดีย เสี้ยมปลายแต่ไม่หยักเม็ด ป้อมมุมตวันตกต่อกับเหนือหมายว่าจะแปลกก็ไม่แปลกอันใดเท่ากัน ถัดไปจึงถึงประตูเขาเรียกชื่อว่าประตูหัวเมือง ประตูนี้มกุฏราชกุมารคเนว่าจะเปนประตูไชย แต่เห็นจะไม่ถูก เพราะไม่ใช่ตรงข้างเหนือแท้ ที่คเนนั้นคเนโดยเห็นมีหอรบ ๒ ข้างประตู เมื่อถึงด้านตวันออกเริ่มต้นเปนประตูผีออก ซึ่งยังมีกำแพงอยู่ดีกว่าประตูอื่น ๆ ถัดไปถึงป้อมซึ่งพระวิเชียรให้ชื่อไว้ว่าป้อมเพ็ชร เพราะเปนด้านเหนือ​เขาถือว่าเปนป้อมสำคัญ ขึ้นไปดูก็ไม่เห็นแปลกอะไร เปนป้อม ๓ เหลี่ยมชุดเดียวกันกับป้อมทั้งปวงนั้น ต่อไปอีกจึงถึงประตูเขาเรียกไว้ว่าสพานโคม ซึ่งน่าจะเรียกว่าประตูไชย เพราะเปนทางไปแลมากับเมืองสุโขทัย ประตูนั้นก็เปนประตูใหญ่ ลักษณประตูเพนียดลพบุรี ลงไปลึกจึงถึงถนนข้ามคู ปลายถนนข้ามคูเปนที่ลุ่มลึกใหญ่ มีเกาะอยู่กลางซึ่งเขายังไม่ได้แปลว่าอะไรนั้น แลเห็นได้ถนัดว่าเปนป้อมประจำประตูอย่างประตูดั้นแต่ใหญ่กว่า เมื่อไปพ้นป้อมนั้นจึงขึ้นถนน ขุดดินเปนร่อง ๒ ข้างขึ้นพูนเปนถนนสูง กว้างประมาณ ๘ วาตรงลิ่ว เรียกว่าถนนพระร่วง ถนนพระร่วงชนิดนี้มีในระหว่างสุโขทัยกับสวรรคโลก เหมือนถนนสายนี้ ๆ ไปสุโขทัย แต่ขาดเปนห้วงเปนตอน เชื่อแน่ได้ว่าเปนถนนพระร่วงจริง เมื่อไปได้ประมาณสัก ๒๐ เส้นเศษ ย้ายลงเดิรจากถนนไปข้างซ้ายมือ ที่นั่นดูเปนที่ลุ่มต่ำลงไปจนถึงเปนน้ำเปนโคลน แล้วจึงไปขึ้นดินสูง ที่สูงนั้นพื้น​เปนแลงทั้งสิ้น ที่เปนแลงแลเห็นเปนแท่ง ๆ ก็มี ที่ป่นเปนทรายแดงไปก็มี พอขึ้นที่สูงนั้นหน่อยหนึ่งก็ถึงวัดเปนวัดใหญ่ ๆ แต่ไม่มีชื่อทั้งนั้น ด้วยเปนวัดทิ้งอยู่ในป่าเสียแล้ว วัดเหล่านี้ใช้แลงแผ่นยาว ๆ ตั้ง ๒ ศอกเศษ หน้ากว้างคืบเศษหรือศอก ๑ หนา ๕ นิ้ว ๖ นิ้ว ตั้งเรียงกันเปนรเนียดมีกรอบแลงเหลี่ยมลอกมุมทับหลังเหมือนกันทุก ๆ วัด แต่วัดที่เขาให้ชื่อว่ากำแพงงามเปนเรียบร้อยดีกว่าทุกแห่ง ทีจะทำภายหลังวัดอื่น การข้างในจึงไม่มีสลักสำคัญอันใดเห็นจะไม่แล้ว วัดต้นทางที่ไปถึงไม่มีชื่อ ถัดไปจึงถึงวัดพระนอนซึ่งอยู่ใกล้ ๆ กัน วัดเหล่านี้มักจะมีวิหารหรืออุโบสถใหญ่อยู่ข้างหน้า มีทักษิณล่างชั้นหนึ่งแล้วจึงถึงฐานบัตร ลักษณวัดสุทัศน์ วิหารเหล่านี้ไม่เกิน ๕ ห้อง แต่คงมีมุขเด็ดด้านหน้าอย่างวัดหน้าพระธาตุเมืองลพบุรี พนักเปนช่องลูกฟัก เสาเปนแปดเหลี่ยม ตัดแลงเปน ๘ เหลี่ยมทีเดียว ด้านหลังมีมุขตั้งทักษิณชั้นล่างจนผนัง แลเสาใช้แลง​อย่างเดียวไม่มีอิฐปน ใช้พื้นโบถพื้นวิหารสูง ไม่ต่ำเหมือนอย่างกรุงเก่า เหตุที่เขารวยแลง แต่หลังคาจะหาตัวอย่างให้เห็นว่าเปนอย่างไรไม่มีสักหลังเดียว ถัดโบสถ์หรือวิหารนี้ไป จึงมีก้อนกลางต่าง ๆ กันชิ้นหลังก็ยักไปต่าง ๆ กัน บางทีมีแต่ ๒ ชิ้น

จะว่าด้วยวัดพระนอนนี้ วิหารหน้าใหญ่มาก แต่โทรมไม่มีอะไรอัศจรรย์ ในทักษิณชั้นล่างตั้งสิงห์เบือนเห็นจะมากคู่ แต่เดี๋ยวนี้เหลือ ๒ ตัว ชิ้นกลางเปนวิหาร ๕ ห้อง กันไว้ข้างหน้า ๒ ห้องข้างหลัง ๒ ห้อง เหมือนวิหารพระศาสดาวัดบวรนิเวศแลวิหารพระสัฐารถวัดสระเกศแต่ใหญ่มาก เสาใช้แลงท่อนเดียวเปนเสา ๔ เหลี่ยมสูงใหญ่ ห้องข้างหน้ามีพระนอน ห้องข้างหลังมีพระนั่ง ๒ องค์ ชิ้นหลังเปนพระเจดีย์ฐาน ๘ เหลี่ยม ระฆังกลมรูปแจ้งามมาก เกือบจะสู้พระเจดีย์กลางถนนเมืองย่างกุ้งได้ ยังดีไม่ซวดเซอันใด เหตุด้วยพื้นเปนแลงแขงไม่ต้องทำราก ชั่วแต่ยอดหัก ​แต่ที่เหลืออยู่บัดนี้สูงกว่า ๑๕ วา ที่หน้าพระเจดีย์นี้มีที่บูชา เปนศาลาหลังคา ๒ ตอน ลักษณเดียวกับที่ทูลกระหม่อมไปสร้างไว้ในที่ต่าง ๆ ต่อไปข้างหลังมีฐานโพธิ์แลมีวิหารอะไรอีกหลังหนึ่งชำรุดมากดูไม่ออก เปนวัดใหญ่มากแต่จะเรียกว่าวัดพระนอนก็ควร เพราะมีพระนอนเปนสำคัญ

ตั้งแต่วัดนี้ไปมีกำแพงวัดอีกหลายวัดอยู่ชิด ๆ กันอย่างวัดกรุงเก่า แต่ไม่มีเวลาจะแวะดู ทางที่ไปเปนป่าไม้พลวงเปนพื้นโปร่ง ๆ เมื่อพ้นวัดกำแพงงามจึงถึงวัดเขาตั้งชื่อไว้ว่าวัดพระยืน มีสพานข้ามคู เสาล้วนแต่ศิลาแลงทั้งนั้น วิหารใหญ่ด้านหน้าจะโตกว่าวัดสุทัศน์ แต่ไม่มีอะไรหลงเหลือเลยนอกจากพระเศียรพระเล็ก ๆ น้อย ๆ ชิ้นกลางเห็นจะเปนวิหารยอดจัตุรมุข แต่สูงใหญ่เหลือเกิน มุขหน้าเปนพระเดิร มุขหลังเปนพระยืน มุขซ้ายเปนพระนอน มุขขวาเปนพระนั่ง ที่มุมปั้นเปนรูปนารายณ์ขี่ครุฑใหญ่มาก จะรับ​หลังคาอย่างไรน่าคิด แต่พระเหล่านี้เปนพระปั้นด้วยปูน ใครจะมาซ่อมมาทำเพิ่มเติมอย่างไรภายหลัง แต่รูปพรรณสัณฐานคงเปนพระกำแพง ไม่ใช่ช่างเมืองอื่นมาทำ พระยืนนั้นขนาดพระโลกนาถวัดพระเชตุพน แต่ประเปรียวกว่า เห็นว่าให้ชื่อไว้ว่าวัดพระยืนนั้นไม่เข้าเค้า จึงเปลี่ยนให้เรียกวัดพระเชตุพนไปพลาง กว่าจะมีชื่ออื่นดีกว่า เหตุด้วยเมืองสุโขทัยมีวัดเชตุพน บางทีเขาจะตั้งชื่อซ้ำกันบ้าง ต่อนั้นไปจึงถึงวัดใหญ่ ซึ่งมีวิหารอย่างเดียวกัน กลางเปนรูปไม้สิบสอง จะเปนเจดีย์หรือปรางค์อันใดพังเสียหรือไม่แล้ว ด้านหลังก็เปนวิหารใหญ่อีกหลังหนึ่ง ในลานวัดนั้นเต็มไปด้วยพระเจดีย์ ที่เปนฐานเดียวกันหลาย ๆ องค์บ้างองค์เดียวบ้าง ลักษณเดียวกับวัดหน้าพระธาตุลพบุรีแลวัดพระมหาธาตุเมืองนครศรีธรรมราช จะเปนวัดอื่นนอกจากวัดหน้าพระธาตุไม่ได้เลย วัดนี้ดูบริบูรณ์มากกว่าวัดอื่น ซุ้มประตูใหญ่น้อยก็ยังมี ข้างหน้าวัดมีสระ ​๔ เหลี่ยมกว้างยาวลึกประมาณสัก ๕ วา ขุดลงไปในแลงเหมือนอ่างศิลา ไม่มีรอยก่อเลย มีห้องฝาแลงกั้นสำหรับพระสรงน้ำ คงใช้โพงคันชั่ง น้ำในนั้นมีบริบูรณ์ใช้ได้อยู่จนบัดนี้ เมื่อเห็นวัดนี้เข้าแล้ว เปนการจำเปนที่จะยืนยันรับรองว่าวัดในเมืองจะเปนวัดพระแก้วไม่ได้เลย ถ้าพระแก้วได้อยู่ในเมืองนี้คงจะอยู่วัดนี้ ใช่จะแต่ฉเพาะว่าวัดใหญ่ เกี่ยวด้วยกาลเวลาเสียด้วย เปนอันลงสันนิษฐานได้ในเรื่องเมืองกำแพงเพชรนี้ดังที่จะว่าต่อไป

เมืองกำแพงเพชรนี้เดิมตั้งอยู่ห่างฝั่งน้ำทุกวันนี้ประมาณ ๑๐๐ เส้น น่าจะมีลำน้ำมาที่ชายเนินแลง ซึ่งได้กล่าวไว้ว่าเปนที่ลุ่มนั้นหรือที่อื่น ตลอดจนถึงเวลาพระร่วงเปนใหญ่ในเมืองสวรรคโลก เปนเวลาร่วมกันกับมังรายลงมาจากเชียงราย ตั้งเชียงใหม่เปนเมืองหลวง พวกเจ้านายในเมืองสวรรคโลกกลัวว่าสวรรคโลกล่อแหลมนัก จึงคิดอ่านตั้งสุโขทัยเปนเมืองหลวง​ขึ้นอีกเมืองหนึ่ง สวรรคโลกให้ลูกเธอไปอยู่เปนทัพหน้า ข้างฝ่ายแม่น้ำน้อยนี้ จะเปนด้วยแม่น้ำเปลี่ยนไปก็ตามหรือเมืองเดิมตั้งอยู่ห่างน้ำก็ตาม พระร่วงหรือวงศ์พระร่วงเห็นว่าควรจะเลื่อนเมืองลงมาตั้งริมน้ำให้ข่มแม่น้ำนี้ จึงมาสร้างกำแพงขึ้นใหม่ ให้ชื่อเมืองกำแพงเพชร ทำทางหลวงเดิรขึ้นไปสวรรคโลกสายหนึ่ง มากำแพงเพชรสายหนึ่ง เพื่อจะให้เดิรทัพช่วยกันได้สดวก เมืองเหนือคงเปน ๓ พระนคร ทางเดิรในระหว่างกำแพงเพชรไปสุโขทัยนอน ๒ คืน ด้วยเหตุฉนั้นเจ้าผู้ครองเมืองกำแพงเพชรจึงย้ายเข้ามาอยู่ในกำแพง ได้สร้างวัดใหญ่ขึ้นแต่วัดเดียว เมื่อองค์อื่นจะสร้างก็สร้างเติมต่อ ๆ ไป จึงไม่มีวัดใหญ่ในกำแพงเมือง วัดในกำแพงต้นทางที่มีพระเจดีย์ ซึ่งมกุฏราชกุมารสมมตให้เปนวัดมหาธาตุ ถ้าจะเทียบกับวัดข้างนอกเมืองเล็กนักเปนไม่ได้ วัดพระแก้วนั้นเล่าพระแก้วก็อยู่ไม่ได้ ด้วยเหตุที่พระแก้วจะ​ตกมาอยู่กำแพงเพชรคงจะมาอยู่ก่อนสร้างกำแพงเมืองกำแพงเพชรทุกวันนี้ ด้วยถ้ามาอยู่ภายหลัง คงจะไม่อยู่เมืองกำแพงเพชรต้องไปอยู่สุโขทัย เมืองชั้นกำแพงเพชรไม่เกิน ๖๐๐ ปี แต่เมืองโบราณภายในนี้ไม่ภายหลังพระร่วง ถ้าหากว่าได้ค้นคว้ากันจริง ๆ คงจะพบลำน้ำเขิน พบเชิงเทินเมืองเก่า เดี๋ยวนี้พวกที่ค้นหลงว่าเมืองเก่านั้นเปนวัดนอกเมืองจึงมามัวคลำแต่ในกำแพง ถ้าเปนนอกเมืองแล้วจะไปสร้างวัดออกเต็มไปเช่นนั้นที่ไหนได้ ถ้าจับบทหันไปค้นนอกเมือง ซึ่งเปนเมืองโบราณนี้คงจะได้อะไรอีกมาก วันนี้อยู่ข้างจะสนุก แต่เวลาไม่พอเลย หยุดแต่ชั่วกินเข้าที่ปากสระวัดมหาธาตุครู่เดียวยังกลับมาถึงเกือบบ่าย ๕ โมง

วันนี้ค่ำล้างรูป แลมีละคอนของมารดาหลวงพิพิธอภัย เล่นเรื่องไชยเชษฐ กรมดำรงเชื่อว่าจะเก่าแท้ไม่มีโซดขึ้นมาถึง ที่แท้โซดเสียป่นปี้ยับเยินมาก คือนายโรงแต่งตัวเปนละคอนแต่เสื้อผ้าขาวไม่ปัก ตพาย​แพรอย่างเจ้าพระยามหินทร อัตลัดดอกใหญ่ลอยเลื่อมดอกละ ๓ อัน นายโรงนี้แก่มากแก้มลึกเหมือนช้อนหอย นางใส่เสื้อแพรหรือเสื้อขาวห่มแพรสไบเฉียงสวมนวมแลตาบ นุ่งผ้าไหมเลี่ยน นางแมวนั้นแต่งหรูคือใส่เสื้อผู้หญิงอย่างใหม่เกี่ยวขอข้างหลัง มีความเสียใจที่คับไปหน่อยหนึ่ง ตั้งแต่บั้นเอวลงมาจนก้นเกี่ยวขอไม่ได้ต้องง่าอยู่เฉย ๆ แลการที่สวมนั้นก็พลาดพลั้งเอียงอยู่ข้างหนึ่งด้วย วิเศษขึ้นที่ห่มสำรด คาดเอวทับแพรอีกชั้นหนึ่งสวมกระบังหน้า นารายณ์ธิเบศรสวมเสื้ออย่างใหม่แขนพองสพายแพร ท้าวสิงหฬสวมเสื้อขาวสพายแพร หน้าโขนเปนหน้าเขียวสวมชฎาดอกลำโพง ลูกคู่นั้นไม่กี่คนแต่อายุตั้งแต่ ๗๐ ลงมาหา ๑๕ ปี ร้องเปนทำนองละคอนในเห็นจะเปนด้วยเล่นพระราชนิพนธ์ หมายว่าละคอนในคงต้องร้องละคอนในทั้งสิ้น ถามเจ้าของดูว่าหางารกันกลางวันครึ่งวันกลางคืน​ครึ่งคืนเปนเงิน ๔๐ ได้เล่นอยู่ทุกปีมิใช่เล่นอยู่เสมอ แต่ยังเล่นเปนละคอนไม่ใช่ยี่เก

วันที่ ๒๕ วันนี้ตื่นสายเพราะวานนี้อยู่ข้างจะฟกช้ำ ๔ โมงจึงได้ลงเรือเหลืองข้ามฟากไปฝั่งตวันตก ยังไม่ขึ้นที่วัดพระธาตุเลยไปคลองสวนหมาก ต้องขึ้นไปไกลอยู่หน่อย ในคลองนี้น้ำไหลเชี่ยวแต่น้ำใสเพราะเปนลำห้วย มีคลองแยกข้างขวามือแต่ต้นทางที่จะเข้าไปเรียกว่าแม่พล้อ ถ้าไปตามลำคลอง ๓ วันจึงถึงป่าไม้ แต่มีหลักตอมาก เขาขึ้นเดิรไปทางวันเดียวถึง ป่าไม้นี้พะโป๊กะเหรี่ยงในบังคับอังกฤษเปนคนทำ เมียเปนไทยชื่ออำแดงทองย้อย เปนบุตรผู้ใหญ่บ้านวันแลอำแดงไท ตั้งบ้านเรือนติดกันในที่นั้น ไปขึ้นถ่ายรูปที่หน้าบ้าน ๒ บ้านนี้ แล้วจึงกลับออกมาจอดกินกลางวันที่หาดกลางน้ำ คลองสวนหมากนี้ตามลัทธิเก่าถือกันว่าเปนที่ร้ายนัก จะขึ้นล่องต้องเมินหน้าไปเสียข้างฝั่งตวันออก เพียงแต่แลดูก็จับไข้ ความจริงนั้นเปนที่มีไข้ชุมจริง เพราะเปน​น้ำลงมาแต่ห้วยในป่าไม้ แต่เงินไม่เปนเครื่องห้ามกันให้ผู้ใดกลัวความตายได้ แซงพอกะเหรี่ยงซึ่งเรียกว่าพญาตก่าพี่พะโป๊มาทำป่าไม้ ราษฎรซึ่งอยู่ฟากตวันออกก็พลอยข้ามไปหากินมีบ้านเรือนคนมากขึ้น ความกลัวเกรงก็เสื่อมไป กินเข้าแล้วล่องลงมาขึ้นที่วัดพระธาตุ ซึ่งแต่เดิมเปนพระเจดีย์อย่างเดียวกับที่วังพระธาตุ ใหญ่องค์ ๑ ย่อม ๒ องค์ พญาตก่าสร้างรวม ๓ องค์เปนองค์เดียว แปลงรูปเปนพระเจดีย์มอญ แต่ยังไม่แล้วเสร็จพญาตก่าตาย พะโป๊จึงได้มาปฏิสังขรณ์ต่อ ได้ยกฉัตรยอดซึ่งทำมาแต่เมืองมรแหม่งพึ่งแล้ว แต่ฐานชุกชียังถือปูนไม่รอบ พระเจดีย์นี้ทาสีเหลืองมีลายปูนขาว แลดูในแม่น้ำงามดี มีพระครูอยู่ในวัดเปนเจ้าคณะรองรูปหนึ่ง พระครูเจ้าคณะแขวงอำเภอพรานกระต่ายอยู่อีกพวกหนึ่ง เปน ๒ พวกออกจะลอยกัน มีโรงเรียนอยู่ในหมู่กุฏิ มีราษฎรมาหาเปนอันมาก

​พระเจดีย์ ๓ องค์นี้ นายชิดมหาดเล็กหลานพระยาประธานนคโรไทย ซึ่งเปนนายอำเภออยู่ในมณฑลนครไชยศรีป่วยลาออกรักษาตัว ไปได้ตำนานแลพระพิมพ์มาให้ ว่ามีกษัตริย์องค์หนึ่งทรงนามพระยาศรีธรรมาโศกราช จะบำรุงพระพุทธสาสนา จึงไปเชิญพระธาตุมาแต่ลังกา สร้างเจดีย์บัญจุไว้ในแควน้ำปิงแลน้ำยมเปนจำนวนพระเจดีย์ ๘๔๐๐๐ พระฤๅษีจึงได้สร้างพระพิมพ์ขึ้นถวายพระยาศรีธรรมาโศกราชเปนอุปการะ จึงได้บัญจุพระธาตุแลพระพิมพ์ไว้ในพระเจดีย์แต่นั้นมา เหตุที่พบพระพิมพ์กำแพงเพชรขึ้นนี้ว่าเมื่อปีระกา เอกศก จุลศักราช ๑๒๑๑ สมเด็จพระพุฒาจารย์โตวัดระฆังขึ้นมาเยี่ยมญาติที่เมืองกำแพงเพชร ได้อ่านแผ่นศิลาจารึกอักษรไทยโบราณ มีอยู่ที่วัดเสด็จได้ความว่า มีพระเจดีย์โบราณบัญจุพระบรมธาตุอยู่น้ำปิงฝั่งตวันตกตรงหน้าเมืองข้าม จึงได้ค้นคว้ากันขึ้นพบพระเจดีย์ ๓ องค์นี้ชำรุดทั้ง ๓ องค์ เมื่อพญาตก่าขอสร้างรวมเปน​องค์เดียว รื้อพระเจดีย์ลงจึงได้พบกับพระพิมพ์กับได้ลานเงินจารึกอักษรขอมเปนตำนานสร้างพระพิมพ์แลวิธีบูชา นายชิดได้คัดตำนานแลวิธีบูชามาให้ด้วย ของถวายในเมืองกำแพงนี้ ก็มีพระพิมพ์เปนพื้น ได้คัดตำนานติดท้ายหนังสือนี้ไว้ด้วย

----------------------------

เมืองกำแพงเพ็ชร์

วันที่ ๒๕ สิงหาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๕

ข้าพระพุทธเจ้า นายชิด มหาดเล็กเวรเดช หลานพระยาประธานนคโรไทยจางวางเมืองอุไทยธานี เดิมได้รับราชการในกระทรวงมหาดไทย เปนตำแหน่งนายอำเภอ อยู่มณฑลนครไชยศรี ข้าพระพุทธเจ้าป่วยเจ็บทุพลภาพ จึงกราบถวายบังคัมลาออกจากหน้าที่ราชการ ขึ้นมารักษาตัวอยู่บ้านภรรยาที่เมืองกำแพงเพชร์ ข้าพระพุทธเจ้า ได้สืบเสาะหาพระพิมพ์ของโบราณซึ่งมีผู้ขุดค้นได้ในเมืองกำแพงเพชร์นี้ ได้ไว้หลายอย่าง ​พร้อมพิมพ์แบบทำพระ ๑ แบบ ขอพระราชทานทูลเกล้า ฯ ถวาย

ข้าพระพุทธเจ้า ได้สืบถามผู้เฒ่าผู้แก่ถึงตำนานพระพิมพ์เหล่านี้ อันเปนที่เชื่อถือกันในแขวงเมืองกำแพงเพชร์สืบมาแต่ก่อน ได้ความว่าพระพิมพ์เมืองกำแพงเพชร์นี้ มีมหาชนเปนอันมากนิยมนับถือลือชามาช้านาน ว่ามีคุณานิสงส์แก่ผู้สักการบูชาในปัจจุบัน หรือมีอานุภาพทำให้สำเร็จผลความปราถนา แห่งผู้สักการบูชาด้วยอเนกประการ

สัณฐานของพระพุทธรูปพิมพ์นี้ ตามที่มีผู้ได้พบเห็นแล้วมี ๓ อย่างคือ พระลีลาศ (ที่เรียกว่าพระเดิร) อย่าง ๑ พระยืนอย่าง ๑ พระนั่งสมาธิอย่าง ๑

วัตถุที่ทำเปนองค์พระต่างกันเปน ๔ อย่าง คือ:- ดีบุก (หรือตะกั่ว) อย่าง ๑ ว่านอย่าง ๑ เกสรอย่าง ๑ ดินอย่าง ๑ พระพิมพ์นี้ ครั้งแรกที่มหาชนจะได้พบเห็นนั้น ได้ในเจดีย์วัดพระธาตุฝั่งตวันตกเปนเดิม

แลการที่สร้างพระพิมพ์นี้ขึ้นนั้น ตามสามัญนิยมว่า ณกาลครั้งเมื่อสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า เสด็จดับขักธปรินิพพานแล้ว มีพระบรมกษัตริย์พระองค์หนึ่งทรงพระนามว่า พระยาศรีธรรมาโศกราชเปนพระเจ้าแผ่นดินใหญ่ ทรงมหิทธิเดชานุภาพแผ่ไปในทิศานุทิศตลอดถึงทวีปลังกา ทรงอนุสรคำนึงในการสถาปนูปถัมภกพระพุทธสาสนา เพื่อให้แผ่ไพศาลยิ่งขึ้น จึงเสด็จสู่ลังกาทวีปรวบรวมพระบรมธาตุสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า นำมาสร้างเจดีย์บัญจุไว้ ในคำกล่าวว่าแควน้ำปิงแลน้ำยมเปนต้น เปนจำนวนพระเจดีย์ ๘๔๐๐๐ องค์ ครั้งนั้นพระฤๅษีจึงได้กระทำพิธีสร้างพระพิมพ์เหล่านี้ถวายแก่พระยาศรีธรรมาโศกราช เปนการอุปการในพระพุทธศาสนา

ครั้งแรกที่จะได้พบพระเจดีย์บัญจุพระบรมธาตุแลพระพิมพ์เหล่านี้ เดิมณปีระกาเอกศก จุลศักราช ๑๒๑๑ (นับโดยลำดับปีมาถึงศกนี้ได้ ๕๘ ปี) สมเด็จพระ​พุฒาจารย์ (โต) วัดรฆัง กรุงเทพ ฯ ขึ้นมาเยี่ยมญาติณเมืองกำแพงเพชร์นี้ ได้อ่านแผ่นศิลาจารึกอักษรไทยโบราณ ที่ประดิษฐานอยู่ณพระอุโบสถวัดเสด็จได้ความว่า มีเจดีย์โบราณบัญจุพระบรมธาตุอยู่น้ำปิงตวันตกตรงหน้าเมืองเก่าข้าม ๓ องค์ ขณะนั้นพระยากำแพง (น้อย) ผู้ว่าราชการเมือง ได้จัดการค้นคว้าพบวัดแลเจดีย์สมตามอักษรในแผ่นศิลา จึงป่าวร้องบอกบุญราษฎรช่วยกันแผ้วถางแลปฏิสังขรณ์ขึ้น เจดียที่ค้นพบเดิมมี ๓ องค์ ๆ ใหญ่ซึ่งบัญจุพระบรมธาตุอยู่กลาง ชำรุดบ้างทั้ง ๓ องค์

ภายหลังพระยากำแพง (อ่อง) เปนผู้ว่าราชการเมือง แซรพอเกรี่ยง (ที่ราษฎรเรียกว่าพญาตะก่า) ได้ขออนุญาตรื้อพระเจดีย์สามองค์นี้ทำใหม่รวมเปนองค์เดียว

ขณะที่รื้อพระเจดีย์ ๓ องค์นั้น ได้พบตรุพระพุทธรูปพิมพ์ แลลานเงินจารึกอักษรขอมกล่าวตำนานการ​สร้างพระพิมพ์แลลักษณะการสักการบูชาด้วยประการต่าง ๆ พระพิมพ์ชนิดนี้มีผู้ขุดค้นได้ที่เมืองสรรคบุรีครั้งหนึ่ง แต่หามีแผ่นลานเงินไม่ แผ่นลานเงินตำนานนี้ กล่าวว่ามีฉเพาะแต่ในพระเจดีย์วัดพระธาตุฝั่งน้ำปิงตวันตกแห่งเดียว มีสำเนาที่ผู้อื่นเขียนไว้ดังนี้

“ตำนาน”

ตำบลเมืองพิศณุโลก เมืองกำแพงเพชร์ เมืองพิไชยสงคราม เมืองพิจิตร เมืองสุพรรณว่ายังมีฤๅษี ๑๑ ตน ฤๅษีเปนใหญ่ ๓ ตน ๆ หนึ่ง ฤๅษีพิลาไลยตนหนึ่งฤๅษีตาไฟตนหนึ่ง ฤๅษีตางัวตนหนึ่ง เปนประธานแก่ฤๅษีทั้งหลาย จึงปรึกษากันว่า เราท่านทั้งนี้จะเอาอันใดให้แก่พระยาศรีธรรมาโศกราช ฤๅษีทั้ง ๓ จึงว่าแก่ฤๅษีทั้งปวงว่า เราจะทำด้วยฤทธิ์ ทำด้วยเครื่องประดิษฐานเงินทองไว้ฉนี้ ฉลองพระองค์จึงทำเปนเมฆพัตร อุทุมพรเปน​มฤตย์พิศม์อายุวัฒนะ พระฤๅษีประดิษฐานไว้ในถ้ำเหวใหญ่น้อย เปนอานุภาพแก่มนุษย์ทั้งหลาย สมณะชีพราหมณาจารย์เจ้าไปถ้วน ๕๐๐๐ พรรษา พระฤๅษีองค์หนึ่งจึงว่าแก่ฤๅษีทั้งปวงว่า ท่านจงไปเอาว่านทั้งหลาย อันมีฤทธิ์เอามาให้ได้สัก ๑๐๐๐ เก็บเอาเกสรไม้อันวิเศษ ที่มีกฤษณาเปนอาทิให้ได้ ๑๐๐๐ ครั้นเสร็จแล้ว ฤๅษีจึงป่าวร้องเทวดาทั้งปวงให้ช่วยกันบดยา ทำเปนพระพิมพ์ไว้สถานหนึ่ง ทำเปนเมฆพัตรสถานหนึ่ง ฤๅษีทั้ง ๓ องค์นั้นจึงบังคับฤๅษีทั้งปวง ให้เอาว่านทำเปนผงเปนก้อนประดิษฐานด้วยมนต์คาถาทั้งปวงให้ประสิทธิ์ทุกอัน จึงให้ฤๅษีทั้งนั้นเอาเกสรแลว่านมาประสมกันดีเปนพระให้ประสิทธิ์แล้วด้วยเนาวะหรคุณประดิษฐานไว้บนเจดีย์อันหนึ่ง ถ้าผู้ใดให้ถวายพระพรแล้ว จึงเอาไว้ใช้ตามอานุภาพเถิด ให้ระลึกถึงคุณพระฤๅษีที่ทำไว้นั้นเถิด ฤๅษีไว้อุปเทห์ดังนี้

​แม้อันตรายสักเท่าไรก็ดี ให้นิมนต์พระใส่ศีร์ษะ อันตรายทั้งปวงหายสิ้นแล ถ้าจะเข้าการณรงค์สงคราม ให้เอาพระใส่น้ำมันหอมเข้าด้วยเนาวะหรคุณแล้วเอาใส่ผมศักดิ์สิทธิ์ความปราถนา ถ้าผู้ใดจะปราสิทธิแก่หอกดาบศัสตราวุธทั้งปวง เอาพระสรงน้ำมันหอมแล้วเสกด้วย อิติปิโสภกูราติ เสก ๓ ที ๗ ทีแล้วใส่ขันสำริดพิษฐานตามความปราถนาเถิด ถ้าผู้ใดจะใคร่มาตุคามเอาพระสรงน้ำมันหอมใส่ใบพลูทาประสิทธิ์แก่คนทั้งหลาย ถ้าจะสง่าเจรจาให้คนกลัวเกรงเอาใส่น้ำมันหอมหุงขี้ผึ้งเสกด้วยเนาวะหรคุณ ๗ ที ถ้าจะค้าขายก็ดี มีที่ไปทางบกทางเรือก็ดี ให้นมัสการด้วยพาหุงแล้วเอาพระสรงน้ำหอมเสกด้วยพระพุทธคุณ อิติปิโสภกูราติ เสก ๗ ที ประสิทธิ์แก่คนทั้งหลายแล ถ้าจะให้สวัสดีสถาพรทุกอัน ให้เอาดอกไม้ดอกบัวบูชาทุกวันจะปราถนาอันใดก็ได้ทุกประการแล ถ้าผู้ใดพบพระเกสรก็ดี พระว่านก็ดี พระปรอด​ก็ดี ก็เหมือนกันอย่าได้ประมาทเลย อานุภาพดังกำแพงล้อมกันไภยแก่ผู้นั้น ถ้าจะให้ความสูนย์ เอาพระสรงน้ำมันหอมเอาด้าย ๑๑ เส้นชุบน้ำมันหอม แลทำไส้เทียนตามถวายพระแล้วพิษฐานตามความปรารถนาเถิด ถ้าผู้ใดจะสระหัวให้เขียนยันต์นี้ ใส่ไส้เทียนเถิด

ยันต์:-

<img>

แล้วว่านโมไปจนจบแล้วว่าพาหุง แล้วว่า อิติปิโสกการ มหเชยฺยํ มงฺคลํ แล้วว่าพระเจ้าทั้ง ๑๖ พระองค์เอาทั้งคู กิริมิทิ กุรุมุทุ กรมท เกเรเมเท ตามแต่จะเสกเถิด ๓ ที ๗ ทีวิเศษนัก ถ้าได้รู้พระคาถานี้แล้ว อย่า​กลัวอันใดเลย ท่านตีค่าไว้ควรเมือง จะไปรบศึกก็คุ้มได้สารพัดศัตรูแล

ข้าพระพุทธเจ้าได้รับพระราชทานคัดต่อมาดังนี้

ควรมิควรแล้วแต่จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ

ขอเดชะ

ข้าพระพุทธเจ้า นายชิต

----------------------------

ขากลับลงเรือชล่าล่องไปขึ้นท้ายเมืองใหม่ เดินขึ้นมาจนถึงพลับพลา ที่เมืองใหม่นี้มีถนน ๒ สาย ยาวขึ้นมาตามลำน้ำเคียงกันขึ้นมา สาย ๑ อยู่ริมน้ำ สาย ๑ อยู่บนดอน แต่ถึงสายริมน้ำน่าน้ำก็ไม่ท่วม บ้านเรือนก็เปนอย่างลักษณถนนบ้านหม้อเมืองเพชรบุรี หรือถนนบางกอกอย่างเก่า ไม่ใช่ถนนเสาชิงช้า ผู้คนก็แน่นหนาอยู่ มาแต่ท้ายเมืองถึงพลับพลาประมาณ ๒๐ เส้นเศษ

วันนี้ถ่ายรูปไม่มากแต่สนุก เพราะได้เปลี่ยนแว่นเปลี่ยนทำนองถ่าย แลถ่ายง่ายไม่เหมือนถ่ายในป่า ๒ วันมาแล้ว ซึ่งยังไม่เคยถ่ายเลย ล้างรูปไว้แต่​กระจกใหญ่ จะล้างหมดกลัวแห้งไม่ทัน วันนี้ได้ตัดผม ตามพระเทพาภรณ์ขึ้นมาจากบางกอกโดยทางรถไฟแล้วลงเรือมาด้วยแต่นครสวรรค์ เพราะหาเวลาตัดไม่ได้

วันที่ ๒๖ หมายจะยังไม่ตื่นแต่หมาเข้าไปปลุก ๒ โมงเศษ กินเข้าแล้วออกไปแจกของให้ผู้ที่มาเลี้ยงดูแลรับทั้งผู้หญิงผู้ชาย หลวงพิพิธอภัยผู้ช่วยซึ่งเปนบุตรพระยากำแพง (อ้น) นำดาบฝักทองซึ่งพระพุทธยอดฟ้าพระราชทานพระยากำแพง (นุช) เปนบำเหน็จมือเมื่อไปทัพแขก แล้วตกมาแก่พระยากำแพง (นาก) ซึ่งเปนสามีแพงบุตรีพระยากำแพง (นุช) บุตรพระยากำแพง (นุช) แลแพงภรรยาได้เปนผู้ว่าราชการเมืองกำแพงต่อมา ๔ คน คือพระยากำแพง (บัว) พระยากำแพง (เถื่อน) พระยากำแพง (น้อย) พระยากำแพง (เกิด) ได้รับดาบเล่มนี้ต่อ ๆ กันมา ครั้นพระยากำแพง (เกิด) ถึงอนิจกรรมผู้อื่นนอกจากตระกูลนี้มาเปนพระยากำแพงหลายคน ดาบตกอยู่แก่นายอ้นบุตร​พระยากำแพง (เกิด) ซึ่งเปนบิดาหลวงพิพิธอภัย ภายหลังนายอ้นได้เปนพระยากำแพง ครั้นพระยากำแพงอ้นถึงแก่กรรม ดาบจึงตกอยู่กับหลวงพิพิธอภัยบุตรผู้นำมาให้นี้ พิเคราะห์ดูก็เห็นจะเปนดาบพระราชทานจริง เห็นว่าเมืองกำแพงเพชรยังไม่มีพระแสงสำหรับเมืองเช่นแควใหญ่ ไม่ได้เตรียมมา จึงได้มอบดาบเล่มนี้ไว้เปนพระแสงสำหรับเมือง ให้ผู้ว่าราชการรักษาไว้สำหรับใช้ในการพระราชพิธี แล้วถ่ายรูปพวกตระกูลเมืองกำแพงที่มาหา ตั้งต้นคือท่านผู้หญิงทรัพย์ภรรยาพระยากำแพง (เกิด) อายุ ๙๓ ปีจอ เห็นจะเปนปีจอฉศกจุลศักราช ๑๑๗๖ ยังสบายแจ่มใสพูดจาไม่หลงเดิรได้เปนต้น กับลูกที่มา ๒ คนคือ ชื่อผึ้งเปนภรรยาพระพล (เหลี่ยม) อายุ ๗๓ ปี ลูกคนสุดท้องชื่อภู่ เคยไปทำราชการในวังครั้งรัชกาลที่ ๔ แล้วมาเปนภรรยาพระยารามรณรงค์ (หรุ่น) อายุ ๖๔ ปี หลานหญิงชื่อหลาบเปนภรรยาหลวงแพ่งอายุ ๖๔ ปี หลานหญิง​ชื่อเพื่อนเปนภรรยาพระพลอายุ ๔๖ ปี หลานหญิงชื่อพันภรรยาหลวงพิพิธอภัยอายุ ๔๔ ปี หลานชายหลวงพิพิธอภัยอายุ ๔๔ ปี เหลนที่มา ๖ คน คือกระจ่าง ภรรยานายชิตอายุ ๒๔ ปี เปล่งภรรยานายคลองอายุ ๒๑ ริ้วบุตรีพระพลอายุ ๑๗ ประคองอายุ ๑๗ หวีดอายุ ๑๖ บุตรหลวงพิพิธอภัย ลอองบุตรีนายจีนอายุ ๑๒ ปี โหลนได้ตัวมา ๒ คน แต่ถ่ายคนเดียวแต่ที่ชื่อเลอียดบุตรีโน้มอายุ ๑๓ ปี ได้ถ่ายรวมกันเปน ๕ ชั่วคน ที่ถ่ายนี้กันออกเสียบ้างด้วยมาไม่ครบหมดด้วยกัน ลูก หลาน เหลน โหลน ซึ่งสืบมาแต่ท่านผู้หญิงทรัพย์ ซึ่งมีชีวิตอยู่ด้วยกันเดี๋ยวนี้ ๑๑๑ คน ที่เมืองกำแพงนี้ประหลาทว่าเปนที่มีไข้เจ็บชุม ถึงถามชาวเมืองนั้นเองก็ไม่มีใครปฏิเสธสักคนหนึ่งว่าไข้ไม่ชุมแลไม่ร้าย แต่ได้พบคนแก่ทั้งหญิงทั้งชายมากกว่าที่ไหน ๆ หมด กรมการคร่ำ ๆ อายุ ๗๐-๘๐ ก็มีมากหลายคน ราษฏรตามแถวตลาดก็มีคนแก่มาก ถ้าจะหารือพวกกำแพงจริงคงบอกว่าพระพิมพ์ป้องกัน ด้วยนับถือกันมาก พระเล่าให้ฟัง​ว่าเวลาที่ไม่ได้เสด็จมาหากันนัก ดูหายากอย่างยิ่ง ต่อเมื่อเสด็จมาจึงรู้ว่าพระพิมพ์มีมากถึงเพียงนี้ ต่างคนต่างก็ตระเตรียมกันอยากจะถวาย ก็เปนความจริง เพราะผู้ที่มาถวายไม่ได้ถือหรือห่อมาตามปรกติ จัดมาในพานดอกไม้ นั่งรายตามริมถนน ได้เสมอทุกวันไม่ได้ขาด ดูความนับถือกลัวเกรงเจ้านั้นมากอย่างยิ่ง เพราะไม่ใคร่ได้เคยเฝ้าแหน แต่กิริยาอาการเรียบร้อยไม่เหมือนตำบลบ้านตามระยะทางซึ่งกล้าไปยืนอยู่ คงมีผู้มากราบถึงตีนไม่ได้ขาด

ถ่ายรูปแล้วเสร็จลงเรือประพาสล่องไปขึ้นท่าหน้าวัดเสด็จเพื่อจะถ่ายรูปวัดเสด็จ ซึ่งเปนที่จารึกบอกเรื่องพระพิมพ์ แต่คำจารึกนั้นได้นำไปกรุงเทพฯ เสียแล้ว^๕๗​แล้วจึงเดิรไปวัดคูยาง ซึ่งเปนที่พระครูเจ้าคณะอยู่ผ่านถนนสายใน ถนนสายนี้งามมากได้ถ่ายรูปไว้แลให้ชื่อถนนราชดำเนิร วัดคูยางนี้มีลำคูกว้างประมาณ ๖ วาหรือ ๘ วา น้ำขัง หอไตรและกุฎิปลูกอยู่ในน้ำแปลกอยู่ ต่อข้ามคูเข้าไปจึงถึงบริเวณพระอุโบสถ ทางที่เข้าเปนทิศตวันตกด้านหลังหันหน้าออกทางทุ่ง มีพระอุโบสถย่อมหลังหนึ่งวิหารใหญ่หลังหนึ่ง ก่อด้วยแลงแต่เสิมอิฐถือปูน หลังคาเห็นจะผิดรูปเตี้ยแบนไป หลังพระวิหารมีถาน ๓ ชั้น อย่างพระเจดีย์เมืองนี้ แต่ข้างบนแปลงเปนพระปรางค์ เห็นจะแก้ไขขึ้นใหม่โดยพังเสียแล้วไม่รู้ว่ารูปเดิมอย่างไร ในพระวิหารมีพระพุทธรูปต่าง ๆ อยู่ข้างจะดี ๆ พระครูเลือกไว้ให้เปนพระลีลาสูงศอกคืบ กับอะไรอีกองค์หนึ่งต้นเต็มทีไม่ชอบ จึงได้ขอเลือกเอาเอง ๔ องค์ เปนพระยืนกำแพงโบราณแท้ชั้นเขมรองค์ ๑ พระนาคปรกขาดถานเขาหล่อถานเติมขึ้นไว้องค์ ๑ พระกำแพงเก่าอีกองค์ ๑ พระชินราชจำลอง​เหมือนพอใช้อีกองค์ ๑ กลับจากวัดหยุดถ่ายรูปบ้าง จนเที่ยงจึงได้ลงเรือเหลือง ล่องลงมาไม่พบกรมหลวงประจักษ์ ตกลงทำกับเข้ากันมา ต่อจวนกับเข้าสำเร็จจึงได้พบ แลกินที่พลับพลาปากอ่าง ล่องเรือลงมาหยุดชั่วแต่พอถ่ายรูปเวลาพบเท่านั้น ขาล่องนี้เรือใช้ตีกรรเชียง แต่ก็เปนอันสักว่าตี เบาเสียกว่ากรรเชียงเรือเล็ก ๆ อยู่ในลอยน้ำลงมา ถึงที่พักแรมตำบลวังนางร้าง แต่ที่แท้เขาเรียกวังอีร้าง เรียกนางร้างถึงตาถือท้ายไม่เข้าใจ เวลาทุ่มเศษ

วันที่ ๒๗ ออกเรือเช้า ๓ โมงจน ๕ โมงจึงได้ไปขึ้นเรือเหลือง หยุดกินเข้าที่ตลิ่งเปนป่าฝั่งตวันออก แล้วมาหยุดที่หาด ถ่ายรูปเวลาพระอาทิตย์ตก เลยตีกรรเชียงลงมาจนถึงพลับพลาบ้านแดนเวลาพลบ ไม่มีเรื่องอะไรเลยนอกจากอ้ายกรรเชียงที่ตีง่ายแสนสาหัส ขึ้นชื่อว่ากรรเชียงแล้วไม่มีอะไรจะเบาเท่า ถ้าขืนตีทวนน้ำแล้วเปนไม่ขึ้นเปนอันขาด

​วันที่ ๒๘ ออกเรือ ๓ โมงเช้า ต้องรอรับพวกจีนไทยที่มาหารวมทั้งตาแสนปมที่เห็นพายเรือมาแต่วานนี้ด้วย แวะกินเข้าที่พลับพลาหัวดง ซึ่งเขากะให้มาแรมเวลาบ่ายโมง ๑ เท่านั้น จึงเปลี่ยนเลื่อนลงมายางเอน หยุดถ่ายรูปเขานอครั้งหนึ่ง มาตามทางมีคนรู้จักเรือเหลืองว่าเปนที่นั่งทั่วทุกแห่ง ที่ไหนเคยแวะที่นั่นคนยิ่งประชุมมาก มีอะไรที่จะตีจะเคาะโห่ร้องได้ก็ตีเคาะโห่ร้องทุกแห่ง มีลงเรือพายตามเอาของมาให้ก็มาก ที่เก้าเลี้ยวประโคมใหญ่เพิ่มเถิดเทิงด้วย ผู้หญิงตีเถิดเทิง มาถึงเขาดินได้ยินเสียงมโหรีแลพระสวด เห็นเวลายังวันอยู่จึงได้คิดแวะถ่ายรูป แต่ชายหาดน้ำตื้นเรือใหญ่เข้าไปไม่ถึง ต้องลงเรือเล็กลำเลียงเข้าไปอิก เดิรหาดร้อนเหลือกำลังทั้งเวลาก็บ่าย ๔ โมงแล้ว ไม่ได้ตั้งใจจะขึ้นเขา แต่ครั้นเข้าถ่ายรูปที่เขาแล้ว เห็นที่วัดตระเตรียมรับแน่นหนามาก จึงเลยไปถ่ายรูป ครั้นเข้าไปไกล้ดูคนตะเกียกตะกายกันหนักขึ้น จนต้องยอมขึ้นวัด ๆ นี้​เรียกชื่อสามัญว่าวัดเขาดิน แต่ชื่อตั้งหรูมากจนจำไม่ได้ต้องจดว่า “วัดพระหน่อธรณินทรใกล้วารินคงคาราม” เจ้าอธิการชื่อเฮ็ง รูปพรรณสัณฐานดี กลางคนไม่หนุ่มไม่แก่ เปนฝ่ายวิปัสนาธุระ ทีคนจะนับถือมาก พึ่งมาจากวัดมหาโพธิที่ตรงกันข้ามได้ ๒ ปี แต่มีคนแก่สัปรุษแลชาวบ้านหลายคน มาคอยอธิบายชี้แจงโน่นนี่ เจ้าอธิการว่าได้สร้างศาลาขึ้นไว้หลังหนึ่งขัดเครื่องมุง จึงให้เงิน ๑๐๐ บาทช่วยศาลานั้น แล้วสัปรุษทายกชักชวนให้เข้าไปดูในวัด ซึ่งเชื่อเสียแล้วว่าจะไม่มีอะไร แต่เสียอ้อนวอนไม่ได้ ครั้นเข้าไปถึงในลานวัดเห็นใหญ่โตมาก เปนที่เตียนราบใต้ร่มไม้ใหญ่ กว้างเห็นจะเกือบ ๓ เส้น ยาวสัก ๔ เส้น เปนที่รักษาสอาดหมดจดอย่างยิ่ง รู้สึกสบายถ่ายรูปแล้ว พวกสัปรุษชวนให้ไปดูพระอุโบสถ ซึ่งอยู่บนเขา จึงได้รู้ว่ามีทางอีกทางหนึ่งสำหรับขึ้นเขา มีบันไดอิฐขึ้นตลอดจะต่ำกว่าเขาบวชนาคสักหน่อย แต่ทางขึ้นง่ายไม่ใช่เขาดินเปนเขาศิลา มี​ดินหุ้มแต่ตอนล่าง ๆ พวกสัปรุษพากันตักน้ำขึ้นไปไว้สำหรับจะให้กินให้อาบ โบสถ์นั้นรูปร่างเปนศาลาไม่มีฝาหลังใหญ่ มีพระเจดีย์องค์ ๑ แต่ข้างหลังโบสถ์แลดูภูมิที่งดงามดี คือมีบึงใหญ่ เห็นจะเปนลำเดียวกันกับบึงบ้านหูกวาง แลเห็นเขาหลวงเมืองนครสวรรค์สกัดอยู่ในที่สุด ถ่ายรูปแล้วไล่เลียงเรื่องวัดนี้ ได้ความว่าพระครูหวาอยู่วัดมหาโพธิมาเริ่มสร้างได้ ๘๐ ปีมาแล้ว ๆ ได้ปฏิสังขรณ์กันต่อ ๆ มา ตามที่เล่านั้นว่าเปนที่สิงสู่ของพวกชาวลับแล พึ่งจะย้ายขึ้นไปอยู่เขาหลวงเมืองไชยนาทเสียเมื่อเร็ว ๆ นี้ มีตาแก่คนหนึ่งอายุ ๘๐ เศษ เปนผู้รู้เรื่องชาวลับแลมากตั้งแต่ชั้นต้นมา มีตาเจ๊กดำอีกคนหนึ่งอายุ ๖๐ เศษ เปนพยานยืนยันชั้นเก่า ๆ ยังพวกหนุ่ม ๆ อีกเปนกองเปนพยานยืนยันชั้นหลังว่า ได้ยินเสียงพิณพาทย์แลเสียงฆ้องเสียงโห่ร้องเพราะผิดกับสามัญเปนอันมาก ครั้นขึ้นไปดูก็ไม่เห็นอะไร ในบึงหลังเขาแต่เดิมมาไม่มีกะบิรกเช่นนี้ เพราะเปนที่เขา​เล่นแข่งเรือกัน ได้ยินเสียงเกรียวกราวไปดูก็ไม่เห็นอะไร ทั้งการที่ได้ยินเกรียวกราวนั้นไม่ใช่เวลากลางคืนเปนกลางวันด้วย ต่อแล้ว ๆ จึงได้เห็นกระทงที่ใส่ของมากินนั้นทิ้งเกลื่อนกลาดอยู่ในบึง จนเมื่อเวลาเสด็จขึ้นไปเหนือทางแควใหญ่เร็ว ๆ นี้เอง ก็ยังได้ยินเสียงอยู่ แต่ก่อนที่เขานี้มีถ้ำหลายแห่ง พวกลับแลเขาไปเขาปิดถ้ำเสียด้วย ได้ถามล่อจะให้เห็นคนรูไม่ยอมรับเห็น เล่าแต่เรื่องคนลับแลอย่างเดียวเปนจริงเปนจังไป คนเชื่อลับแลเช่นนี้ยังมีมาก แล้วเขาพาเดิรไปตามสันเขา ออกไปลูกนอกซึ่งแลเห็นจากแม่น้ำ มีวิหารเล็กแลทับที่คนอาศรัย รักษาสอาดหมดจดดีเหมือนกัน เอาอ่างมาตั้งเปนกระถางต้นไม้เล่นเขาดีพอใช้ กลับลงทางด้านข้างริมน้ำ ซึ่งมีบันไดปูนเหมือนกัน เจ้าอธิการถามหาทูลกระหม่อมมีติดขึ้นมาบ้างฤๅไม่ ครั้นได้ความว่ามีมาจึงเอาแหวนถักพี่รอดมาแจก แหวนนั้นทำนองเดียวกับขรัวม่วงวัดประดู่ แต่​ขรัวม่วงถักด้วยกระดาษลงรัก นี่ถักด้วยด้ายทำเรียบร้อยดี กลับลงมาโดยสพานเขาทำยื่นลงมาจนพ้นหาดในยาวอยู่ พวกราษฎรทั้งชายหญิงแลเด็กลงมาช่วยกันเข็นเรือโดยความเบิกบาน เหมือนอย่างแห่พระ เด็ก ๆ จนจมถึงคอยังไม่วางต้องไล่ ล่องลงมาถึงพลับพลายางเอนเวลาพลบ วันนี้ยุงชุมกว่าทุกวัน ถึงเมื่อขามาก็มามีที่นครสวรรค์ ตอนบนมีบ้างก็เปนยุงนอนหัวค่ำไม่มีไปเท่าไร แต่อย่างไร ๆ ก็คงยังน้อยกว่าบางกอก

วันที่ ๒๙ เช้าพวกชาวบ้านมาหา แต่ล้วนพวกที่ยังไม่รู้จักต้องการจะมาดู ในหมู่นั้นมียายอิ่มบ้านพังม่วง ซึ่งได้ไปขึ้นกินเข้าวันแรกมาด้วยกับลูกสาวคนหนึ่งหลานคนหนึ่ง ครั้นเวลาออกไปก็ไม่รู้จักอยู่นั่นเอง ได้ถามว่าพระยาโบราณไปที่บ้านหรือ ตอบว่า ท่านว่า ท่านเปนพระยาโบราณ แต่อย่างไรก็ไม่ทราบ ถามว่าท่านนัดให้ลงไปหาจะพาเฝ้าไม่ใช่หรือ ก็รับว่าท่านว่าเช่นนั้นแหละแต่จะอย่างไรก็ไม่ทราบ ​ถามว่าทำไมแกไม่เชื่อท่านหรือ บอกว่าก็เชื่อแต่อย่างไรก็ไม่ทราบ ถามว่าทำไมจึงว่าอย่างไรก็ไม่ทราบ บอกว่าชาวบ้านเขาว่าอย่างหนึ่ง ถามว่าเขาว่ากะไร อิดเอื้อนไม่ใคร่จะบอกต้องซัก แล้วกระซิบกระซาบว่าเขาว่าไม่ใช่พระยาโบราณ พระเจ้าอยู่หัวเสด็จเอง พอรู้เช่นนั้นเข้าขนลุกซ่าทั้งตัว ได้นึกสงสัยอยู่แล้ว เลยนอนไม่หลับกระสับกระส่ายไป ถามว่าแกเพ็ดทูลอะไรหรือจึงได้ไม่สบาย ก็ว่าได้พูดมากอยู่มีเรื่องขึ้นค่านาเปนต้น ถามว่าพระรูปพระโฉมท่านเปนอย่างไร กระซิบบอกว่าสูง ๆ ผอม ๆ ผิวอยู่ข้างจะคล้าม จึงถามว่าวันนั้นไปด้วยกับเจ้าคุณโบราณแกจำได้หรือไม่ ว่าไม่ทันสังเกตมัวรับรองอยู่ แล้วหันไปถามลูกสาวว่าท่านไปด้วยหรือไม่ นางลูกสาวหัวร่อบอกว่าท่านไปด้วยจำได้ ถามว่าถ้าข้าจะบอกแกว่าเปนพระเจ้าอยู่หัวเองแกจะว่ากระไร ออกจะเหลือกลานแลจ้องอยู่สักครู่หนึ่ง ลุกขึ้นนั่งยอง ๆ ปูผ้า ชวน​ลูกสาวแน่แล้วให้มากราบท่านเสีย ลูกสาวก็หยุดหัวร่อทันที สองคนปูผ้าลงกราบ ๓ หนอย่างไหว้พระ ได้ให้แหวนเนื่องประดับเพชรพลอยซื้อจากกรุงเก่าทำขวัญคนละวง หลานผเอิญเสมาหมด เปนของแกต้องการมาก ต้องให้กำไลเงินขื่อผีแทนคู่หนึ่ง แล้วได้ลงเรือเวลา ๓ โมงเช้า มาจนเลี้ยวขึ้นแควใหญ่จึงได้เอาเรือไฟลาก ขึ้นมาจอดที่แพใต้สเตชั่นรถไฟ พบพระยาสุขุมแลจิระซึ่งได้พยายามทำเปนคนตามเสด็จ ลงเรือแม่ปะถ่อขึ้นไปแม่น้ำน้อยบ้าง เรือแม่ปะมาถึงแควใหญ่เข้าดูงุ่มง่ามเต็มที ตานายท้ายบ่นว่าไม่ถึงถ่อ มันเปนเรือสำหรับแควน้อยอย่างเดียวแท้ ๆ แต่ถ้าผู้ซึ่งไปเรือแม่ปะชั่วแต่ขาล่องไม่ได้ถ่อขึ้นแล้ว นับว่าเปนผู้ไม่เคยลงเรือแม่ปะได้ เพราะเวลาล่องมันเซ่อพ้นประมาณ ทำกับเข้าเลี้ยงกันที่แพ แล้วสั่งคำพิพากษาประหารชีวิตอ้ายวิม ทหารราบที่ ๑๐ โทษฆ่านายสิบนายหมู่ตัวตาย ความเรื่องนี้เกิดขึ้นเมื่อวันที่ ๒๕ นายร้อยเอกขุนพิทยุทธคุมทหารเมือง​นครสวรรค์ตามขึ้นไปจนถึงกำแพงเพชร จอดอยู่ฝั่งตวันตกห่างเรือที่นั่งจอดประมาณ ๒๐ เส้น วันนั้นอ้ายวิมอยู่ยามในเรือมอซึ่งเปนเรือทหารอยู่ พวกทหารทั้งปวงมารับเสด็จเวลาเช้า ๒ โมงเศษ อ้ายวิมบ่นว่าหิวเข้าขอนายสิบเรียกทหารมาเปลี่ยน นายสิบบอกว่ายังไม่มีคนให้อยู่ไปอิกหน่อยหนึ่ง แล้วลุกขึ้นโผล่ออกมาจากขยาบ อ้ายวิมยืนยามอยู่ที่กระดานเลียบ เอาดาบปลายปืนแทงนายสิบที่นักแร้ลึกถึงราวนม พลัดตกน้ำลงไปแต่น้ำตื้นไม่ได้จมแลไม่มีหลักตออันใด นายสิบร้องขึ้นคนที่อยู่ในเรือไปช่วย พยุงขึ้นมาก็ขาดใจตาย ได้มีโทรเลขส่งไปถึงจิระเห็นว่าเปนการสำคัญอยู่ควรจะต้องลงโทษโดยทันที ความเช่นนี้เปนหน้าที่ศาลทหาร ให้จัดการตั้งศาลทหารที่เมืองนครสวรรค์พิจารณาให้เสร็จทันวันกลับลงมาถึง คำให้การอ้ายวิม รับแก้ว่าเผลอสติ หมายจะสกิด พยานเบิกว่าไม่มีสาเหตุวิวาทอันใดกัน หมอตรวจว่าอ้ายวิมไม่ได้เปนคนเสียจริต นายทหารประจำหมวด​เบิกความว่าอ้ายวิมเปนคนเรียบร้อยไม่เคยต้องรับโทษเลย พึ่งเข้ามาเปนทหารเมื่อเดือนเมษายน ศาลปรึกษาว่าอ้ายวิมทำผิดพระราชกำหนดกฎหมายแลข้อบังคับทหาร ทั้งเปนเวลารักษาราชการเสด็จพระราชดำเนิร ให้ลงโทษประหารชีวิต ได้สั่งให้ประหารชีวิตตามคำปรึกษา เพราะเห็นว่าทหารพึ่งตั้งขึ้นใหม่ ๆ ในหัวเมือง ถ้าลดหย่อนโทษจะเปนเยี่ยงอย่างให้มีความกำเริบ กำหนดจะได้นำไปยิงเสียในเวลาพรุ่งนี้

เวลาบ่ายลงเรือไปเที่ยวหมายจะถ่ายรูป ขึ้นไปพอพ้นจากคลองบรเพ็ธหน่อยหนึ่ง พอเห็นฝนตั้งจึงให้ปล่อยเรือไฟล่องมาถ่ายรูปได้ ๒-๓ แผ่น พอมีพยุจัดฝนตกต้องกลับลงมาทั้งฝน เวลาค่ำมีคนขายของ แต่ใต่ถามได้ความว่า เขาเกณฑ์ให้มาขายเปนการกรุด ในแม่น้ำจุดไฟตามเรือแพสว่าง แลมีพิณพาทย์ครึกครื้น ไม่มียุงเหมือนเมื่อคืนนี้ด้วย.

หมดพระราชนิพนธ์เพียงเท่านี้

----------------------------