คำนำ
มหาอำมาตย์ตรี พระยาพิพิธโภไคสวรรย์ (เชฐ หังสสุต) ให้มาแจ้งความต่อกรรมการหอพระสมุดวชิรญาณสำหรับพระนคร ว่าจะทำการปลงศพคุณหญิงจันทร์ พิพิธโภไคสวรรย์ มีศรัทธาจะรับพิมพ์หนังสือในหอพระสมุด ๆ เปนของแจกสักเรื่อง ๑ ขอให้กรรมการช่วยเลือกเรื่องหนังสือให้ ข้าพเจ้าจึงเลือกหนังสือเรื่องลัทธิธรรมเนียมต่าง ๆ ภาคที่ ๕ ให้พิมพ์ตามประสงค์ เรื่องราวหนังสือลัทธิธรรมเนียมต่าง ๆ ภาคนี้เปนอย่างไรจะอธิบายต่อไปข้างท้าย จะกล่าวถึงประวัติผู้มรณภาพก่อน
ประวัติคุณหญิงจันทร์ พิพิธโภไคสวรรย์
----------------------------
คุณหญิงจันทร์ พิพิธโภไคสวรรย์ จ, จ. เปนธิดาหลวงมงคลรัตน์ (ช่วง ไกรฤกษ์) แลเปนธิดาคนใหญ่ของขรัวยายไข่ จึงเปนพี่ร่วมบิดามารดากับเจ้าจอมมารดาชุ่มในรัชกาลที่ ๕ ซึ่งเปนเจ้าจอมมารดาของพระเจ้าน้องนางเธอ พระองค์เจ้าหญิงอาทรทิพยนิภา แลพระองค์เจ้าหญิงสุจิตราภรณีนั้น คุณหญิงจันทร์เกิดในรัชกาลที่ ๔ เมื่อวันที่ ๖ กรกฎาคม ปีชวด พ.ศ. ๒๔๐๗
คุณหญิงจันทร์ได้ทำการวิวาหมงคลกับมหาอำมาตย์ตรี พระยาพิพิธโภไคสวรรย์ (เชฐ หังสสุต) แต่เมื่อยังเปนตำแหน่งนายราชภัณฑ์ภักดี หุ้มแพรมหาดเล็ก เมื่อปีจอ พ.ศ. ๒๔๒๙ แล้วได้ถวายตัวเปนข้าหลวงเดิมในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวในรัชกาลปัจจุบันนี้ ถึงรัชกาลที่ ๕ เมื่อสามีได้เปนตำแหน่งพระยาพิพิธโภไคสวรรย์อยู่ในกระทรวงพระคลัง ฯ คุณหญิงจันทร์ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิศริยาภรณ์จุลจอมเกล้าฝ่ายในเมื่อปีชวด พ.ศ. ๒๔๔๓ ในรัชกาลปัจจุบันนี้ ได้รับพระราชทานเข็มเสือป่าชั้นที่ ๓
พระยาพิพิธโภไคสวรรย์กับคุณหญิงจันทร์มีบุตรธิดาด้วยกัน บุตร ๖ ธิดา ๓ รวม ๙ คน ถึงแก่กรรมเสียแต่ยังเยาว์ ๔ คน คงเหลืออยู่ ๕ คน คือ
๑ นางสาวเจิม ได้ทำการวิวาหมงคลกับหลวงนรการวิสุทธิ์ (กระจ่างแพ่งสุภา) บุตรพระยาเกษมศุขการี
๒ นายชู มหาดเล็กข้าหลวงเดิม รับราชการเปนตำแหน่งสมุห์บาญชีอยู่ในกรมรถไฟหลวง ได้ทำการวิวาหมงคลกับนางสาวเลื่อน ไกรฤกษ์ธิดาพระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ น้องของคุณหญิงจันทร์
๓ นายชอบ มหาดเล็ก เมื่ออายุครบอุปสมบท สมเด็จพระบรมราชินีนารถ พระบรมราชชนนีทรงพระกรุณาโปรดจัดการอุปสมบทพระราชทาน ได้อุปสมบทที่ในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ครั้นลาสิกขาบทแล้ว ได้รับราชการอยู่ในศาลฎีกา
๔ นายโชติ มหาดเล็ก
๕ นางสาวจำเรียง
คุณหญิงจันทร์อยู่ร่วมทุกข์ศุขกับพระยาพิพิธโภไคสวรรย์มา ๓๔ ปี ป่วยถึงแก่กรรมเมื่อวันที่ ๒๘ ตุลาคม ปีมะแม พ.ศ. ๒๔๖๒ คำนวณอายุได้ ๕๖ ปี สิ้นเรื่องประวัติคุณหญิงจันทร์เพียงนี้
อธิบายเรื่องที่พิมพ์ในสมุดเล่มนี้
----------------------------
เรื่องหนังสือที่พิมพ์ในลัทธิธรรมเนียมต่าง ๆ ภาคที่ ๕ นี้ เปนเรื่องลัทธิธรรมเนียมของชาวป่าชาติต่าง ๆ ที่อยู่ในพระราชอาณาจักรสยามข้างฝ่ายเหนือ หนังสือเรื่องนี้เข้าพระยาสุรศักดิมนตร (เจิม แสงชูโต) เมื่อยังเจ้าหมื่นไวยวรนารถ แม่ทัพขึ้นไปตั้งอยู่ที่เมืองหลวงพระบาง ได้เอาใจใส่สืบสวนเรื่องพวกชาวป่าแลลัทธิธรรมเนียมของพวกนั้นๆ ส่งมายังหอพระสมุด ฯ ได้พิมพ์ในหนังสือวชิรญาณเปนตอน ๆ ยังหาเคยรวมพิมพ์แยกออกเปนเรื่อง ๑ ต่างหากไม่ เห็นว่าหนังสือเรื่องนี้ให้ความรู้อันจะหาได้ด้วยยาก หนังสือเช่นนี้แม้ในนานาประเทศก็นับถือกันว่า สมควรจะมีสำหรับบ้านเมืองทั่วทุกประเทศ เพราะพวกชาวป่ามักเปนประชาชนที่อยู่ในประเทศนั้น ๆ มาเก่าก่อน เมื่อรู้ภาษาแลลัทธิธรรมเนียมที่ถือในคนจำพวกนั้น ๆ ว่าอย่างไร ๆ อาจจะสอบสวนเปรียบเทียบให้รู้เรื่องพงษาวดารโบราณคดีของประเทศนั้น ๆ ถอยหลังไปได้เปนอันมาก มีตัวอย่างเรื่อง ๑ ซึ่งปรากฏเมื่อเร็ว ๆ นี้ คือในอักขรวิธีหนังสือไทยเราบัญญัติคำให้ใช้ไม้ม้วนไว้ ๒๐ ค่ำ ยังไม่มีอธิบายแน่ชัด ว่าเหตุใดจึงใช้ไม้ม้วนแต่ ๒๐ คำเท่านั้น มีนักเรียนพึ่งพบในหนังสือของพวกอาหมซึ่งไทยจำพวก ๑ อยู่ในแดนพม่าข้างฝ่ายเหนือ ปรากฏว่าคำที่ใช้ไม้ม้วนในภาษาอาหม เขาอ่านสำเนียงคล้ายเอ สกด ย ไม่ได้อ่านเปนสำเนียงไอ เมื่อได้ความรู้ขึ้นเช่นนี้ก็ได้พยานโดยทันที ว่าพวกชาวลครของเรายังใช้สำเนียงนั้นอยู่จนตราบเท่าทุกวันนี้ ข้อนี้เปนตัวอย่างที่จะเห็นได้ว่าได้ความรู้เพราะมีหนังสือเรื่องลัทธิธรรมเนียมแลภาษาของชนชาติต่าง ๆ เช่นพิมพ์ในสมุดเล่มนี้ มีประโยชน์สำหรับเปรียบเทียบกัน จึงเปนของที่สมควรจะพิมพ์ให้แพร่หลาย
ข้าพเจ้าขออนุโมทนากุศลบุญราษีทักษิณานุปทาน ซึ่งพระยาพิพิธโภไคสวรรย์ ได้ทำการปลงศพคุณหญิงจันทร์ผู้ภรรยา แลได้พิมพ์หนังสือเรืองนี้ให้แพร่หลาย เชื่อว่าท่านทั้งหลายที่ได้รับหนังสือนี้ไปคงจะอนุโมทนาทั่วกัน.
สภานายก
หอพระสมุดวชิรญาณ
วันที่ ๘ มกราคม พระพุทธศักราช ๒๔๖๒
