คำอธิบายศัพท์
ก
| กรม | ลำดับ หมวดหมู่ คุ้มภัยทุกกรม หมายถึง คุ้มภัยทุกอย่าง |
| กรรณ | หู |
| กรรตรา | เสน่ห์ สะกด (ส. กรฺตร) |
| กรรตราสงค์ | กรรตรา (เสน่ห์) + สงค์ (ความเกี่ยวพัน) ความหมาย โดยรวมคือ ผูกมัดไว้ด้วยเสน่ห์ |
| กรรทรรณ | กรรท (ส. กรุท) สั่น คราง + อรณ (ส.) จากไป ไปเป็นของผู้อื่น เรียมโรทดกรรทรรณ ตัวพี่ ต้องร้องไห้ ครีาครวญเมื่อน้องจากไป |
| กรรทิตัง | ถูกกระทำให้หวั่นไหวคร่ำครวญ (ส. กรุท + ิต) |
| กระแน่ง | แน่ง นางงาม เติม กระ หน้าศัพท์ เป็น กระแน่ง ลักษณะเดียวกับ ทำ เป็น กระทำ |
| กระบี่ | ลิง แผลงมาจาก กปิ |
| กระเมริม | คระเมิม ดุร้าย น่ากลัว |
| กระหนกระหาย | กระวนกระวาย เดือดร้อน |
| กระเหม่น | เขม้น มอง เพ่งมอง |
| กลอยสวาดิ | หญิงอันเป็นที่รัก ร่วมรักใคร่ |
| กลั้ว | เคล้า ระคน |
| กลาภัย | กลา ส่วนหนึ่ง กลาภัย ส่วนแห่งความน่ากลัว ในที่นี้หมายถึง ตกอยู่ในห้วงแห่งภัย |
| กังขา | ความเคลือบแคลง ความสงสัย |
| กังขาน | กังขา + ต แปลง ต เป็น น ให้รับส่งสัมผัสตามบังคับคำประพันธ์ |
| กัจฉา | ปลายแขน |
| กัณฐ์ | คอ |
| กันแสง | ร้องไห้ |
| กัลปหุกา กัลปหูกา |
กัลป ประเสริฐ หู + ก ผู้บวงสรวง ผู้บูชา อรองค์ทรงศุภลักษณะ คิดคือกัลปหูกา หมายถึงนางสีดาเป็นผู้มีลักษณะอันประเสริฐ ควรเป็นผู้ที่ได้รับการบูชา |
|
กัลเหา |
กลมกล่อม อ่อนหวาน แผลงจาก กัลเอา |
| ก้าง | กั้น ขวาง |
| กาญจนลดา | ลดาทอง ไม้เถาทอง |
| กามัย | ความปรารถนา |
| กามาสาร |
กามา (ความรัก) + สาร (อันบุคคลพึงระลึกถึง) คุณาวรบิดุรามารดูรกามาสาร หมายถึง คุณของบิดา มารดาผู้ประเสริฐอันเป็นที่รักพึงระลึกถึง |
| กำจัด | พลัด แยก |
| กำดึง | ทำให้รู้ |
| กิตย | กิจ เรื่องราว ข้อความ |
| กินนร | คนครึ่งนก ถ้าเป็นเพศหญิงเรียกว่า กินรี |
| กี | กี่ เท่าไร กีเมื่อฤๅสมกัน เมื่อไรจะได้อยู่ร่วมกัน |
| กุมพล | ต้นฉบับตัวเขียนบางเล่มใช้ กุมภณฑ์ ยักษ์ตนหนึ่งในเรื่องรามเกียรติ์ |
| กุมกัณฑ์ | กุมภ + อัณฑ ผู้มีอัณฑะดังหม้อ หมายถึง ยักษ์ |
| กุมภีล์ | จระเข้ |
| เกลือก | เกรง แม้ว่า |
| เกศ | ผม บางครั้งหมายถึง ศีรษะ |
| เก้าแก้ว | แก้วเก้าประการ หรือเนาวรัตน์ ได้แก่ เพชร ทับทิม มรกต บุษราคัม โกเมน นิล มุกดา เพทาย ไพฑูรย์ |
| เกี้ยว | รัด เกี่ยว พัน เช่น กอดเกี้ยวคือกาญจนลดา |
| แก้ว | ประเสริฐ ดีเลิศ บางทีใช้ในความหมายแทนหญิงที่รัก |
| แก้วกับตน | หญิงที่รัก |
| โกญจ | นกกระเรียน |
| โกฏิ | จำนวนลิบล้าน |
| โกมุท | บัวชนิดหนึ่งดอกสีแดง |
| โกลา | เอิกเกริก วุ่นวาย ตัดศัพท์จาก โกลาหล |
| โกลาคีรี | ชื่อภูเขา |
| ไกรศรี | ยิ่งด้วยสิริ มีสิริยิ่ง หนุกาไกรศรี คางที่มีสิริยิ่ง |
| ไกรลาส | ชื่อเขาที่ประทับของพระศิวะ |
ข
| ขจร | ฟุ้งไป ข (ฟ้า) + จร (ไป) ว่า ไปในอากาศ |
| ขรรค ขรรค์ | พระขรรค์ อาวุธชนิดหนึ่งมีคมสองด้าน คล้ายรูปคมหอก ด้ามสั้น |
| ขาม | ครั่นคร้าม เกรงกลัว |
| ชินเขต | น่าจะเป็น ขิลเขต ขีล (หลัก) + เขต (แคว้น แดน) |
| ขินี | น่าจะตัดศัพท์จาก ยักขินี นางยักษ์ |
| เขจร | ไปในอากาศ ใช้ในความหมายว่า ไป |
| เขโฬ | เขฬะ นํ้าลาย |
| ไข | เปิด เปิดออก แสดง |
ค
| คณ คณา | คณะ หมู่ เหล่า |
| คตุธัง | น่าจะเป็น คตุฏัง คต (ไปแล้ว) + อุฏํ (อาศรม) คตุฏัง ไปแล้วจากอาศรม |
| คทา | ตะบอง |
| คนธรรพ คนธรรพ์ | ชาวสวรรค์พวกหนึ่ง มีความชำนาญในการดนตรีและขับร้อง |
| ครครึกครครืน | ครึกครื้น เอิกเริก เสียงดังอึกทึก |
| คระหนคระหาย | กระหนกระหาย เดือดร้อนกระวนกระวายด้วยความปรารถนา |
| คลายคลาย | เคลื่อนไป คล้อยไป |
| คนธ คันธ | กลิ่นหอม |
| คัล | เฝ้าอย่างเข้าเฝ้าเจ้านาย |
| ค่า | คะเน ประมาณ เช่น ฤๅค่าใครเห็น |
| คาม | บ้าน หมู่ ในที่นี้หมายถึง หมู่ หรือ ประชุม เช่น เคยชมสัตวอนุจรตาม คู่เคียงสังโยคคาม |
| คำรบ | ครั้ง ครบ ถ้วน |
| คิวา คีวา | คอ |
| คุโณ | คุณ ยิ่ง ธรรมอันชนสั่งสม |
| เคือง | ฝืดเคือง ลำบาก ไม่สะดวก |
| แค้น | คับใจ เจ็บใจ ติด ขัด |
| แค้นคา | ขัดข้อง ติดค้างอยู่ |
| ไคล | ไป |
จ
| จร | ไป เที่ยวไป |
| จรด | ถึง จ่อให้ถึง |
| จรล | จรัล ไป เดินไป |
| จรัง | จร ไป |
| จรี | มีด หอก ดาบ ในที่นี้น่าจะมาจาก จร ลงวิภัติเป็น จรี หมายถึง ไป มีอาการไป |
| จล | หวั่นไหว |
| จักรปาณี | ผู้ถือจักร หมายถึง พระนารายณ์ |
| จักรวาฬ จักรวาฬา | จักรวาล |
| จักษุ จักษู | ตา |
| จักษุธาร | น้ำตา |
| จัตดูรเทพย | จัตตุรเทพ จตุรเทพ หมายถึง ท้าวจตุโลกบาล เทวดาผู้รักษาทิศทั้ง ๔ |
| จันทิมา | พระจันทร์ ดวงจันทร์ |
| จาบัลย์ จำบัลย์ จำบาล | สะอึกสะอื้น ครํ่าครวญทุรนทุราย |
| จินดา | จินต จินตา ความคิด |
| จินต์จล | คิดหวั่น หวาดหวั่น |
| จินเต | ในความคิด |
| จุติ | เคลื่อน ตายเพื่อไปเกิด ใช้กับเทวดา |
| จุมพิต | จูบด้วยปาก จุมพิตถนังค จูบด้วยปากที่ถัน |
| เจียร | เนิ่นนาน แผลงศัพท์จาก จิร เป็น เจียร จำเนียร |
| แจจัน | เบียดเสียดยัดเยียดกัน อึกทึก อื้ออึง |
| โจษจล | โจษจน โจษจัน พูดกันเซ็งแซ่ ส่งเสียงอื้ออึง |
ฉ
| ฉกามา | ฉกามาพจรภพ สวรรค์ทั้ง ๖ ชั้น ประกอบด้วย จาตุมหาราชิกา ดาวดึงส์ ยามา ดุสิต นิมมานรดี ปรนิมมิตวสวัดดี |
| ฉวย | คว้าไปโดยเร็ว |
| ฉาน | แสงกล้า แสงที่กระจายออกไป |
| ฉายา | เงา ร่มไม้ |
| เฉลย | พูดตอบ |
ช
| ชงฆ ชงฆา | แข้ง หน้าแข้ง |
| ชนดา | ชนฺตฺฤ ลงวิภัติเป็น ชนฺตา ผู้ทำให้เกิด ผู้ให้กำเนิด หมายถึง บิดามารดา |
| ชมพู | ชมพูทวีป ทวีปหนึ่งตั้งอยู่ทางทิศใต้ของเขาพระสุเมรุ |
| ชรล ชรลา | ชล ชลา น้ำ |
| ชรอ่ำ | ชอ่ำ ฉ่ำ มืดครึ้ม |
| ชรอื้อ | ชอื้อ อื้อ มืดมัว ครึ้ม อับแสง |
| ชลนัยน์ | นํ้าตา |
| ชลสีทันดร | นํ้าในทะเลสีทันดร |
| ชออร | ชะอ้อน ฉะอ้อน ออดอ้อน สำออย |
| ชัชวัด | ชุต ชุติ ซ้อนพยัญชนะต้น ช แปลงสระอุเป็น ว และแผลง ต เป็น ด รูปสำเร็จเป็น ชัชวัด ความรุ่งเรือง สว่างไสว |
| ชัชวาล | สว่าง รุ่งเรือง |
| ชาตบุษป | ชาตบุษย์ บัวชนิดหนึ่ง |
| ชานิ ชานี | ภรรยา มเหสี |
| ชาเย ชาเยศ | ภรรยา |
| ชีวาตม ชีวาตม์ | ชีว + อาตม ชีวิตของตน |
| ชูษณ | ชุษณะ ขาว สว่างรุ่งเรือง รัตนชูษณ แก้วอันสว่างรุ่งเรือง |
| โชงการ | ตัดศัพท์จาก ราโชงการ คำดำรัสของพระเจ้าแผ่นดิน |
| โชติ | ความสว่าง ความรุ่งเรือง |
| โชรก | โชก เปียกชุ่ม |
ซ
| ซรน | ซน ซอกแซก ไม่อยู่นิ่ง |
| ซรอน | ซอน ซุก แฝงเร้น |
| ซรับ | ซับ ซ้อนกัน สับสน |
| ซาบ | เอิบอาบเข้าไป |
ฐ
| ฐาน ฐานา | หลักแหล่ง ที่ตั้ง |
ด
| ดังฤๅ | เหตุใด เหตุไฉน |
| ดัศ |
ดัส ปลุกให้ตื่น (ข. ฎาส่) ฤดีดัศ ตื่นใจ ปลุกให้ตื่นใจ |
| ดาย |
๑. ง่าย ฉวยพาได้ดาย คว้าไปได้อย่างเร็ว โดยง่าย ๒. โดดเดี่ยว ลำพัง |
| ด้าว | แว่นแคว้น แผ่นดิน |
| ดำกล | งาม แผลงจาก ถกล |
| ดำเกิง | รุ่งเรือง สูงศักดิ์ แผลงจาก เถกิง |
| ดุจกร | ดุจก่อน เหมือนก่อน เช่น จักร่ำกี่วารเห็น อนงคนุชดุจกร |
| ดุษฎี | ความยินดี ความชื่นชม |
| ดุษณี | นิ่ง ความนิ่ง |
| ดูร | เร็ว ด่วน (ส. ตุร) อาดูรดูรหา ด่วนหาด้วยความเป็นทุกข์ ทั้งกายและใจ |
| เดียรฉา | ตัดศัพท์จาก เดียรัจฉาน |
| เดื่อง | กระเดื่อง แหนง หมางใจ |
| เดือด | พลุ่งพล่าน เดือดแด จิตใจพลุ่งพล่าน |
ต
| ตรเบง | ตระเบ็ง เปล่งเสียงออกไปอย่างดัง |
| ตรลบ | ตลบ ฟุ้งไป |
| ตระกอง | กอด |
| ตระบัด | ทันทีทันใด |
| ตระหลิ้ว | น่าจะแผลงมาจาก ติ้ว ซึ่งมีความหมายว่า เฟ็ด แฟบลงไป ฟุบลงไป |
| ตรับ | ฟัง |
| ตรีพิภพ | ตรีภพ โลกทั้งสาม |
| ตฤณ | หญ้า |
| ต่อยุทธ | ต่อสู้ |
| ตะทึกตะถึก | น่าจะหมายถึง ใจเต้น อาการใจเต้นอย่างแรง |
| ตา | คราว ตาทุกขาภาร คราวที่มีทุกข์หนัก |
| ตาว | เดี๋ยวนี้ ทันใดนั้น (ป. ตาว) |
| ติง | ไหว เคลื่อนไหว |
| ติมิรังค | มืด เมฆังติมิรังค เมฆมืด |
| เต้า | ไป |
| ไต่ | เดินไป ไปด้วยความลำบาก |
ถ
| ถนงค ถนังค ถันนังค์ | ถน + องค นม เต้านม |
| ถับ | รวดเร็ว ทันใด |
| ถามัศ | กำลัง เรี่ยวแรง ถาม (ส.) + ศ (เข้าลิลิต) |
| เถิง | ถึง |
| เถื่อน | ป่า |
| แถก | กางออก แถกถา กาง (ปีก) ออกโบยบิน |
ท
| ทบ | เพิ่มเข้ามา ทั่วโลกทบทาง เพิ่มเข้ามาทุกทิศทุกทางทั่วภพ |
| ทรหวน | พัดหอบเอาไป |
| ทราย | กวาง เนื้อทราย เช่น ป่างเมื่อตรัสใช้ ให้เรียมตามทราย |
| ทฤฆายุศม | ทีฆายุ มีอายุยืนยาว |
| ทฤษา ทฤษฎี | เห็น มองเห็น |
| ทวน | กลับ ย้อนกลับ ทวนเทา ย้อนกลับไปกลับมา |
| ทวย | ทวิ แปลง ิ เป็น ย ทั้งสอง สองชงฆ์ทวยบาทา แข้งและเท้าทั้งสอง |
| ทศทิศเทวา | เทวดาในทิศทั้งสิบ |
| ทศศิโรตม์ ทศศีรา | ผู้มีสิบเศียร หมายถึง ทศกัณฐ์ |
| ทักขิณา | ทักขิณ ทักษิณ เบื้องขวา |
| ทัง | ทั้ง ทังสอง ทั้งสอง |
| ทังวน | ทำวน ห่วงใย วุ่นวายใจ |
| ทัดทาย | ทัดทาน พูดทักท้วง ห้ามปราม |
| ทันต | ฟัน |
| ท่าว | ล้ม ยอบลง ทรุดลง |
| ทิวากร | ดวงอาทิตย์ |
| ทิวารตี | กลางวันและกลางคืน |
| เทวยาคาศน์ | น่าจะมาจาก เทวยา (เทวี, นางกษัตริย์, นางฟ้า) + ขาทิ (เครื่องประดับจำพวกแหวนหรือกำไล) เทวยาขาทิ์ หมายถึง แหวนหรือกำไลมือของนางฟ้า |
| เทวารุกโข | รุกขเทวดา |
| เทา | ไป |
| โทรมนัส | โทมนัส ความเสียใจ เป็นทุกข์ใจ |
ธ
| ธราดล | พื้นแผ่นดิน |
| ธานา | รุ่งเรือง (ส. ธานา) หญิงธานา หญิงผู้รุ่งเรือง |
| ธำมรงค์ | แหวน |
น
| นฤบดี | นรบดี ผู้เป็นใหญ่ในหมู่มนุษย์ พระราชา |
| นวย | เยื้องกราย |
| นักขัต |
นข นขา เล็บ ทศานักขัต เล็บทั้งสิบ |
| นันต์ | มากมาย ไม่มีที่สิ้นสุด ตัดศัพท์จาก อนันต์ |
| นาคา นาคี | นาค อมนุษย์จำพวกหนึ่ง มีถิ่นอาศัยในนาคพิภพ |
| นาภิ นาภี | สะดือ ท้อง |
| นารท | นารทมุนี ฤๅษีตนหนึ่ง ตามเนื้อความในราชาพิลาปคำฉันท์ ว่าเป็นผู้มอบแหวนของพระอิศวรให้แก่นางสีดา |
| นิ | นี้ |
| นิทร นิทรา นิเทร นิไทร | นอน การนอน |
| นิมลา | นิ + มล ปราศจากมลทิน ไม่มีราคี |
| นิรา | ปราศจาก |
| นิฤมล | นิรมล ปราศจากมลทิน |
| นิฤมาณ | นิรมาณ การสร้าง การทำ |
| นิฤยา | นิรยา นรก |
| นิลดา | นิลตา มีความเป็นนิล ในที่นี้ใช้ในความหมายว่า ดำดั่งนิล |
| นิลุบล | บัวขาบ |
| นุ | นั้น |
| นุจร | ไปตาม ตัดศัพท์จาก อนุจร |
| นุชมาลย์ | อนุช (น้อง) + มาลย์ (ดอกไม้) ในที่นี้หมายถึง นางอันเป็นที่รัก |
| เน่ง | นิ่ง ไม่ไหวติง |
| เนา | อยู่ |
| เนียม |
คู่ จำนวนสอง (ข. นึม) เนียมแนบนิทรา เราทั้งสองแนบนอน |
| เนืองนันต์ | จำนวนมาก มากมาย |
| แนบ | แอบ เบียดชิดสนิท |
บ
| บง | มอง แลดู |
| บงกช | เกิดแต่โคลน (ส. ปงฺก + ช) หมายถึง บัว |
| บรมจักรรัตน์ | ผู้มีจักรแก้วอันยิ่งใหญ่ คือ พระจักรพรรดิ์ ในที่นี้หมายถึง พระราม |
| บรรทม | นอน |
| บรรทับ | ประทับ แนบ กดแนบลง เช่น อุระบรรทับอุรา |
| บรรพต | ภูเขา |
| บเริ่ม | น่าจะมาจาก บริรม ปริรม ชอบใจ ยินดี บเริ่มเราชายเลิศคน ยินดีว่าเราเป็นยอดชาย |
| บฤษฐี | ปฤษฐี หลัง เบื้องหลัง |
| บั้น | ส่วน ตอน |
| บันทำ | ทำ |
| บัพภาร | เงื้อม ชะง้ำ (ป ปพฺภาร) |
| บาบี | คนมีบาป คนมีความชั่ว |
| บำรัด | แต่ง แผลงจาก ปรัด เช่น บำรัดพยัชนีรมเยอ |
| บิญจางค์ | เบญจางค์ องค์ห้า บิญจางค์คณาคีต หมายถึง เบญจดุริยางค์ คือ เครื่องดนตรีห้าอย่าง |
| บิดุรา | บิตุรา บิดา พ่อ |
| บีฑา | เบียดเบียน รบกวน |
| บุจฉา | ปุจฉา ถาม |
| บุรพ บูรพ | เบื้องหน้า ก่อน |
| บุษปผา |
ดอกไม้ สร้างคำโดยการรวมศัพท์ ปุษฺป (ส.) และ ปุปฺผ (ป.) |
| บูรณ์ | เต็ม บริบูรณ์ |
| บูราปัจฉา | บุร + ปัจฉ เบื้องหน้าและเบื้องหลัง |
| เบกษา | ความเพ่ง (ป. เปกฺขา, ส. เปฺรกฺษา) |
| เบญจชลธาร | แม่นํ้าสำคัญห้าสาย คือ คงคา ยมุนา อจิรวดี สรภู และ มหิมหานที |
| เบือน | หันไป เบือนบ่าย หันหน้ามุ่งไป |
ป
| ประชาบดี | เทพเจ้าผู้เป็นใหญ่ในหมู่สรรพสัตว์ |
| ประทุมา | ประทุม ปทุม บัวหลวง |
| ประปาม | ประ กระทบ ต่อสู้ ปาม พรวดพราด |
| ประพาฬ | รัตนชาติชนิดหนึ่งสีแดงอ่อน เกิดจากหินปะการังใต้ทะเล |
| ประภาคย | มีส่วนอันงาม โฉมประภาคยพิมล มีรูปโฉมอันงาม ปราศจากมลทิน |
| ประลัยา | ประลัย ความฉิบหายย่อยยับ |
| ประสาท | ยินดีให้ โปรดให้ |
| ประสาธน์ | เครื่องประดับ |
| ประสุม | ประสม รวม ระคนกัน |
| ปรัตนี | ภรรยา หญิงแม่เรือน (ป. ปตฺนี, ส. ปฺรตฺนี) |
| ปรัศว์ | ข้าง ส่วนข้าง |
| ปราณ | ลมหายใจ สัตว์มีลมหายใจ มีชีวิต |
| ปรารมภ์ | ครุ่นคิด รำพึง |
| ปริลังค | ปริ + สังค โอบกอดไว้โดยรอบ |
| ปลง | เอาลง ทำให้ขาด |
| ปลาบ | ความรู้สึกเสียววาบ |
| ปักษิ ปักษี | นก |
| ปัจฉา | เบื้องหลัง |
| ปัทม ปัทม์ | บัวหลวงสีแดง ปัทมเพริศพรายพรรณ ปัทม ในที่นี้หมายถึง ฐานปัทม์ คือ ฐานบัวหน้ากระดานบัวคว่ำบัวหงายในสถาปัตยกรรมไทย |
| ปาง ป่าง | ครั้ง เมื่อ |
| ปางมรณ์ | เกือบตาย อาการปางตาย |
| ปาณ | ลมหายใจ สรัปปาณ ลมหายใจของงู หมายถึง พิษที่ออกมากับลมหายใจของงู |
| ปานี้ | ปานนี้ ป่านฉะนี้ |
| ปาวกาวจรี | ปาวก (ไฟ) + อว (ลง) + จรี (ไป) มีไฟตกลง ในที่นี้หมายถึง ฟ้าแลบหรือฟ้าผ่า |
| ป่าเวศ | ป่า เวศ น่าจะตัดศัพท์จาก พนาเวศ |
| ปิฐิ ปิฐี | หลัง เบื้องหลัง |
| ปิย ปิยา | ที่รัก |
| แปร | เปลี่ยน กลับกลาย |
ผ
| ผัง | เข้มแข็ง รวดเร็ว ผังแผลง ยิงธนู แผลงศรอย่างเข้มแข็ง |
| ผาด | ปราด ไปโดยเร็ว |
| ผยอง | เผ่นโผน |
| ผ้าย | เคลื่อนไปจากที่ |
| ผิ ผิว | แม้ แม้ว่า |
| ผิน | หันหน้า หันหลัง |
| ผุด | โผล่ขึ้น |
| เผือ | ข้า ฉัน สรรพนามบุรุษที่ ๑ |
| เผือน |
ป่า |
| แผด | ฉายแสงแรงกล้า |
พ
| พนสณฑ | ราวป่า แนวป่า |
| พนวา | ป่า |
| พนาศ | พนา + ศ (เข้าลิลิต) ป่า |
| พยัชนี | พัชนี พัด |
| พยาบาล | เอื้อเฟื้อ ดูแล |
| พรง | พง ป่า ดง |
| พรรค | หมู่ เหล่า |
| พรรณาภาส | พรรณ + อาภาส มีผิวพรรณสว่างรุ่งเรือง |
| พรายพรัศ | เลื่อมพราย แวววาว |
| พลา | พล กำลัง |
| พลาศร | กำลังของศร |
| พลาศรับท | กำลังเสียง |
| พะงา | งาม นางงาม |
| พักตรมณฑล | ดวงหน้า วงหน้า |
| พาช่อง | ท่วงที ปกติวิสัย |
| พาธา | ความทุกข์ ความเบียดเบียน |
| พาน | พบ ผ่าน |
| พาย | ลม เช่น พายพัดเปลื้อง เกสรขจาย |
| พาล พาลัง พาลา |
๑. อ่อน เยาว์วัย ๒. เลว ชั่วร้าย |
| พาลุ | ทราย ตัดศัพท์จาก พาลุกา |
| พาสนาภาด | วาสนาของพี่ พาสนา + ภาต พี่ (ส. ภาตา) |
| พาหุ | ต้นแขน |
| พิตเพียล | เมียงมอง (ข. พิตพิล) วรรณคดีไทยสมัยอยุธยาหลายเล่มใช้ พิศเพียร |
| พิพิธ | ต่าง ๆ |
| พิมพงค์ | รูป แบบ พิมพ + องค |
| พิโรท พิโรทด | วิโรทน ร้องไห้ น้ำตา |
| พิไร | ร่ำรำพันด้วยความโศก |
| พิลาป | ร้องไห้ คร่ำครวญ |
| พิศม | พิษ สิ่งอันเป็นโทษ เป็นอันตราย |
| เพลา | (เพฺลา) ตัก ขา |
| ไพ | ในความว่า มุกดาวรรัต นาภาภาคยไพ น่าจะตัดศัพท์จาก ไพรู งาม รุ่งเรือง |
| ไพชยนต์ | ชื่อวิมานของพระอินทร์ บางที่หมายรวมถึง ปราสาทราชวัง |
| ไพรสาณฑ์ | ราวป่า แนวป่า |
| ไพรู | งาม รุ่งเรือง |
ฟ
| ฟ้าฟื้น | ในที่นี้หมายถึง ฟ้าคำราม ฟ้าคะนอง |
| ฟาย | ฟูมฟาย ร้องไห้คร่ำครวญ |
| ไฟกัลป์ | ไฟล้างโลกเมื่อสิ้นกัลป์ |
ภ
| ภมู | คิ้ว |
| ภักพา | ลอบพาไป |
| ภักษ ภักษา | เหยื่อ อาหาร |
| ภัควดี | ภควดี คำเรียกสตรีที่ควรเคารพ |
| ภาคย ภาคา | ภาค ส่วน โสภาคย ส่วนอันงาม |
| ภาร |
หนัก ธุระหนัก งานหนัก ภารนุภักดิ์ ภาระหนักด้วยความภักดี |
| ภิกรรตร | มีเสน่ห์ยิ่ง ตัดศัพท์จาก อภิกรรตร (ส. อภิ + กรฺตรฺ) |
| ภิต | ภีต กลัว น่าเกรงกลัว |
| ภิโรมย์ | รื่นเริงยินดีอย่างยิ่ง แผลงจากศัพท์ ภิรมย์ อภิรมย์ |
| ภุมรี | ภมร แมลงภู่ แมลงผึ้ง |
|
ภูชก |
สัตว์ผู้มีขนด คือ งู |
| ภูมมณี | ภูมิมณี น่าจะหมายถึง มีลักษณะดงมณี |
| ภูมิดล | พื้นแผ่นดิน |
| เภน | แตกแล้ว ทำลายแล้ว จาก ภิน แปลงสระอิ เป็นสระเอ เช่น ทุกหมู่ในเภนธราดล |
| เภา | น้อง น้องหญิง (ข. เภา) |
| โภไคศวรรย | สมบัติของความเป็นพระเจ้าแผ่นดิน |
ม
| มณินทร มณินทร์ | แก้วอันยิ่งใหญ่ ตามเรื่องหมายถึง แหวนของนางสีดา |
| มนท | โง่เขลา |
| มนา | มน ใจ |
| มยุร มยุรา | นกยูง |
| มรรควิถี | หนทาง ทางเดิน |
| มฤค มฤคา มฤคัง | กวาง สัตว์จำพวกกวาง |
| มฤจฉา | มิจฉา ผิด ไม่สุจริต |
| มฤธุ มฤธูร | มธุ มธุร นํ้าหวาน น้ำผึ้ง มฤธูรส รสหวาน |
| มลัก | เห็น มลักเห็น เป็นการซ้อนศัพท์เพื่อเน้นความหมาย |
| มล้าง | ล้าง ผลาญ ฆ่า |
| มหิทธิ มหิทธิ์ | มีฤทธิ์มาก |
| มหิบาล | ผู้ครองแผ่นดิน พระราชา |
| มองลัก | มุ่งที่จะลักพาไป |
| มังกร | สัตว์ชนิดหนึ่งในนิยาย |
| มัจฉ มัจฉา | ปลา |
| มางษ มางส | เนื้อ |
| มาณวิกา | หญิงรุ่น หญิงวัยรุ่น |
| มาร | ยักษ์ |
| มารดูร | มาตุร แม่ |
| มาศ | ทอง |
| มุกดา | แก้วชนิดหนึ่งสีหมอกอ่อนๆ คล้ายสีไข่มุก |
|
มุข |
หน้า ปาก |
| มุจจา | ดำลงไป มุดลงไป |
| เมฆัง | เมฆ |
| เมตต เมตต์ | ความรัก ความเอ็นดู |
| เมรุมาศ | เขาพระสุเมรุอันเป็นหลักของจักรวาล |
| เมื่อฤๅ | เมื่อไร |
| โมโร | โมร นกยูง |
| โมห | ความลุ่มหลง ความโง่เขลา |
ย
| ยง |
๑. กล้าหาญ ๒. งาม มักใช้ต่อท้ายศัพท์บางศัพท์แล้วมีความหมายโดยรวมว่า ผู้หญิง เช่น ยุพยง โฉมยง |
| ยล | มองดู |
| ยวน | ยั่ว ชวนให้ยินดี เช่น วาตารำเพยพัดยวน พระทัยรัญจวน |
| ยายี | เบียดเบียน รบกวน |
| ยุทธ ยุทธิ | การรบ การต่อสู้ |
| ยุว ยุพ ยุไพ | หนุ่ม สาว ยุพลักษณ์ หมายถึง พระลักษณ์อนุชาของพระราม |
| ยุรยาตร ยูรยาตร | เดินไป เดินอย่างสง่างาม ตัดศัพท์จาก มยุรยาตร ไปอย่างนกยูง |
| เยีย | ทำ |
| โยชนา | โยชน์ ระยะทาง ๔๐๐ เส้น |
| ไยไพ | เยาะเย้ย พูดให้ได้อาย |
ร
| รตี | ราตรี เวลากลางคืน (ส. ราตฺริ, ป. รตฺติ) |
| รมเยอ | รมย ยินดี บันเทิงใจ |
| รวย | รื่น ๆ ชื่นใจ |
| รโส | รส ต้นฉบับตัวเขียนบางเล่มเป็น รศโส |
| ระ | พาน ถูก กระทบ |
| ระทด | เศร้าสลด |
| ระลุง | เป็นห่วง เป็นทุกข์ถึง |
| ระหวย | รินรื่น ชื่น แผลงจากศัพท์ รวย เช่น ระหวยกลิ่นบุษปผาชาติ |
| รัตกำพล | ผ้าส่านสีแดง |
| รัตติยา | เวลากลางคืน |
| รัตนธำมรงค์ | แหวนอันประเสริฐ แหวนแก้ว |
| รัตนาภา | มีแสงรัศมีเรืองรองประเสริฐยิ่ง รัตน + อาภา |
| รัตนุตมางค์ | ดวงแก้วอันสูงสุด รัตน + อุตม + องค์ |
| รัน | ตี |
| รากษส | ยักษ์ร้าย |
| ราค | ความอยาก ความกำหนัด |
| ราคารมย์ | บันเทิงใจในความกำหนัด |
| ราชไกรสร | ราชสีห์ชนิดมีแผงขนที่คอ |
| ราชปักษา | ราชาแห่งนก หมายถึง ครุฑ |
| ราชี | ในที่นี้หมายถึง ความเป็นพระราชา แปลงศัพท์จาก ราชิน เช่น ธิดาราชี คือธิดาของกษัตริย์ทั้งหลาย |
| ราพณ์ | ยักษ์ หมายถึง ราวณ หรือ ทศกัณฐ์ |
| ราโม | ราม พระราม |
| ราศ | จากไป ระเหระหน น่าจะตัดศัพท์จาก นิราศ |
| ราศี | กอง ความสง่างาม ลักษณะอันดีของคน |
| รำเพย | พัดมาแผ่ว ๆ |
| รำเม | รมเม รม รื่นรมย์ ความยินดี |
| รุกขฉายา | ร่มเงาไม้ |
| รุกเข รุกโข | ต้นไม้ |
| รุจี รูจี | ความงาม รุ่งเรือง |
| รุนัง | ร้องไห้ รุทฺ (ส.) แปลง ท เป็น ม ศรับทรุนัง เสียงคร่ำครวญร้องไห้ |
| เรียม | พี่ ตัวพี่ |
| โรทด | ร้องไห้ นํ้าตา (ส. โรทต โรทน) |
ฤ
| ฤดี | ใจ |
| ฤทธิพล | กำลังฤทธิ์ |
| ฤๅสิทธิ์ | ในที่นี้หมายถึง ฤๅษี + นักสิทธิ์ |
ล
| ลัว | น่าจะหมายถึง ลั่ว ซึ่งยังมีใช้ในภาษาถิ่นอีสาน แปลว่า พูดปด พูดหลอกลวง |
| ลาญ | แหลก ทำลาย |
| ลำเค็ญ | ลำบาก ยากแค้น |
| ลำเคือง | เคืองแค้น |
| ลำยอง | สวย งาม |
| ลิงแล | มองดู ลิง ในความหมายนี้ ภาษาถิ่นอีสานใช้ หลิง เช่น หลิงดู |
| ลี | ไป น่าจะตัดจากศัพท์ ลีลา |
| ลุ | ถึง ล่วง |
| เลอ | บน เหนือ |
| โลกย | ของโลก |
| โลกยชมพู | ของโลกแห่งชาวชมพูทวีป |
| โลกาไตร | โลกทั้ง ๓ คือ สวรรค์ มนุษย์ และบาดาล |
| โลมา | โลม ขน |
ว
| วจเน | วจนะ คำพูด |
| วรภาคย | มีส่วนอันงามเลิศ หมายถึง หญิงที่รัก |
| วรมาลย์ | ดอกไม้อันเลิศ หมายถึง หญิงที่รัก |
| วรรณา | วรรณ ผิว สี |
| วัชรี | ผู้มีสายฟ้าเป็นอาวุธ คือ พระอินทร์ |
| วันา | วนา ป่า |
| วาง | ปล่อย ละ เรียมโศกฤๅวาง ตัวพี่โศกอยู่ไม่สิ้น |
| วางวู่ | กระทำอย่างลุกลี้ลุกลน |
| วาตา | ลม |
| วาม | ข้างซ้าย เบื้องซ้าย วามปรัศว์ทักขิณา เบื้องซ้าย และเบื้องขวา |
| วาย |
๑. หมดสิ้น เช่น วายโศก ๒. ตี เช่น เอาพระกรวาย พระวรนาภี |
| วายุบุตร | บุตรของพระวายุ (พระพาย) คือ หนุมาน |
| วาร | วัน |
| วิจล | หวั่นไหว วุ่นวายใจ |
| วิชัย | ในที่นี้หมายถึง วิชัยราชรถ |
| วิเชียร | เพชร สายฟ้า |
| วิฑูรย์ | ไพฑูรย์ รัตนชาติชนิดหนึ่งสีเขียว หรือสีผิวไม้ไผ่ |
| วิทยากินนรา | วิทยาธรและกินนร |
| วิธวรรณ | สีต่างๆ ตัดจากศัพท์ วิวิธวรรณ |
| วิภาค | การแบ่ง การจำแนก |
| วิมานา | วิมาน ที่อยู่ของเทวดา |
| วิเวก | ความสงัด ความเปลี่ยวเปล่าวังเวงใจ |
| วิสดาร | พิสดาร กว้างขวาง |
| วิสัญญี | สลบ สิ้นสติ หมดความรู้สึก |
| วิหค | ผู้ไปในอากาศ คือ นก |
| แวะวาง | หยุดระหว่างทางที่จะไป |
ศ
| ศรมาศ | ลูกธนูทองคำ |
| ศรับท ศรับท์ | ศัพท์ เสียง ถ้อยคำ |
| ศรีรามา | พระราม |
| ศรีวรลักษณ | พระลักษณ์ อนุชาของพระราม |
| ศฤงคาร | บริวารหญิงผู้บำเรอความรัก |
| ศศิ | กระต่าย ในที่นี้ตัดศัพท์จาก ศศิธร ผู้ทรงไว้ซึ่งกระต่าย หมายถึง พระจันทร์ |
| ศัลย | ของปลายแหลมมีคม ในที่นี้หมายถึง ความโศก โศกศัลย์ ทุกข์ราวกับใจต้องอาวุธแหลม |
| ศิขร | ภูเขา |
| ศิรา ศีรา | ศิร ศีรษะ หัว |
| ศิโรตม์ | ส่วนสูงสุดของคืรษะ ศิร + อุตม ทศศิโรตม์ ผู้มีสิบเศียร หมายถึง ทศกัณฐ์ |
| ศีรษา | ศีรษะ |
| ศุภศานติ์ | ความดีงาม ความสงบสุข |
ส
| สกุณ | นก |
| สงค์ | ความเกี่ยวข้องผูกพัน |
| สติยา | สติ ความระลึกได้ ความรู้สึกตัว |
| สบ | พบปะ |
| สบสรรพ์ | ทุกสิ่งทุกอย่าง |
| สม | ร่วมด้วยกัน ร่วมกัน |
| สมปฤดี สมปฤๅดี | ความได้สติ ความรู้สึกตัว |
| สรพิศม | อสรพิษ อาสิรพิษ สัตว์มีพิษที่เขี้ยว |
| สรรพาดม | ร่างกายของตน สรรพ + อาตม |
| สรศรับท์ | เสียง ซ้อนศัพท์ระหว่าง สร + ศัพท์ |
| สรัป | งู งูพิษ |
| สราโรทต์ | เสียงคร่ำครวญร้องไห้ สร + โรทต |
| สฤงคีต | สังคีต การขับร้องบรรเลงดนตรี |
| สวาดิ | รักใคร่ ยินดี |
| สองรา | สองคน ทั้งสอง |
| สังโยค | อยู่ร่วมกัน |
| สัชนี | ในที่นี้น่าจะเกิดจากการตัดศัพท์ วิสัชนี วิสัชนา ถาม |
| สัตตา | สัตว์ (ป. สตฺต) เช่น เรียมบอกซึ่งพรรคสัตตา |
| สัตภัณฑ์สิงขร | เขาสัตบริกัณฑ์ที่ล้อมรอบเขาพระสุเมรุ มี ๗ ชั้นคือ ยุคนธร อิสินธร กรวิก สุทัศน์ เนมินธร วินตก และอัสกัณ |
| สันดา | น่าจะตัดศัพท์มาจาก สันดาป สันตาป ความแผดเผา เร่าร้อน |
| สาขี | มีสาขา กิ่งก้าน |
| สายสวาดิ | หญิงอันเป็นที่รัก |
| สายัณห์ สายาณห | เวลาใกล้ค่ำ โพล้เพล้ |
| สิงฆา | นํ้ามูก (ส. สิงฺฆาณิกา) |
| สิเนรุ | เขาพระสุเมรุ |
| สิมพลี | ต้นงิ้ว เป็นที่ตั้งวิมานของพระยาครุฑ |
| สีทันดร | ทะเล ๗ ชั้นที่ล้อมรอบเขาสัตบริภัณฑ์ เรียก สัตสีทันดร |
| สุทธิ | ความปราศจากมลทิน ความหมดจด |
| สุนงค์ | นางผู้ประเสริฐ ตัดจากศัพท์ สุ + อนงค์ |
| สุบรรณ | ผู้มีขนงาม หมายถึง ครุฑ |
| สุยาม | ชื่อเทวดาสุยามเทวบุตร หรือ ยามเทวบุตร อยู่ในสวรรค์ชั้นยามา |
| สุรามาศ | ในที่นี๋หมายถึง ยักษ์ (มารีศ) ซึ่งแปลงเป็นกวางทองไปล่อพระราม |
| สุรินทร | ผู้เป็นใหญ่ในหมู่เทวดา |
| สุริยพล | กำลังของดวงอาทิตย์ แสงอาทิตย์ |
| เสนหา | ความรัก |
| เสวยกรรม | รับผลของกรรม |
| เสาวนีย์ | คำพูดของนางกษัตริย์ |
| โสภณ | งาม |
| โสภาคย | ความงาม ความเจริญ |
| โสม โสรม | พระจันทร์ |
| โสฬส | จำนวน ๑๖ หมายถึง รูปภูมิพรหมทั้ง ๑๖ ชั้น |
| ไสยา | นอน การนอน |
ห
| หน่วง | ทำให้ช้า |
| หนุกา | คาง หนุกาไกรศรี คางที่งามมีสิริยิ่ง |
| หวน | เวียนกลับมาอีก |
| หันหวน | หันกลับมา ในความว่า ตรัสพจนหันหวน น่าจะมีความหมายว่า พูดด้วยความโกรธ |
| หาย | กระหาย หิว เช่น ให้หายเสวยภักษ์ |
| หิมเวศ | ป่า หิมวา + อิศ |
| เหมราช | พญาหงส์ |
| เหือด | แห้ง หมด |
| แห | ห่าง จากไปไกล |
|
ไห้ |
ร้องไห้ |
| ไหรญ | เงิน แผลงจาก หิรัญ |
อ
| อจล | ไม่หวั่นไหว |
| อณุบิดุ | อณุปิตุ น่าจะหมายถึง น้องของพ่อ คือ อา |
| อนนต์ อนันต์ | มากมาย ไม่มีที่สิ้นสุด อน + อันต |
| อนุจร | ตาม ตามไป ผู้ตามไป |
| อนุทิศ | ตามทิศ |
| อนุเลียม | เลียม เดินเลาะ อนุเลียม น่าจะเป็นการสร้างคำประสมระหว่าง อนุ (ตาม) + เลียม มีความหมายว่า เดินเลาะตามไป |
| อโนดาต | ชื่อสระแห่งหนึ่งในป่าหิมพานต์ |
| อภิกรรตร | มีเสน่ห์อย่างยิ่ง อภิ (ยิ่ง) + กรรตร (สะกด, เสน่ห์) |
| อร | ที่พอใจ ที่ยินดี หมายถึง หญิงที่รัก |
| อรรคเทวียา | อัครเทวี มเหสี ชายา จงอรรคเทวียาช่วยพยาบาล หมายถึง ขอให้ชายาของทวยเทพ ทั้งหลายช่วยดูแลนางด้วย |
| อรรถ | ความประสงค์ เนื้อความ |
| อรัญวา | ป่า |
| อริ อริรา อรี | ศัตรู ข้าศึก |
| อสุภังค | อสุภงฺค (อสุภ + องค์) ส่วนที่ไม่งาม |
| อสัตย์ | ไม่มีสัตย์ ไม่รักษาคำพูด |
| อสุร อสูร | ยักษ์ |
| อสุรินทร | ผู้เป็นใหญ่ในหมู่อสูร |
| อัคนา | น่าจะแปลงจากศัพท์ อัคน อัคนี ไฟ |
| อัฐทิศ อัฐทิศานต์ | ทิศทั้ง ๘ |
| อัยกา | ปู่ |
| อัสสุนี | อัสนี สายฟ้า อาวุธพระอินทร์ |
| อาเกียรณ | มากมาย เกลื่อนกล่น |
| อาดุร | เดือดร้อน ทุกข์กายทุกข์ใจ |
| อาธรรม์ | ไม่อยู่ในความถูกต้อง ไม่มีคุณธรรม |
| อากาสา | พรหมชั้นอรูปภูมิ ตัดศัพท์จาก อากาสานัญจายตนพรหม |
| อารัมเภ | อารัมภ ความปรารภ ความรำพึงรำพัน |
| อำมร | อมร ผู้ไม่ตาย หมายถึง เทวดา |
| อิดใจ | เหนื่อยใจ อ่อนใจ |
| อิทธิพลา | กำลังฤทธิ์ |
| อินทรี | นกใหญ่ชนิดหนึ่ง |
| อึกอึง | เสียงอึกทึกอื้ออึง |
| อื้น | เอื้อน พูด บอก |
| อุดมางค อุตมางค์ | ส่วนสูงสุด ประเสริฐสุด |
| อุเท | ขึ้น (ส. อุทุ) ตราบพระทิวา กรแสงอุเท กระทั่งดวงตะวันขึ้น |
| อุบาทว์ | อัปรีย์ จัญไร |
| อุปรไมย | อุปไมย เปรียบสิ่งที่ควรนำมาเปรียบ |
| อุโรธ อุโรธา อุโรธาน | แผลงจากศัพท์ อุรุ + ธ ทรงไว้ซึ่งความใหญ่โต ปราสาทอุโรธ ปราสาทใหญ่โต คณะหมู่อโรธา เหล่า (บริวาร) อันยิ่งใหญ่ |
| อุลุ | นกเค้าแมว (ส. อุลูก) |
| อูรุ | ต้นขา ขาอ่อน |
| เอือดอาย | ปราศจากความอาย เอือด ปราศจาก ไม่มี (ข. อิต) |
| โอโฆษ โอโฆษณ | กึกก้อง |
