คำอธิบาย

หนังสือแบบธรรมเนียมในราชสำนักเรื่องนี้ เปนตำราว่าด้วยประเพณีแลการพระราชพิธีในราชสำนักแต่โบราณ ต้นฉบับเดิมจะมีเรื่องราวสักเท่าใดหาทราบไม่ เพราะยังไม่พบฉบับบริบูรณ์ มีแต่ฉบับที่เรื่องราวกระจัดกระจายกันอยู่ หอพระสมุดวชิรญาณสำหรับพระนครได้มาจากที่ต่าง ๆ แห่งละตอนสองตอน เมื่อเอามารวบรวมแล้วพิจารณาดู จึงเห็นว่าเปนหนังสือเรื่องเดียวกัน แลทราบตำนานของหนังสือเรื่องนี้ มีปรากฎอยู่ในบานแพนกเรื่องส่วนหนึ่ง เปนเนื้อความดังนี้ คือ

ครั้งกรุงศรีอยุธยาเสียแก่พม่าปัจจามิตรเมื่อ พ.ศ. ๒๓๑๐ นั้น ตำหรับตำราต่าง ๆ ที่เปนฉบับหลวงสำหรับพระนครเปนอันตรายสูญเสียหมด ครั้นขุนหลวงพระยาตากตีได้บ้านเมืองคืนจากพม่าข้าศึก แลขึ้นเสวยราชย์ณกรุงธนบุรีเปนราชธานี ปราบปรามหัวเมืองน้อยใหญ่รวมสยามราชอาณาเขตรเปนอันเดียวกันได้ดังแต่ก่อนแล้ว ทรงปรารภจะจัดแบบธรรมเนียมในราชสำนักให้เหมือนอย่างเมื่อครั้งกรุงเก่า หาตำหรับตำราเดิมไม่ได้ จึงให้เลือกสรรผู้ซึ่งเคยเปนข้าราชการในกระทรวงต่าง ๆ ครั้งกรุงเก่า อันรู้สันทัดอย่างธรรมเนียมกระทรวงนั้น ๆ รวมกันเปนกรรมการให้จดแบบธรรมเนียมต่าง ๆ ครั้งกรุงเก่าขึ้นถวาย เมื่อทรงเห็นชอบด้วยแล้วก็ตั้งเปนตำราสำหรับพระนครสืบมา สังเกตตามต้นฉบับที่ปรากฎอยู่ การสร้างตำราอย่างเช่นว่ามา ได้ทำในสมัยครั้งกรุงธนบุรีน้อยเรื่อง มาสร้างในสมัยกรุงรัตนโกสินทรรัชกาลที่ ๑ เปนพื้น เปนต้นแต่ตำราพระราชพิธีราชาภิเษก (อันพิมพ์รวมอยู่ในหนังสือปทุมชาดกแลปัญจราชาภิเษก) พระราชพิธีอุปราชาภิเษก (อันพิมพ์อยู่ในเรื่องตั้งพระบรมวงศานุวงศ์กรุงรัตนโกสินทร) แลพระราชพิธีโสกันต์เจ้าฟ้า (อันพิมพ์อยู่ในลัทธิธรรมเนียมต่างๆ ภาคที่ ๑๒) แลแบบธรรมเนียมอย่างอื่นที่ปรากฎอยู่ในสมุดเล่มนี้ ก็เปนของสร้างตำราขึ้นในรัชกาลที่ ๑ โดยมาก แต่ตำราทั้งปวงนั้นเมื่อสร้างขึ้นแล้วก็เห็นจะเปนแต่เขียนไว้ในหอหลวงฉบับ ๑ มีสำเนาอยูในกระทรวงอันเปนเจ้าน่าที่อิกฉบับ ๑ นอกจากนั้นก็จะมีเจ้าน่าที่ ๆ รักรู้คัดไปไว้เปนฉบับสำหรับตนเอง คนหนึ่ง หรือสองคน นับรวมกันเห็นจะไม่มีกว่า ๔ ฉบับเปนอย่างมาก เพราะเหตุนั้นครั้นนานมาต้นฉบับตำหรับตำราต่าง ๆ จึงกระจัดกระจาย ที่สูญไปเสียแล้วก็เห็นจะมีบ้าง

ตำราแบบธรรมเนียมในราชสำนัก ซึ่งหอพระสมุด ฯ รวบรวมไว้ได้ แลพิมพ์ในสมุดเล่มนี้ เปนตำราแต่งครั้งกรุงธนบุรี คือตำรากระบวรเสด็จพระราชดำเนินเรื่อง ๑ ตำรากระบวรเสด็จขึ้นพระบาทเรื่อง ๑ ตำรารักษาพระนครเวลาเสด็จไม่อยู่เรื่อง ๑ รวมเปน ๓ เรื่องด้วยกัน ได้พิมพ์ไว้ข้างตอนต้น ต่อนั้นเปนตำราน่าที่มหาดเล็กเรื่อง ๑ น่าที่ชาวที่เรื่อง ๑ น่าที่ตำรวจเรื่อง ๑ น่าที่กรมวัง (ต้นฉบับไม่บริบูรณ์) เรื่อง ๑ ตำราตอนที่ ๒ นี้รวม ๔ เรื่องด้วยกัน ก็เปนตำราแต่งตามแบบอย่างครั้งกรุงเก่า แต่จะแต่งขึ้นในครั้งกรุงธนบุรี หรือในรัชกาลที่ ๑ กรุงรัตนโกสินทร หามีบานแพนกบอกไว้ให้ทราบเหมือนตำราตอนต้นไม่ ตำราตอนที่ ๓ เปนแบบอย่างตั้งขึ้นในรัชกาลที่ ๑ ในระหว่างปีขาล พ.ศ. ๒๓๒๕ จนปีกุญ พ.ศ. ๒๓๓๕ ต้นฉบับที่ได้มาเปนจดหมายเหตุ ๒๐ เรื่องด้วยกัน ตัวเรื่องเปนตำราที่ปรากฎว่าตั้งครั้งกรุงเก่าก็มีหลายเรื่อง ตอนที่ ๔ เปนพระราชกำหนดสำหรับมหาดเล็กตั้งขึ้นเมื่อรัชกาลที่ ๓ รวม ๓ ฉบับด้วยกัน ที่จริงพระราชกำหนดเหล่านี้ไม่เปนตำราแท้เช่นตอนก่อน ๆ แต่ไม่ปรากฎฉบับว่ามีที่อื่นอิก ของเดิมที่ได้มาอยู่ข้างท้ายตำรามหาดเล็ก จะคัดออกก็เกรงจะสูญเสีย จึงพิมพ์ฝากไว้ด้วย

หนังสือเรื่องต่าง ๆ ที่รวมพิมพ์ในสมุดเล่มนี้ กรรมการหอพระสมุด ฯ เชื่อว่าบรรดาท่านผู้ที่เอาใจใส่ศึกษาโบราณคดีคงจะพอใจที่จะได้อ่านทั่วกันไม่เว้นตัว.