๏

ร่าย ๏ ศุภสาสนสุนทรพิเศศ โอนก่อนเกษอภิวาท ไตรโลกนารถสาสดา ทั้งธรรมาภิสมัย สูตร วินัยบรมัดถ อีกอัษฎางคิกสงฆ ทรงศีลสังวรวิสุทธิ โลกวิมุตไกลเกลศ น้อมศิโรเภทประนต บงกชบาทเจ้านคร อมรรัตนโกสินทร มหินทรายุทธเยศร มกุฎเกษกรุงสยาม แม้มีหนามเสี้ยนเศิก จงเพิกพ้นนรนารถ ค่อยไป่คาดคิดเหน ไผดับเข็ญไท้ท้าว ข้อยฟังข่าวทวยราษฎ์ มุขมาตยสยบสยอง โลมาพองทั่วผู้ บหาญกู้เวียงเจ้า จึ่งก้มเกล้าอธิฐาน นมัสการไตรย์แก้ว ขอคุณแผ้วสัตรู ริปูปองเข็ดขาม พระนามจงฦๅเลื่อง กระเดื่องด้าวแดนดิน อริอินเดียแพ้พ่าย ​ยุโรปร่ายเร่หนี เกรงบารมีจอมราช โดยอำนาจไตรย์รัตน ศรีสวัสดิวัฒนา ชาวประชาชนชาติ นิราศร้างแรมโรก นิราชโศกศุขเกษม เปรมปรีดาภิรมย์ อุดมด้วยธัญญา นานาธนาเนกเนื่อง ความฝึดเคืองอย่าเหน ความขัดเข็ญอย่ามี แด่ชาวบุรีทั่วหน้า ขออย่าเช่นข้า ยากไร้ใจตรอม ๚ะ

ร่าย ๏ ธรรมเนียมหน่อนฤเบศร์ เมื่อบิตุเรศร์เจริญชนม์ ห่อนทำงลปากท้อง ห่อนหมองกมลเศร้า ห่อนหาเช้าเข้าเหลือ ห่อนหาเกลือเกลือล้น กอบลาภผลเนืองนิจ ด้วยบุญฤทธิ์ชนกนารถ เปรื่องปราชเปรมปรีดา ทั้งปัญญาปถมไวย กำหนดให้คล่องเคล้า ยังเยาวย่อมพึงเพียร เรียนรู้อักษรสาม ตามบทเบื้องบังคับ ฉบับแบบโบราณวาง สูงกลางต่ำตามหมู่ กำหนดรู้สำเนียง ผันเสียงสามเสียงห้า โดยตราพินธุมี เอกโทตรีจัตวา กัตติกาอย่าพลั้ง​พลาด ทัณฑฆาฎฆ่าคำตาย ไต่คู่หมายคำสั้น จำจงมั่นครันครบ จบในมณีจินดา ครั้นชันษาเจริญรุ่น อย่าหมกมุนเมา กาม เสาะสืบถามต่างพากย หลากหลากหลายภาษา แสวงหาผู้ประสิทธิ สังสกฤษฎแลมคธ พึงกำหนดพยายาม อีกภุกามกำพูชา พากยชวามลายู ตองสู่โยนกเขิน มังเรินแรมร่มขาว เตลงลาวลื้องิ้วเงี้ยว เที่ยวไต่ถามผู้รู้ จงหาครูสัมพันธ์ กาพยพากยฉันท์โคลงลิลิต อุส่าห์คิดสำนวน ขบวนถ้อยร้อยกรองกลอน อ่อนหวานขานคำเพราะ เสนาะรศพจนวาที ฤดีดาลการสังวาศ โดยมาตราพฤติวรรณพฤติ ยึดแบบครูดูเยี่ยง เลี่ยงแต่คำสำนวน ควรหาความตามประสงค์ จะจำนงนิพนธ์โคลง สำเหนียกโยงสำผัศ ควรฟัดจึ่งฟัดฟาด อย่าให้พาดแกงแนง อย่าแพลง​เอกปักษี ที่ใดมีคงนั้น แม้โคลงดั้นดุจเดียว เพี้ยนแต่เกี่ยวสำผิศ ฟัดกันไปทุก บท จงกำหนดจดจำ ลำนำฉันท์นั้นเล่า คำหนักเบาจงประญัติ จำกัดถ้วนอักษร ระยะกลอนส่งรับ บังคับตามที่สถิตย์ กลอนลิลิตจำกัดห้า โดยตำรานั้นพึง รับที่หนึ่งสองสาม ตามเอกสำผัศเกอ เฉกโทสำผัศโท เรียนวุตโตเชี่ยวชาญ รู้เจนการกลกลอน ฝึกสอนโหราสาตร โดยสุริยาตรสารัมภ์ คำนวนเลขกรณฑ์ฉวาง รู้วางลักษณวางจันทร ผ่อนผันตามเวลา ผูกชะตาทายเคราะห์ ให้แม่นเหมาะอย่าคลาศ หลักอินทภาษบาทจันทร์ รู้สำคัญฤกษ์ยาม ตามทักษาพยากรณ์ พระเคราะห์จรเคราะห์กำเนิด พระเคราะห์เซิดมนภัก ให้รู้จักเกณฑ์โยค จตุรงค์โชคเกษตร พึงสังเกตดวงดารา นักขัดตายี่สิบเจ็ด ดาวโกเม็ด​ดาวพระเคราะห์ จงเสาะผู้แจกแจง ให้สำแดงลักษณชี้ คือดาวพระเคราะห์นี้ ชื่อนั้นพึงฟัง ๚

​ร่าย ๏ เรืองจำรูญวิชาการ ชำนาญเพลงอาวุธ สำหรับยุทธชิงไชย ว่องไวใจองอาจ สามารถดูตำหรับ ฉบับพิไชยสงคราม ตามเบาราณคติ ดำริห์เลศเล่ห์กล รู้ฤกษบนฤกษล่าง วางพยุหกระบวน ควรรู้ลักษณชำนาญ สกุณสังหารสองฝ่าย ปักษซ้ายย้ายปักษขวา รู้ตำราข่มนาม ตามพิธีกอง กูณฑ์ ยามสูริยจันทรกระลา เมฆาจัตรุทิศ แสดงนิมิตรลางหลาก เดินโดยนาควิถี รู้วิธีเมฆฉาย หมายเทพสังหรเหตุ สังเกตลมในนอก บอกยุบลร้ายดี ยายีนครฤกษ์ยาม อัฐนามถิ่นสถิตย พินิจพิจารณาดู มฤตยูราหูจร ผันผ่อนโดยการชอบ ประกอบกิจมงคล กลศึกยี่สิบเอด รู้สรรพเสรจตามบท นามปรากฎ โดยตำรา ชื่อว่ากลฤทธี หนึ่งกลสีหจักร หนึ่งกลลักษณซ่อนเงื่อน หนึ่งกล​เถื่อนกำบัง หนึ่งกลพัง ภูผา หนึ่งกลม้ากินสวน หนึ่งกลพวนเรือโยง หนึ่งกลโพงน้ำบ่อ หนึ่งกลฬ่อช้างป่า หนึ่งกลฟ้างำดิน หนึ่งกลอินทรพิมาน หนึ่งกลผลาญสัตรู หนึ่งกลชูพิศม์แสลง หนึ่งกลแขงให้อ่อน หนึ่งกลหย่อนภูเขา หนึ่งกลเย้าให้ผอม หนึ่งกลจอมปราสาท หนึ่งกลราชปัญญา หนึ่งกลฟ้าสนั่นเสียง หนึ่งกลเรียงหลักยืน หนึ่งกลปืนพระราม ตามกลศึกยี่สิบเอ็ด มีกัลเม็ดหลายเลศ สุดพิเสศหลายสถาน แม้ดำนานที่หยิบยก สามก๊กราชาธิราช บ่คลาศจากทำนอง เดินโดยคลองบรรยาย อย่าหมายมีเล่ห์หลาก จากยุบลเหล่านี้ เปนแต่ชี้ให้ชัด คัดออกให้กระจ่าง โดยแบบอย่างพิศดาร แม้การจะเล่าท่อง ให้คล่องโดยสังเขป เสพยแต่เนื้อความย่อ ก่อสติปัญญา ศึกษาจำได้​ง่าย หนึ่งตั้งค่ายพยูห์ รู้ลักษณจงมั่น ค่ายวิหลั่นปีกกา จงคณนานับพล คเณคนควรการ คูณหารหาขื่อแป อย่าเหลือแหล่แคบคับ ปรับค่ายคนควรกัน ปันน่าที่มีระยะ เปนจังหวะช่องปืน ยืนอาวุธแหลนหลาว ตาวจรีเรียงราย ปลายค่ายเคี่ยมเสี้ยมแหลม แซมขวากแขวงแทงลง ให้มั่นคงแขงแรง อย่าเหยาะแยงมักง่าย นอกค่ายรายขวากรับ ขวากกระจับเขาควาย ปลายเถือกทายาพิศม์ สี่ทิศค่ายตะล่อมล้อม ทำเช่นเปนอย่างป้อม ปิดป้องไพรี ๚

ร่าย ๏ มงคลพิไสยหน่อกระษัตริย ย่อมอนุวัตรคดีโลกย โดยโฉลกบรรยาย ทำลายทิฐิกระด้าง ล้างจิตรให้สดใส สกดใจให้สุภาพ อย่ามัวลากเมายศ ถ่อมถดมารยาตร ยามบิตุราชเมตตา กอบพาศนา สถาพร เหล่านิกรประชาราษฎร์ มุ่ง​มาดพึ่งสมภาร นำลูกหลานมาถวาย หมายเปนข้าหาผล ต่างคนต่างเอาหน้า มักเจรจาสอพลอ ยกยอยศส่งเสริม อย่าเหิมตามปากไพร่ กำเริบไป่เปนคุณ ยามมีบุญเขาเปนข้า อับพาศนาเขาโจทยจับ กลับหานายมีอำนาจ อาจให้ใช้ไป่เลี่ยง เที่ยงเช่นนี้มีมาก เพื่อนยากนั้นมีน้อย นับสักร้อยสักพัน เลือกสรรได้สักคน รักเจ้าตนสุจริต สิ่งใดผิดทัดทาน โดยสันดานสัตยซื่อ ถือเจ้าไหนเจ้านั้น กตัญญูกัตเวที คนเช่นนี้พึงยกยอ คนสอพลอพึงทรมาน อย่าหลงหวานเชื่อเพราะ เขาประเหลาะหาผล ดูคนดูให้แน่ เขารักแท้รักตอบ เขาชอบชอบคุณเขา อย่าเบาจงหนักแน่น แกว่นรู้ด้วยปรีชา ที่ปฤกษาจะหาฤๅ หาทั้งซื่อทั้งฉลาด ห่อนพลั้งพลาดเสียที อย่ากลับดีเปนชั่วเล่า คนดีเศร้าโทมนัศ คนซื่อสัตย​เสียใจ อย่าให้ไพร่ข่มยศ อย่าให้คดข่มตรง อย่าลุ่มหลงลิ้นพาล อหังการกำเริบจิตร ประกอบกิจการขบถ ทุรยศต่อกระษัตริย แม้เคืองขัดให้ลงโทษ อย่าถือโกรธบิตุเรศร์ ปางนฤเบศรโปรดปราน ประทานยศถาศักดิ จงบริรักษประชาราษฎร์ อย่ามาดสังเวยเลือด เชือดเนื้อไพร่หมายผล เถือหนังพลหมายลาภ โดยอานุภาพมีบุญ จงการุญประชาชน เล็งเหนจนคนไพร่ เล็ง เหนใจคนยาก เหลือลำบากใส่ปากท้อง อย่าพึงอองปลัยหาร โดยพลการกดขี่ คนมั่งมีสินดุลย คนจนทุนสิบมาศก ยกออกหนึ่งต่อหนึ่ง พึ่งโทรมเศร้าเท่ากัน อย่าสำคัญว่าน้อย ไม่ถึงร้อยถึงสิบ อย่าซุบซิบสินบน อย่าหวังผลบำรุงพาล การใดผิดว่าผิด กิจใดชอบว่าชอบ กอบสัตยตัดสินความ อย่าหยาบหยาม จาบจ้วง อย่าฬ่อลวงผู้น้อย จะกล่าว​ถ้อยจงตฤก นึกน่าหลังก่อนเยื้อน เอื้อนโอฐออกวาจา ดุจงาอัยราพรต ไม่เหี้ยนหดงอกงาม อย่าเย้ยหยามประมาท ปรามาทเยาะคนจน ตนชายอย่าหมิ่นชาย อย่านึกหมายเขาโง่ เขากลัวโอ่กลัวบุญ จำคุณอย่าคดตอบ ทำชอบอย่าติเตียน จะเล่าเรียนวิชาการ บูราณให้ดูครู แต่ตูว่าอย่าเลือก คัดแต่เปลือกแลกะพี้ จบครูนี้หาอื่น ชื่นใจจำคำประโยชน์ สิ่งเปนโทษอย่าเรียน เพียรร่ำไปจึงดี คบเมธีจึ่งฉลาด ปางราชลงอาญา เสวกาข้าทูลลออง ฤๅเคืองข้องเกรี้ยวกราด ไบมีราชวโรงการ บรรหารเฉพาะหน้า อย่ากล้าทูลใดใด แม้ไทมีสีหนาท ตรัสประพาศเฉพาะตน อย่าแต่งกลแต้มเติม เสริมใส่ซ้ำผู้น้อย ค่อยค่อยคล้อยผันผ่อน หย่อนหนักให้เปนเบา อย่าโดนเอาปจบประ​แจง ความใดแรงเร่งรงับ ความใดดับอย่าก่อ ขุดคุ้ยส่อต่อติด ปางบพิตรตรัสประพาศ จะประสาสนรางวัล พัสดุพรรณต่างตอบ ความชอบข้าบาทมูล อย่าควรทูลทัดทาน ด้วยใจพาลฤศยา วิหิงษาอาฆาฎ หนึ่งวรราชกัลยางค์ สนมนางแน่งน้อย งามชดช้อยพึงชม สาวสวยสมโสภาคย กำดัดราค ยวนใจ จงห่างไกลหลีกหลบ อย่าประสบพบพาน แม้ว่าการจำเปน อย่ามุ่งเขม้นเมียงมอง ด้วยคลองเนตรเนืองเนือง ชำเลืองเล็งเพ่งพิศ สำแดงจิตรหวังสวาศ ให้วรนาฎเสียวกาม ข้อนี้ปรามกวดขัน อย่าผูกพันธ์กามคุณ รศเมถุนสังวาศ อย่าหมายมาดลุ่มหลง ประสงค์เสพยพอตัว แม้เมามัวหมกมุ่น ห่อนมีคุณเกิดเข็ญ ชี้ให้เหนโทษร้าย มีมากมายหลายถ้า หญิงเปนข้าศึกสู้ ต่อความรู้​แห่งปราช แม้ฉลาดก็เคลิ้มเขลา ไม่ควรเมาเมาลโมภ ไม่ควรโลภโลภหนา ไม่ควรหาหาให้ เอาแต่ได้ถ่ายเดียว ไม่คิดเฉลียวอายบาป ปัญญาหยาบเพราะกาม เสื่อมทรามฤทธิอำนาจ นักปราชจึงตรีชา ในกามาทีนพ พบบาฬีเรื่องความ ติเตียนกามแสดงโทษ อย่าเหี้ยมโหดมัจฉริยะ จงคาระวะคนเถ้า อย่าดูเบาคนชรา อย่าสำราญห้าวหาญ จงอ่อนหวานวาจา กิริยาให้สมชาติ มารยาตรให้สมเชื้อ จึ่งควรเปนหน่อเนื้อ กระษัตริยเจ้าธรณินทร์ ๚ะ

ร่าย ๏ สังวรรรณนากลกลอน อนุสรธรรมวัตร โดยบัญญัติคดีธรรม ประกอบกรรมก่อผล เปน กุศลสืบนิไสย นำตนไปสู่ศุข ปลุกใจชื่นด้วยปัญญา พิจารณาไตรยลักษณ ชักให้เหนอนิจจัง อีกทุกขังอนัตตา ธรรมดาว่ารูปนาม มีแต่ความแปรปรวน ไม่ควรจะชื่นชม นิยมด้วยร่างกาย อย่าหมายว่ามีศุข ความทุกข์ประจำตน ชื่อว่าชนเกิดมา พิจารณาดูเถิด ตั้งแต่เกิดจนตาย กลับกลายไม่ยืนยง คงมีทุกขไม่ ขาด คือ ชาติแลชรา ​พยาธิมรณะ ไม่ละหน้าผู้ใด เมื่อเปนไปดั่งนี้ จะชี้สั่งบังคับ ปรับรูปนามตามปราถนา หาแต่ศุขทุกวาร สังขารไม่ยอมให้ เพราะไม่ใช่ของตัว จึ่งไม่กลัวอำนาจ มัจจุราชตามรอยท้าว ทุกก้าวไม่ห่างไกล ควรเลียวใจสลดจิตร คิดแสวงหาที่พึ่ง ถึงสรณะละชั่ว รู้โทษตัวสารภาพ ทิ้งการบาปแสวงบุญ ไว้เปนทุนชาติหน้า ยอมเปนข้าไตรยรัตน สารพัดสิ่งอื่นอื่น ฟื้นทรงศักดาฤทธิ อย่าคิดว่าที่พึ่ง จงเปนหนึ่งอย่าวิมุติ ในพระพุทธธรรมสงฆ์ อย่าใหลหลงนมัสการ พฤกษาศาลเทพา รีบแสวงหาบุญพรต โดยกรรมบถคลองธรรม อย่าก่อกรรมสามสาย คือกายวาจาจิตร ที่ทุจริตเปนพาล มีสามประการกายกรรม จะแนะนำบรรยาย หนึ่งทำลายล้างสัตว ตัดชีพให้ตกไป ​หนึ่งเล่าไซ้ฉ้อลัก ทรัพยเขารักหวงแหน ดูแคลนทำกดขี่ นารีที่เขาหวง ลอบลักล่วงสังวาศ ฤๅสมพาศพพลการ เปนสามถานกายโทษ หนึ่งโสตเสพยสุรา พาใจเฟือนฟุ้งซ่าน ประกอบการหมิ่นประมาท นักปราชสงเคราะห์เข้า ในหมวดเหล่ากายกรรม อย่าควรทำลันผิด อีกทุจริตด้วยวจี กำหนดมีสี่อย่าง หนึ่งกล่าวอ้างคำเท็จ เพล็ดถ้อยไม่สัตยา หนึ่งวาจาหยามหยาบ จ้วงจาบท่านเจ็บใจ หนึ่งเล่าใช้เสียดส่อ สอพลอถ้อยยุยง ส่งเสริมเหตุลามปาม ใส่ความดีที่ตัว ใส่ความชั่วที่เขา หนึ่งอิกเล่าพูดเล่น กล่าวคำเช่นเดียรฉาน หาแก่นสารมิได้ คำกล่าวไป่เปนบุญ ไป่เปนคุณการดี ในชาตนี้ชั่วน่า เปนสี่วาจาโทษ อย่างหนึ่งโสดโทษใจ กำหนดไว้สามประการ หนึ่งสันดานกอบบาป บัน​ลุลาภโลภเลง เพ่งทรัพยท่านใส่ตน ใจร้อนรนพยายาม ความคระหายหมายปลิด หนึ่งมีจิตรพยาบาท คิดอาฆาฎมาดมอง ปองท่านให้เสื่อมศุข ใส่ทุกขท่านด้วยโกรธ ใส่โทษท่านฉิบหาย ทำอุบายแยบยนต์ ด้วยเล่ห์กลตฤกตริ หนึ่งตำริห์เหนผิด มิจฉาจิตรคิดแน่ ไม่มีแม่แลพ่อ ก่อเกิดตามวิไสย รัตนไตรยไม่มีคุณ ไม่มีบุญแลบาป โดยอัตภาพเปนเอง ไม่เกรงกรรมชั่วช้า ผลชาติหน้าไม่มี ผลชาตินี้ไม่ให้ ใครห่อนได้มรรคผล ปุถุชนเสมอกัน มโนทัณฑ์ครบสาม ตามครองธรรมกรรมบถ โดยกำหนดสิบประการ ผู้ปรีชาญควรเว้น อกุศลเช่นกล่าว มา สามารถพาใจศุข ยามมีทุกขอย่างใหญ่ เมื่อมรณไภยถึงตัว ใจไม่กลัวหวาดเสียว เหนียวความชอบชื่นชื้น เพราะกุศลเปนพื้น พ้นภูมอบาย ๚

ร่าย ๏ สกลพงษพรหมพิไสย กล่าวไปโดยตำนาน บุรพาจาริยแสดงมา นามชื่อว่าไสยสาตร คือผู้ฉลาดเล็งการ ประสมประสานไสยเวท ให้สมเหตุสมผล อำนาจตนไม่มีครู ถือสยัมภูเปนเจ้า ไม่มีเผ่าพงษพันธุ ท่านนั้นบังเกิดเอง เพรงนี้มีนามไสย สำแดงไปโดยเรื่อง บทเบื้องสยัมภูนั้น ครั้นเหนว่าเปนใหญ่ เสกนามใส่สมควร ชื่ออิศวรเปนเจ้า ท่านนั้นเล่าจึ่งอุเทศว วาจาเภทสาปสร้าง กอบยศอย่างจำลอง เปนที่สองอีกสาม มีนามนั้น​ยรรยาย นารายน์พิศณุพรหม อุดมศักดาฤทธิ แล้วนฤมิตรหมู่อมร เหล่านิกรทวยเทพย์ เสพยทพาศนพิมาน กอบศฤงฤๅรหลากหลาย เจ้านิกายเทพินทร์ ชื่ออินทราธิบดี โดยมีอัตโนมัติ เลือกสัตวเปนพาหนะ อิศวระทรงอุศภาศน กฤษณราชทรงสุบรรณ พิศณุนั้นมยุรา ธาดาให้ทรงหงษ อมรินทร์ทรงคชสาร อยู่จิรกาลอาเภท กมเลศจุติภาค จากทิพาศนพิมล สู่ธราดลสังวาศ จึ่งเกิดชาติทริชา พราหมณพฤฑฒาพรหมเผ่า บางเหล่านบนารายน์ บางนิกายถือสยัมภู บางหมู่นมัสการพรหม โดยนิยมต่างต่าง ถือเปนอย่างเปนนิกาย พวกนารายน์แลศิวา ยังหนาด้วยเบญจกาม บังเกิดความตริหลาก ไปโดยราคเจตนา ว่าศิวาจักรกฤษณ สถิตยอยู่ผู้เดียว ดูเปลี่ยวไม่สมควร จึ่ง​คำนวนนิติ์ปุรา มีอุมาลักษณ์มี เปนมหิษีเจ้าสกล กล่าวเหตุผลสิบปาง อ้างกาลไตรดายุค ทรนุกนิติราเมศร เหล่ากมเลศเล็งฌาน มีสันดานเบาราค อยากหาแต่สิ่งศุข แม้มีทุกขว่าเสนียด เกลียดชั่วกลัวจันไร จึ่งเกิดไสยกิจกรรม สรวมคุหร่ำประจำกาย เปนเครื่องหมายว่าผนวช ตรวจนับสายกำหนดศิล กินแต่ผลมูลโภชน์ บำบัดโทษอุบาทว์ สรรพไสยสาตรเวทมนต์ บันดาลดลให้ขลัง เพราะตทังคประหาน มีสันดานบริสุทธิ หลุดโทษด้วยอุปเทศน วิศณุเวทศักดิ์สิทธิ์ ประกอบกิจการทำ ประกอบกรรมเปนตรา พิธีทวาทศมาศ ตามไสยสาตรอนุวัตร คเชนทรัศวสนาน ในจิตรกาลกำหนด จรดนังคัลพิธี มีในไพศาขมาศ เคนทราชพิธีเวท เชฐมาศโดยนิยม พิธีปถมพรรษา นักษัตรา​สาธมาศ ราชพิธีวิบุลย วิรุฬหสาตระ มหาเมฆบูชา ในสาวนวิถี พิธีมัทธเย กษเตรสาตรำ พิธีกรรมภัทรกาล พาหนสนานสาตราวุธ วาหยุทธนาวี นทีธลียยำ กระทำในอัศธุชมาศ โดยไสยสาตราคม จองเปรียงปถมกฤติเก กรรติกมาเศพิธีธรรม ยัมพวายตรีปวาย ในเดือนอ้ายโดยแสดง เดือนยี่แผลงว่าวหง่าว ธานยะเพาะห์กล่าวเดือนสาม ตามลำดับพิธี เดือนสี่นามบัญญัติ ชื่อสัมพัจฉรฉินท์ จบกระบิลพิธีกรรม ประจำเดือนครบขบวน ถ้วนทวาทศมาศ ทวิชชาพึงชำนาญ ประกอบการสุจริต ประกอบกิจนิจศิล เปนอาจิณประพฤติตน วิศณุมนต์ไสยเวท จึ่งพิเสศศรีสวัสดิ์ ขจัดทุกขโศกโรคไภย เสนียดจันไรคลาศแล้ว อำนาจบริสุทธิแผ้ว โทษพ้นพงษพราหมณ ๚ะ

ร่าย ๏ นิพนธ์พันธ์แพทยพิชน โดยบุรพนิติอาเทศน สำแดงเหตุเปนปถม คือพรหมบำเพ็ญญาณ รู้สังฃารแห่งตน สิ้นกุศลพาศนา กอบเมตตาเปนอุกฤษฐ จึ่งคิดว่านรชาติ ย่อมมีพยาธิ์เบียดเบียน อาเกียรณ​ด้วยโรคไภย บมีใครเยียวยา ถึงมรณาใช่กาล จึ่งสู่สถานกัมเลศ มีวจีเภทศักดิสิทธิ ฃอ มหิทธิวราพร โดยอนุสรเจตนา ธาดาจึ่งอนุญาต สิทธิประสาสนโดยใจ สิ้นนิไสยพรหมภาค จุติจากทิพยพิมาน สู่สถานมนุษยโลกย มีนามโรคมฤคินทร สรรพกระบิลว่านยา เจรจาบอกคุณให้ รู้แก้ไข้เชี่ยวชาญ ผู้ถึงการบ่ประสบ แม้ว่าพบก็บ่เหน สภาวเช่นพรพรหม อุดมด้วยวิทธยา ห่อนบอกวิชาผู้ใด ห่อนให้ใครอนุวัตร โกมารภัฏแต่งกล ประพฤติตนดุจไข้ ยอมให้ใช้กิจการ ปางอาจาริยประมาทจิตร ว่าสานุศิษยใบ้บ้า ใช้เก็บยาประสมประสาน ฤๅอาจาริยเยือนไข่ พาศิษยให้ไปด้วย พอได้ช่วยแสวงหา สรรพยาต่างต่าง ทุกอย่างทุกประการ ศิษยชาญในคุณยา ทั้งโรคาสารพัด ตั้งแต่สัตว​ปฏิสนธิ จนอวสานกาลมรณ์ อนุสรสาธยาย บ่เคลื่อนคลายวิปลาศ ด้วยสามารถปัญญา จึงเจรจาให้ประจักษ โดยลักษณาการ อาจาริยยินตกใจ พาศิษยไปแปดทิศ ให้ศิษยพิจารณา ซึ่งสรรพยาหลากหลาย ศิษยสาธยายถี่ถ้วน ในกระบวนกระบิลยา ทั้งโรคาเสรจสรรพ ครูกลับสู่พรหมโลก ตามโฉลกบูรพนิทาน มีประการดั่งนี้ โกมารภัฏจึ่งชี้ บอกไว้ตำรา ๚

​ร่าย ๏ แถลงความไปตามเหตุ เดิมวงษเวทยจะมี คือฤๅษีสิทธา ประกอบยาบริโภค สังเกตโรคในกาย ยาทำลายซึ่งพยาธิ์ ไม่อาจจะบีธา กล่าวตำราเปนฉบับ ตำหรับชื่อฉันท์สาตร แพทยผู้ฉลาดศึกษา สืบต่อมาตามเหล่า เผ่าแพทยฟังชำนาญ ในการเวทวิธี โดยคำภีร์ปถม ชื่อพรหมปโรหิต จงพินิจใคร่ครวญ ถี่ถ้วนควรอนุวัตร ว่าด้วยสัตวปฏิสนธิ จนตั้งครรภ์มารดา รักษาบำรุงคัพภ์ สำหรับให้อภิบาล จนกุมารประสูตรจาก อุทรภาคนาภี วิธีโดยอนุกรม ชื่อปถมจินดา พรรณาหละแลทราง ทั้งเจ็ดอย่างอย่าเฟือน ทรางเจ้าเรียนทรางจร ค่อยถาวรเจริญไวย รักษาในกระบวนตาน ครั้นกุมารวรรฒนา ชนม์วษาควรสังวาศ จงดูธาตุวินิจไฉย ธาตุอันใดอ่อนกล้า พิจารณาให้รู้ ​ใช้ตีฤดูสังโยค อยู่ในโรคนิทาน จงชำนาญเยียวยา อีกมหาโชตรัตน สารพัดโทษโลหิต แก้ไข้พิศม์ดูฉบับ สำหรับตักกะศีลา หมั่นศึกษาให้ชาญ ชวดาลว่าด้วยลม นิยมรู้โดยประเภท สังเกตลักษณาพาธ อุจารธาตุพิการ ดูอติสารตำรา จะเปนห้าฤๅหกยก ยกตำหรับสอบสวน เบญจะชวนจงรู้ พิเคราะห์ดูโดยอาการ มรณญาณสูตรนั้น บอกสำคัญให้ประจักษ หลักเทพจรจงแจ้ง สำแดงอาการตาย ทำนายซึ่งเบญจขันธ์ วรรณทุโทษตรีโทษ หนึ่งโสตรรู้วางยา ตามเวลาสมุฐาน พึงชำนาญนวรศ กอยโอสถให้ควร รู้กระบวนกลเม็ด คำภีร์เตร็จทุกประการ จงเชี่ยวชาญสรรพคุณ แสวงบุญที่ปฏิบัติ ชีวิตรสัตวหายาก เหลือลำบากจะวัฒนา ตั้งเมดตาจิตรไว้ อย่ากดไข้หาโชค อ้างโรคหาสินบน ​ชีพตนตนรักเล่า ชีวิตรเขาเขารัก ยามไข้หนักอยากหาย หมายจิตรคิดปูนปอง แต่เงินทองหายาก คนจนมากกว่ามี จงปรานีสังเวช อย่าเทศน์ตามเนื้อผ้า พึงแพทยาอนุวัติ สารพัดวิชาการ จะเชี่ยวชาญศักดิ์สิทธิ อำนาจจิตรกรุณา โรคาท่านเปลื้องปลด ท่านคงทดแทนคุณ ตามทุนน้อยแลมาก ตามคนยากแลมี ลาภผลทวีเหลือหลาย นามขจายฟุ้งเฟื่อง วิทธยาเลื่องเล่าฦๅ ชนนับถือทั่วหน้า ทำโดยหาสินบน วิชาตนเสื่อมเสร้า คนขยาดเช็ดเข้า ขาดเบี้ยเสียผล ฯ

ร่าย ๏ แถลงสูทลำดับเรื่อง เบื้องพ่อครัวหัวปาก โดยภูมภาคเผ่าตน ประกอบกลกิจการ คาวหวานรู้สรรพเสร็จ กลเม็ดหุงต้มแกง ผัดพแนงทอดเจียวจี่ ฉู่ฏี่งบปิ้งขั้ว ม้าอั้วอั่วสะเออะอ่อม เจ่าจ่อมตำยำซร้า พล่าหมกเมี่ยงหนึ้งแนม แซมผักผลสดใส่ น้ำตาลไข่แป้งปน ระคนเข้าเคล้าประสม ทำขนมอเนกนาม ตามตำราแต่เดิม เพิ่มเติมประดิฐใหม่ ด้วยไข่น้ำตาลแป้ง แสร้งสรรโอชารศ ให้หมดจดงดงาม ขนานนามเพราะเพราพริ้ม แช่อิ่มลอยแก้วแกม แถมสุกห่ามทรามผล ​คเณคนควรสรรพ คเณทรัพยควรจ่าย อย่ามักง่ายจัดแจง แต่งรศให้โอชา เมตตามั่นสันทาน อาหารเลี้ยงชีพสัตว ให้วัฒนาร่างกาย อย่าหมายกำไรโลภ ลโมภมากเหลือการ ประมาณได้แต่ควร โดยขบวนสัตยซื่อ ถือให้มั่นดั่งนี้ อย่าบังทรัพยสับปลี้ ห่อนได้เจริญผล

ร่าย ๏ สำแดงการหัตถกิจ อันวิจิตรรจนา โดยปัญญาเฉลียวฉลาด พอแลผาดเหลือบเหน ทำเปนดีกว่าอย่าง วิชาช่างจงเพียร ปั้นเขียนกลึงแกะสลัก พิศจงหนักอย่าง่าย ลวดลายกระจายเส้น สดุ้งเต้นให้เด่นดวง ช่วงช่องไฟไว้ระยะ เปนจังหวะกะฉลุ รู้โปร่งปรุชิดห่าง กระจ่างชัดตัวลอย ใบช้อยช่อห้อยหา กระหนกภาพกาบกิ่ง ให้เพราะพริ้งอ่อนสลวย ระทวยทอดยอดน้อม อย่าคดค้อมหักวง ดูทรวดทรงสมรูป ไม่ทรูบผอมพ่วงพี ให้พอดีสูงต่ำ อย่าทำโดยสะเพร่า ให้เกลี้ยงเกลาสอาดตา หมั่นตรวจตราเพ่งพิศ จงพินิจถี่ถ้วน การช่างทุกอย่างล้วน เสรจด้วยความเพียร ๚

ร่าย ๏ อันพิไสยปุกกุสกิจ เลี้ยงชีวิตรด้วยแรงตน ขุดขนแบกหามหาบ โดยอัตภาพกำลัง ดุจดังโคกระบือ รื้อก่อถ่อแจวพาย เลี้ยงวัวควายม้าช้าง รับจ้างด้วยแรงเรี่ยว ตัดเกี่ยวตำตำตัก สีเลื่อยชักปักลาก ไสถากถางถอนถม โดยนิยมการหยาบ ซึมซาบอาบเหงื่อไคร ห่อนอาไศรยปัญญา เปนวิชาทารุณ ยังเปนคุณสองข้าง ทั้งผู้จ้างผู้รับ ไป่เปนพับเปล่าตาย มีแยบคายต่างต่าง ตามผู้จ้างปราถนา อนึ่งวิชาการเล่น คือรำเต้นฟ้อนขับ ร้องรับดุริยดนตรี เครื่องดีดสีตีเป่า บางเหล่าเปนจำอวด ประกวดเล่นให้ขัน หารางวัลกลหก ตลกตลบเจรจา วิชาเหล่านี้ไซ้ อาไศรยปัญญาบ้าง ปัญญาอย่างเดียรฉาน เปนการประโยชน์ตน ดายผลแก่ผู้จ้าง โทษต่างแก่ผู้ดู เพลินอยู่เปลืองเวลา ​วิชาปุกกุสชาติ สกลปราชย่อมเกลียดชัง ยังชีพเปลืองเปล่าไซ้ ห่อนเหนประโยชน์ได้ แก่ผู้พึงนิยม

​ร่าย ๏ เหล่าทุพลคนจัณฑาล เกียจคร้านซึ่งการกิจ ห่อนได้คิดการเหย้า ตื่นขึ้นเช้าฉวย กะตร้า เที่ยวไปมาตามสถล พบคนนั่งลงไหว้ ขอเขาได้จึ่งกิน แต่งลิ้นร่ำเจรจา ให้ศรัทธาบังเกิด สิ่งที่เลิศอวยพร พูดอ้อนวอนยกยอ สอพลอประจบประแจง แสวงยกเยี่ยงมาเปรียบ เทียบที่คนการุญ ท่านใจบุญทำทาน อยู่บ้านโน้นนามนั้น ให้แพรพรรณเสื้อผ้า ปราถนาให้มานะ สละทรัพยแก่ตน บางคนเต้นรำขับ ตีโทนรับกรับฉิ่ง ร้องอ้อยอิ่งพรรณา บ้างมารยาสาไถย ทำเจ็บไข้ง่อยงก ยกท้าวก้าวจดจ้อง พอเปนคลองสังเวช แต่ล้วนเลสเล่ห์ลับ แม้จะรับการจ้าง ก็แต่อย่างเฝ้าทวาร ไม่มีการอื่นปน สันดานตนเกียจคร้าน ไม่มีเรือนถิ่นบ้าน ค่ำค้างอาไศรย ๚

ร่าย ๏ สกลชาติเวชสูทนั้น ทั้งสองพันธุเลือกคัด จัดเปนตระกูลดี แต่ว่ามีเล่ห์หลาก สภาวภาคยอ่อนกล้า ทั้งปัญญาถัทธจิตร ผิดกันบ้างเล็กน้อย ถอยลดลงตามเผ่า เหล่าชาติปุกกุสถาน จัณฑาลก็กลกัน ทั้งสองพันธุทุพลชาติ ไม่ฉลาดใจเกียจ​คร้าน มีสันดานหยาบคาย ขจายออกทางวาจา ทั้งกิริยาเหนประจักษุ ทุรลักษณโง่เง่า จัดเปนเผ่าพืชนทราม ตามตระกูลแห่งตน แม้กุศลส่งให้ ได้เปนคฤหบดี ทั้งสี่เหล่าเผ่าพงษ ชายเปนวงษ์ฝ่ายเวช หญิงมีเพศเดียวกัน บุตรนั้นเฉลียวฉลาด เปรื่องปราช เรืองปรีชา ทั้งปัญญาผ่องใส ว่องไวใจอาจหาญ ออนหวานทั้งวาจา กิริยาก็งดงาม เปนไปตามพงษ์เผ่า เหล่าสูททั้งสองฝ่าย บุตรนั้นคลายสักน้อย ห่อนได้ถอยขาดหลุด ชายปุกกุสจัณฑาล หญิงเผ่าปราณเดียวกัน บุตรนั้นอับปัญญา วาจาก็ห้าวหาญ ทำอาการส่อชาติ มารยาตรส่อชั่ว มักขลาดกลัวไม่อาจ ใจฉกรรจ์กาจคุกคาม หยาบหยามตามพืชนเผ่า อนึ่งเล่าประสมพงษ คือวงษสูทฤๅเวช อันพิเสศศุภชาติ สังวาศ​ด้วยจัณฑาล ฤๅคุลิการปุกกุส สันดานบุตรเหมือนลม้าย ทั้งสองฝ่ายมั่นคง โลกยประสงค์ ข้างบิดา แม้ว่าตระกูลสูง จูงบุตรขึ้นตามตน บิดาคนต่ำทรุด โยงบุตรลงมาตาม เพราะความโลกยสังเกต เหตุชายถือมานะ เปนอิศระฝ่ายเดียว จึ่งไม่เหลียวข้างมารดา ยอมให้พาแต่ศักดิ ไม่ยอมชักสันดาน ถานที่สัตวปฏิสนธิ อาไศรยชนทั้งสอง โดยคลองความดั่งนี้ จะแสดงเรื่องเทียบชี้ ชักข้ออุปมา ๚

ร่าย ๏ อย่านิยมแต่ฝ่ายเดียว จงเฉลียวด้วยปัญญา ท่านว่าสาโลหิต พินิจตามเหตุผล สันดานชนทั้งสองนั้น คือขวัญมรฎก ยกให้ไว้แก่บุตร เปนอุตรนิไสย บุตรรับไว้สองข้าง เหมือนพ่อบ้างแม่​ด้วย สองช่วยกันอุปการ ซึ่งสันดานแห่งบุตร โดยยุติธรรมดา คำว่าโง่แกมหยิ่ง ได้แก่สิ่งประสมพงษ หยิ่งเนื่องวงษข้างโต โง่แนวพันธุข้างเตี้ย ห่อนได้เสียพืชนเดิม แม้บุญเติมส่งซ้ำ ดุจดั่งคำขวางลิ่ม บ่ได้นิ่มนุ่มนวน ชวนจะไปข้างทุพล คบคนมีพาศนา ทลึ่งหาแต่ที่สูง เข้าปนฝูงบริสุทธิ อยากให้ฉุดอาตมา ดั่งกิ้งก่าทาบทอง พาตัวพองอวดเพื่อน กลบเกลื่อนเงื่อนสลาย ก็บ่หายประสมชาติ ด้วยมารยาดเวรตน ให้ชาวชนประจักษ์ โดยลักษณาการ บ่ละลันดานทั้งสอง โดยคลองดุจบรรยาย ชนทั้งหลายเกิดมา ร่วมบิดาเดียวกัน เปนพืชนพันธุ์พงษเวช พิเศษด้วยเผ่าปราณ มีสันดานผิดแผก แปลกต่างกันพี่น้อง บุตรท้องภรรยาเอก สันดานเฉกหินชาติ บุตรเมีย​ทาษฉลาดเฉลียว บิดาเดียวต่างไป ควรสงไสยเมียเอก เสกสันในศักดิเวช พิเศษชาติสองฝ่าย เหตุใดกลายไปฉนี้ จะชี้ให้เหนชัด ด้วยจัด หญิงเปนสาม ตามโลกยกัติกา ชื่อว่าเอกอนุทาษ โดยสันนิพาศนทั้งสอง ปองบริรักษภักดี สวามียกยอยศ ไม่กำหนดพืชนพันธุ บุตรนั้นจึ่งตามเผ่า อย่างหนึ่งเล่าเหล่าเวช อาเภทด้วยอกุศล ยากจนลงเปนทาษ ในประมาทบ่เกรงยำ คือคำบ่เปนถนิม แปดน้ำอิ่มผ่องใส เอาไปชุบแช่ส้ม ฤๅจะต้มด้วยเกลือ ห่อนตกเนื้อแปดน้ำ ไม่หมองคล้ำบริสุทธิ บุตรจึ่งเปนตามพันธุ คนทุกวันเกิดมา โดยธรรมดาตามเผ่า จะผ่าเหล่ามีน้อย ถึงคล้อยไม่ฃาดหลุด เปนชาติบุตรทั้งสาม ตามท่านกล่าวแต่ก่อน เพียงหย่อนบ้างยิ่งบ้าง เปนต่างเพราะบุรพกรรม สนองนำจึงผิดเพศ หนึ่งเวชจะสูญวงษ คือประสมพงษชาติต่ำ อกุศลซ้ำส่งให้ นิยมในหินชาติ เพราะหมายมาดมุ่งทรัพย นับหน้าบ่หาเหล่า จึ่งสูญเผ่าพงษ์พืชน จางจืดลงทุกชั่ว พาตัวต่ำลงด้วย หากทรัพยช่วยเกื้อหน้า ดูเหมือนว่าพงษเผ่า ห่อนเสร้าหมองข้องขัด ยามวิบัติทรัพย์ฉิบหาย กลับกลายเปนหินชาติ วิปลาศทั้งสันดาน จัณฑาลกลับเปนเวช ก็มีเลศดุจเดียว ปราชจงเฉลียวใจสลด จะกำหนดเผ่าพันธุ์ ก็แปรผันบ่มิเที่ยง เลี่ยงลงหาอนิจจัง ไม่ได้ตั้งยั่งยืน บ่ควรชื่นด้วยชาติเชื้อ แม้กุศลไป่เกื้อ อาจให้เสื่อมสูญ ๚

​ร่าย ๏ ขุนจงจำคำสอน ขุนผันผ่อนโดยชอบ ขุนประกอบการแกล้ว ขุนคิดแผ้วข้าศึก ขุนอย่านึกไม่สู้ ขุนรู้มีมานะ ขุนอย่าละองอาจ ขุนเปนชาติเชื้อชาย ขุนคิดอายแก่จิตร ขุนอย่าคิดครั่นคร้าม ขุนอย่าขามปฏิปักย ขุนอย่ารักชีวิตร ขุนอย่าคิดกลัวตาย ขุนอย่าเสียดายครอบครัว ขุนอย่ามัวรักกาม ขุนคำรามริปู ขุนจงชูเกียรติท้าว ขุนแสดงห้าวกล่าวชาญ ขุนแสดงหาญกล่าวกล้า ขุนรักษาอาณาจักร ขุนบริรักษ์ท่านได้ ขุนอย่าให้ศึกหมิ่น ขุนอย่ากินสองหม้อ ขุนอย่าก่อเท่ารึง ขุนรำพึงถึงเจ้า ขุนอย่าเกลาเสี้ยมเสี้ยน ขุนอย่าเหี้ยนอาณาเฃตร ขุนสังเกตเบาหนัก ขุนเปนหลักราชกิจ ขุนจงคิดเข้าแดง ขุนอย่าแขงต่อท้าว ขุนค่อยน้าวโน้มทูล ขุนประมูลราชทรัพย ขุนอย่า​กลับฉ้อหลวง ขุนจงหน่วงทางผิด ขุนจงคิดซื่อสัตย ขุนอย่าขัดทางชอบ ขุนประกอบการเมือง ขุนอย่าเงื่องงมเซ่อ ขุนอย่าเพ้อพูดมาก ขุนอย่าอยากสิ่งแสลง ขุนอย่าแหนงนึกร้าย ขุนอย่าหน่ายราชกิจ ขุนจงคิดผดุงราษฎร์ ขุนอย่ามาดผดุงพาล ขุนสงสารพลไพร่ ขุนมีใจกรุณา ขุนสัจจาถ้อยคำ ขุนแม่นยำบังคับ ขุนจงดับคดี ขุนอย่ามีใจโลมภ ขุนอย่าโลภเล็งทรัพย ขุนอย่ารับสินบน ขุนอย่าค้นใต้ดิน ขุนจงกินแต่ควร ขุนประมวญเหตุตริ ขุนดำริห์ให้แม่น ขุนแกว่นให้มั่นคง ขุนอย่าหลงหญิงงาม ขุนอย่าตามใจเมีย ขุนคิดเสียคิดได้ ขุนอย่าไพล่ข้อคดี ขุนอย่ามีใจเมา ขุนอย่าเข้าคนผิด ขุนจำปิดความอำ ขุนอย่าทำใจร้าย ขุนอย่าหมาย ฉ้อราษฎร์ ขุนฉลาดพิจารณ์ความ ขุนกล่าว​ตามที่ถ่อง ขุนสอดส่องว่องไว ขุนอาไลยไพร่พล ขุนค้นด้วยปัญญา ขุนมองหาอุบาย ขุนยักย้ายผันผ่อน ขุนคิดหย่อนค่าเสบียง ขุนเลี้ยงราษฎรขื่น ขุนอย่ากลืนแต่ตัว ขุนอย่ามัวจมปลัก ขุนอย่าควักไข่หิน ขุนอย่ากินที่มืด ขุนหว่านพืชนหาผล ขุนเลี้ยงคนที่ฉลาด ขุนคาดด้วยปัญญา ขุนจงหาคนซื่อ ขุนจงถือคนตรง ขุนอย่าหลงปากเพราะ ขุนอย่าเพาะเข้าลีบ ขุนอย่าถีบกะตัก ขุนจงรับการชอบ ขุนประกอบการถูก ขุนอย่าปลูกต้นหญ้า ขุนแสวงหาชอบธรรม ขุนเชื่อกรรมเชื่อผล ขุนสร้างกุศลเปนทุน ขุนหาบุญใส่ตัว ขุนอย่ากลัวเปือกตม ขุนอย่าจมในมูล ขุน อย่าพูลเพิ่มบาป ขุนอย่าหยาบสำราก ขุนอย่าถากคนจน ขุนอย่าบ่นเย้ยเยาะ ขุนสงเคราะห์เพื่อนฝูง ขุนจงจูงเพื่อนข้า ขุนจงหาแต่แก่น ขุนจงแกว่นแต่เนื้อ ขุนอย่าเชื่อคนอสัตย ขุนจงคัดทิ้งเปลือก ขุนจงเลือกซึ่งกะพี้ ขุนประพฤติดั่งนี้ ท่านนั้นควรขุน ๚