รำพันพิลาป

[๑] สุนทร คือ พระภิกษุสุนทรภู่ เวลานี้บวชมาราว ๑๘ หรือ ๑๙ พรรษา

[๒] “เดือน ๘ วันจันทวาร์” วันจันทร์ เดือน ๘ ปีขาล พ.ศ. ๒๓๘๕

[๓] ปีวอก พ.ศ. ๒๓๖๗

[๔] เมืองเพชรบุรี

[๕] เมืองราชบุรี

[๖] สองพี่น้อง ตำบลและที่ตั้งอำเภอสองพี่น้อง จังหวัดสุพรรณบุรี

[๗] มีเขากาเผ่น อยู่ในท้องที่ตำบลดอนแสลบ อำเภอพนมทวน จังหวัดกาญจนบุรี สูง ๓๘๓ เมตร เขาพ่อปู่ ก็เรียก

[๘] หมายถึง พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย สวรรคต เมื่อ พ.ศ. ๒๓๖๗

[๙] หมายถึง เมืองพิษณุโลก

[๑๐] มีเขาหนองม้าวิ่ง อยู่ที่ท้องที่อำเภอพระพุทธบาท จังหวัดสระบุรี

[๑๑] คามณิจันทชาดก ติกนิบาต ในนิบาตชาดกแปล เล่ม ๖ น. ๖๐

[๑๒] สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ โปรดประทานอธิบายว่า พระสิงหะไตรภพ หมายถึง เจ้าฟ้าอาภรณ์ พระอภัยมณี หมายถึง สมเด็จเจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์ และศรีสุวรรณ หมายถึง เจ้าฟ้าปิ๋ว

[๑๓] ข้อความตอนนี้ แสดงว่า พระภิกษุสุนทรภู่เคยคิดจะสึกเมื่ออยู่วัดเลียบ แต่แล้วไม่สึก คงบวชอยู่ต่อมา

[๑๔] ดูเรื่องเปรียบเทียบในเสือโคคำฉันท์ และคาวี

[๑๕] พระภิกษุสุนทรภู่ ย้ายจากวิหารวัดเลียบมาอยู่วัดเทพธิดา ระหว่าง พ.ศ. ๒๓๘๓-๒๓๘๕

[๑๖] ที่ว่ากันว่า สุนทรภู่โจทเจ้า อาจเป็นตอนนี้ เคยพึ่งพระบารมีเจ้าฟ้ากุณฑลทิพยวดีและพระโอรส มาก่อน เมื่ออยู่วิหารวัดเลียบ แล้วย้ายไปอยู่วัดเทพธิดา พึ่งพระบารมีกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ

[๑๗] ปีฉลู พ.ศ. ๒๓๘๔

[๑๘] คงหมายถึง พระพุทธรูปศิลา ซึ่งเป็นพระประธาน และพระพุทธรูปทรงเครื่องยืน ปางห้ามสมุทร (ประทานอภัย) ในพระอุโบสถ วัดเทพธิดา

[๑๙] หมายถึง กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ พระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ?

[๒๐] ปีขาล พ.ศ. ๒๓๘๕

[๒๑] โอดพัน พัดชา และช้าลูกหลวง เป็นศัพท์วิชาการ ในคีตศิลปะและดุริยางคศิลปของไทย ได้ขอให้นายมนตรี ตราโมท อธิบายไว้ดังนี้

โอดพัน - หมายถึงการบรรเลงหรือขับร้องเพลงโดยดำเนินทำสองเป็น ๒ อย่าง ตอนแรกหรือเที่ยวแรกใช้ทำนองเสียงยาวโหยหวน (โอด) ตอนหลังหรือเที่ยวหลังใช้ทำนองเสียงสั้นและถี่ (พัน) อีกนัยหนึ่ง เป็นการเปลี่ยนระดับเสียงให้ตอนแรกกับตอนหลังเป็นคนละระดับ (Key)

พัดชา - เป็นชื่อเพลงที่มีทำนองไพเราะเย็นๆ ในจำพวกขับกล่อมเพลงหนึ่งทางดนตรี รวมอยู่ในเพลงเรื่องทำขวัญ ในที่นี้หมายถึงการเห่กล่อมที่แยกออกไปเป็นทำนองเพลงพัดชา

ช้าลูกหลวง - เป็นทำนองเห่กล่อมอย่างหนึ่ง ซึ่งในโบราณใช้เห่กล่อมพระบรรทมพระเจ้าลูกเธอหรือเจ้านายบางพระองค์เวลาขึ้นพระอู่

[๒๒] คำกลอนตรงนี้ แสดงว่า นางเมขลา กับโฉมเทพธิดา เป็นคนละองค์ และอยู่ใกล้ๆ กัน ถ้าโฉมเทพธิดา หมายถึง กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ นางเมขลา จะหมายถึงใคร ดูต่อไป

[๒๓] ก่อนจะฝันก็เคยพบเคยเห็นหน้ากันมาแล้ว

[๒๔] พระภิกษุสุนทรภู่

[๒๕] ปีขาล พ.ศ. ๒๓๘๕

[๒๖] จะสั่งใครไปบอกก็กลัวจะทรงทราบถึงพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งอาจต้องพระราชอาญา เพราะเคยเข็ดขยาดมาแล้ว

[๒๗] หมายถึง กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ ?

[๒๘] พระภิกษุสุนทรภู่

[๒๙] ปีขาล พ.ศ. ๒๓๘๕

[๓๐] หมายถึงว่า พระภิกษุสุนทรภู่มาอยู่วัดเทพธิดาจนถึง ปีขาล พ.ศ. ๒๓๘๕ นี้ได้ ๓ พรรษา

[๓๑] หมายถึง พระปรางค์ ๔ ทิศของโบสถ์ในวัดเทพธิดา ยังเห็นได้ในปัจจุบัน

[๓๒] มีศาลาสองหน้า ตั้งคร่อมกำแพงล้อมวิหาร โบสถ์ และ การเปรียญ

[๓๓] สิงโตตั้งอยู่หน้าประตูเข้าโบสถ์ วิหาร และ การเปรียญ ประตูละ ๒ ตัว

[๓๔] กุฎีที่พระภิกษุสุนทรภู่อยู่จำพรรษา

[๓๕] ในหนังสือ Buddhist Art in India, Ceylon and Java ของท่าน J. PH. Vogel มีเชิงอรรถอธิบายไว้ในหน้า ๖๐ ว่า คำ ‘คันธกุฎี’ แต่เดิมเป็นชื่อกุฏิที่ประทับของพระพุทธเจ้า ในเชตวันมหาวิหาร ณ เมืองสาวัตถี ต่อมาใช้เป็นชื่อเรียกโบสถ์หรือวิหาร ที่ประดิษฐานพระปฏิมาของพระพุทธเจ้า แต่ในที่นี้คงหมายถึง กุฎีที่พระอาจารย์ใหญ่ฝ่ายวิปัสสนาอยู่ อาจหมายถึงพระวิหารน้อย ๒ หลัง ซึ่งตั้งอยู่บนมุมกำแพงล้อมวิหาร (ใหญ่) ด้านใต้ ก็ได้

[๓๖] เคยมีศาลาเก๋งคร่อมถนนทางเน ระหว่างแถวหมู่กุฎีกับโบสถ์ วิหาร และการเปรียญ ภายหลังชำรุดจึงรื้อไป ปัจจุบันไม่มี

[๓๗] แกลทอง หมายถึง หน้าต่างเขียนลายรดน้ำทอง ?

[๓๘] ต้นไม้เหล่านี้ ปัจจุบันไม่มีแล้ว

[๓๙] เล่ากันว่า เมื่อสุนทรภู่บวชอยู่ในวัดเทพธิดา รับอาสาแต่งเพลงยาวของผู้ชายให้ผู้หญิง และรับแต่งเพลงยาวให้ผู้หญิงตอบผู้ชาย

[๔๐] หมายถึง หลอกให้แต่งเพลงยาว หรือหลอกแอบอ้างรับสั่ง ?

[๔๑] คงหมายถึง เจ้าจอมมารดาบาง ซึ่งเป็นเจ้าจอมมารดา ของ กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ และพระองค์เจ้าลักขณานุคุณ

[๔๒] พระสิงหะไตรภพ และพระอภัยมณี ดูเชิงอรรถ ๒ หน้า ๑๙ ข้างต้น

[๔๓] ในต้นฉบับน่าจะขาดไปคำหนึ่ง อาจเป็น “สุดจะฝืนคลื่นฝ่าชะเลหลวง”

[๔๔] รูปร่างดังนี้ คงพรรณนาตามที่เห็นรูปตัวหนังชวา

[๔๕] ไม่เหมือนสมรเสมอหน้าภาษาสยาม ?

[๔๖] เบี้ยอีแก้ มีประดับซุ้มหน้าต่างโบสถ์ วิหาร และพระปรางค์ในวัดเทพธิดา

[๔๗] เมืองสุหรัด ในที่นี้คงจะหมายถึงเมืองสุราษฎร์ ปากแม่น้ำตาปี (Tapti) แถวฝั่งมลบาร์ตอนบน เหนือบอมเบย์

[๔๘] หมายถึง เบงคอล (Bengal)

[๔๙] เกาะลังกา ที่ตั้งประเทศลังกา

[๕๐] หมายถึงนิทานเรื่องท้าวกกขนาก

[๕๑] หมายถึง เมืองลพบุรี

[๕๒] ถึงเวลาที่แต่งนี้ พระภิกษุสุนทรภู่ มีอายุ ๕๖ ปี